Коми-пермяктар

Коми-пермяктар йәки пермяктар^[7][8]; (үҙатамаһы — коми морт, коми отир, коми-пермяккез) — Рәсәйҙә йәшәүсе фин-уғыр төркөмө халҡы. 1920-се йылдарға тиклем үҙҙәрен пермичтар, пермяндар тип атағандар. Хәҙерге ваҡытта коми-пермь этнонимы ҡулланыла. 2010 йылда уларҙың һаны 95 мең кеше тәшкил итә. Пермь крайының төньяҡ-көнбайышында йәшәйҙәр: район составындағы административ-территориаль ҡоролош территорияһында — Коми-Пермь округында, Красновишерский муниципаль районында, Язва йылғаһы буйлап — Язвин пермяктары, Киров өлкәһендә (Афанасьев муниципаль районында) — Зюздин пермяктары. Иньва һәм Нердва йылғаларында (Пермь крайының Кудымкар һәм Юсьвин райондары) — иньвен коми-пермяктары.

Коми-пермяктар
пермяктар

Үҙ атамаһы	коми морт, коми отир, коми-пермяккез
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: 95 000 (2010 г.)  Рәсәй Федерацияһы:  94 456 (2010 г.)[1]  Пермь крайы:  81 084 (2010 г.)[1]  Төмән өлкәһе:  2621 (2010 г.)[1]  Ханты-Манси автономиялы округы:  2134 (2010 г.)[1]  Ямал-Ненец автономиялы округы:  129 (2010 г.)[1]  Свердловск өлкәһе:  1328[1]  Ростов өлкәһе:  1113 (2010 г.)[1]  Коми Республикаһы:  659 (2010 г.)[1]  Краснодар крайы:  652 (2010 г.)[1]  Киров өлкәһе:  378 (2010 г.)[1]  Силәбе өлкәһе:  326 (2010 г.)[1]  Иркутск өлкәһе:  313 (2010 г.)[1]  Омск өлкәһе:  307 (2010 г.)[1]  Татарстан:  299 (2010 г.)[1]  Удмуртия:  271 (2010 г.)[1]  Ивановская область:  255 (2010 г.)[1]  Кемерово өлкәһе:  255 (2010 г.)[1]  Волгоград өлкәһе:  251 (2010 г.)[1]  Украина:   1165 (2001 иҫәп)[2][3]  Ҡаҙағстан:      561 (2009 иҫәп)[4][5]  Латвия: 45 (2021 баһа)[6]
Археологик культура	Чепецк культураһы
Тел	коми-пермяк теле, рус теле
Дин	православие дине (шул уҡ ваҡытта старообрядчество)
Раса тибы	сублапоноид тибы, европеоид расаһы
Туғандаш халыҡтар	коми-язьвиндар, зюздиндар, коми-зыряндар, удмурттар, чалдондар

Тарихи яҡтан һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ, һөрөнтө ер хужалығы, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Хәҙерге ваҡытта коми-пермяктарҙың төп һөнәрҙәре — ауыл хужалығы һәм урман хужалығында эшләү.

Этнонимы

«Пермь» («пермяктар») термины, моғайын, вепстарҙан алынған, уның телендә «pera maa» тигән һүҙбәйләнеш бар, тимәк, «сит илдә ятҡан ерҙәр» тигәнде аңлата.^[9]

Демография

Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө (2010 йыл иҫәбе буйынса)

(коми-пермь халҡының өлөшө 5 %-тан артҡан муниципалитеттар) күрһәтелгән:

Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө
муниципаль район, ҡала округы	РФ субъекты	% коми-пермяктар
МР Кудымкарский	Пермь	80,8
МР Кочевский	Пермь	71
МР Косинский	Пермь	65
МР Юрлинский	Пермь
Кудымкарский ҠО	Пермь	51,8
МР Юсьвинский	Пермь	51
МР Гайнинский	Пермь	29,3

Коми-пермь кешеләре йәшәгән урынлашыу майҙаны. 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса.

Антропология

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Брокгауз һәм Эфрондың энциклопедик һүҙлегендә коми-пермьдәрҙең тышҡы ҡиәфәте түбәндәге һүҙҙәр менән тасуирлана:

«Пермяктар уртаса кәүҙәленән түбән, ерле урыҫтарға ҡарағанда көсһөҙөрәк өҫтәлмәгә эйә; сәс күбеһенсә аҡһыл, аҡһыл йәки ҡыҙғылт, күҙҙәре һоро, танау йыш ҡына ҙурая, йөҙҙәре киң, һаҡаллы, ҡара сәсле, ҡуңыр күҙле, ҡара тиреле, оҙонса йөҙлө һәм йоҡа танаулы шәхестәрҙә осрай»^[10].

Коми-пермяк ҡатын-ҡыҙҙары

Коми-пермяктарҙың краниологик төрө европеоид (кавказ) расаһының урындағы кама варианты булараҡ ҡылыҡһырлана һәм удмурттарға (Урта Чепецкийҙан башҡа) һәм Ломоватов мәҙәниәте халҡына яҡыныраҡ.^[11]

Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Киров өлкәһенең хәҙерге төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш халҡының бер өлөшө, Пермь территорияһы һәм Свердловск өлкәһе (төньяҡ-көнсығыш өлөшөн иҫәпкә алмағанда) коми-пермь вариҫтары.^[12]. XV быуаттан башлап, Новгородтар һәм Ростов кенәзлеге, һуңынан Мәскәү дәүләте, Төньяҡ Урал, ә һуңынан Урал аръяғында йәшәгән халыҡ колонизациялағандан һуң, урындағы коми-пермь һәм манси йыш ҡына рус телен һәм төньяҡ рус мәҙәниәтен ҡабул итә һәм артабан үҙҙәрен урыҫ тип һанай башлай. Коми-пермьлеләр коми-зиряндар менән бергә Себерҙе урыҫтарҙың колонизациялауында ҡатнашалар һәм Себерҙең боронғо халҡына ҡушылалар, был хәҙерге замандың ҡайһы бер фамилияларында ла сағыла. 1897 йылда Рәсәй империяһында коми-пермяк туған тел тип күрһәткән 105 мең самаһы кеше була^[13].

Этногенез

Коми-пермяктарҙы берҙәм этник формацияға әйләндереү процесы V быуатта башлана. Коми-пермьдәрҙең ата-бабалары — IX—XV быуаттарҙағы Роданов археологик мәҙәниәте ҡәбиләләре. 1472 йылда Коми-Пермь биләмәһе Мәскәү дәүләте составына инә. Коми-Пермь этностарын берләштереү процесы 1925 йылда автономия булдырылғандан һуң тамамлана.

Тел

Коми-пермь теле урал ғаиләһенең фин-уғыр бүлексәһенең пермь төркөмөнә ҡарай. Коми-пермяктарҙың барыһы ла тиерлек ике телле, рус телен ҡуллана, бигерәк тә райондан ситтә, уның төньяҡ өлөшөндә һәм райондың баш ҡалаһы Кудымкарҙа. Язвин коми теле ҡайһы берҙә айырым тел тип һанала, сөнки ҡайһы бер һыҙаттары менән айырыла һәм уның өсөн айырым праймер (әлифба) нәшер ителә.

Дин

Коми-пермяктар православие динен тоталар, старообрядсылар ҙа бар. Тел удмурт теленә яҡын булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың мәҙәниәтендә мәжүси йәки ислам йоғонтоһо эҙҙәре юҡ тиерлек.