Тула

Ту́ла — Рәсәйҙәге ҡала, Тула өлкәһенең үҙәге. Герой-ҡала. Мәскәүҙән 170 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тула
Байраҡ[d]
Кем хөрмәтенә аталған	Тулица[d]
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Тула[d][1] һәм Тула өлкәһе
Административ-территориаль берәмек	Тула[d][1]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Хөкүмәт башлығы	Ольга Слюсарева[d][2], Эрк, Алексей Алоисович[d] һәм Беспалов, Илья Ильич[d]
Халыҡ һаны	466 609 кеше (1 ғинуар 2023)[3]
Идари бүлектәре	Центральный территориальный округ[d], Пролетарский территориальный округ[d], Зареченский территориальный округ[d], Привокзальный территориальный округ[d] һәм Советский территориальный округ[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	170 метр
Туғандаш ҡала	Олбани[4][5][6], Кутаиси, Калуга, Банска-Бистрица[7] һәм Могилёв[8]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Герой-ҡалалар (1976)
Майҙан	146 км²
Почта индексы	300000–300999
Рәсми сайт	tula.ru
Классификация климата Кёппена	континентальный климат[d]
Тема иҡтисады	экономика Тулы[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1146[9]
Урындағы телефон коды	4872
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Тулы[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Туле[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Tula[d]
Тула Викимилектә

Билдәле шәхестәр

• Гуторов Юлий Андреевич (21.11.1933), ғалим-инженер-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1998—2013 йылдарҙа Өфө дәүләт нефть техник университеты Октябрьский филиалының кафедра мөдире. Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы, техник фәндәр докторы (1994). СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1978) һәм почётлы ер аҫты байлыҡтарын эҙләүсеһе (1983). Сығышы менән Тула ҡалаһынан^[10].
• Калабугина Евгения Валентиновна (28.05.1934), инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1972 йылдан Өфө ҡалаһындағы Бөтә Союз нефтте һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ғилми-тикшеренеү институтында баш инженер, 1982—1991 йылдарҙа өлкән ғилми хеҙмәткәр. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1983)^[11].
• Пучков Виктор Николаевич (17.08.1928), ғалим-геолог, Рәсәй Фәндәр Академияһының мөхбир ағзаһы (2000), геология‑минералогия фәндәре докторы (1978), профессор (1993). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999). II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры^[12].
• Филоненко Виктор Иосифович (19.11.1884—30.09.1977), тел ғалимы, этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1908—1915 йылдарҙа Өфөләге ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы уҡытыусыһы, тыуған яҡты өйрәнеү йәмғиәтенең етәксеһе. Филология фәндәре кандидаты (1938), профессор (1938)^[13].

Климат

Туланың климаты уртаса континенталь, июлдә уртаса температура +19,4 °C булһа, февралдә −7,3 °C тәшкил итә. Йыллыҡ яуым-төшөмдең күләме — 500—700 мм, шул иҫәптән йәйен — яҡынса 220 мм, көҙөн — 160 мм, ҡышын — 120 мм һәм яҙын — 110 мм була.

Йыллыҡ абсолют максимум Тулала 2010 йылдың 6 авгусында була һәм +39,2 °C тәшкил итә^[14].

Ҡалала күҙәтелгән иң түбән температура 1967 йылдың 2 февралендә теркәлә һәм −36,1 °C тәшкил итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	7	7,1	19	29	33,2	35	39	39,2	29,7	23,6	15,2	9,3	39,2
Уртаса максимум, °C	−4	−3,8	2,3	11,9	19,1	22,6	25,1	23,2	17	9,4	1,3	−3,3	10,1
Уртаса температура, °C	−6,8	−7,3	−1,7	6,8	13,3	17,1	19,4	17,4	11,7	5,6	−1,1	−5,8	5,7
Уртаса минимум, °C	−9,7	−10,9	−5,5	1,8	7,4	11,4	13,9	12,1	7,1	2,3	−3,4	−8,4	1,5
Абсолют минимум, °C	−34,3	−36,1	−32,2	−15	−4,3	1,9	4,6	−1,1	−6,8	−13	−26,3	−33,2	−36,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм	42	35	30	40	43	76	79	66	59	58	42	44	614
Сығанаҡ: Погода и климат

Фән һәм мәғариф

1. Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.
2. Тула техник университеты
3. Тула университеты

Этимология

Ҡалаға Упа йылғаһының Тулицаға ҡушылған урында нигеҙ һалына. Владимир Даль буйынса, Тула — йәшерен, барып булмаҫлыҡ урын, һаҡланыу, приют йәки ябып ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән". Был гипотеза менән Макс Фасмерҙа ризалашаref>Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Т. IV. — С. 117—118.</ref>.

Шул уҡ ваҡытта «Тула» гидронимы Рәсәйҙең фин-уғыр төньяғында оҡшаш параллельдарға эйә: Тула йылғаһы (Вятка бассейны) һ. б.

Шулай уҡ «Тула» гидронимы төрки атамаларҙа оҡшашлыҡ табыла: тыв. тулаа «һаҙ», «батҡаҡ», хак. тул «балыҡ», хак. тула «һаҙлыҡ түңгәге», шорск. тула «һыуҙы быуыу», тағы ла Нофосибирскиҙа Тула йылғаһы бар, уның инешендә һаҙлыҡ урынлашҡан^[15].

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1811[16]	1840[16]	1856[16]	1863[16]	1897[17]	1913[16]	1914[16]	1923[16]	1926[17]	1931[16]	1939[18]	1956[19]
52 100	↘51 700	↘50 600	↗56 700	↗115 000	↗138 900	↗139 700	↘123 300	↗155 000	↗191 200	↗272 224	↗320 000
1959[20]	1962[16]	1967[16]	1970[21]	1973[16]	1975[22]	1976[16]	1979[23]	1982[16]	1985[24]	1986[16]	1989[25]
↘315 639	↗342 000	↗377 000	↗461 965	↗486 000	↗502 000	→502 000	↗514 008	↗524 000	↗529 000	↗534 000	↗539 980
1990[26]	1991[24]	1992[24]	1993[24]	1994[24]	1995[24]	1996[24]	1997[24]	1998[24]	1999[24]	2000[24]	2001[24]
↗540 000	→540 000	↘538 000	↘535 000	↘532 000	↘529 000	↘525 000	↘521 000	↘516 000	↘510 000	↘503 000	↘495 500
2002[27]	2003[16]	2004[28]	2005[16]	2006[16]	2007[29]	2008[16]	2009[30]	2010[31]	2011[32]	2012[33]	2013[34]
↘481 216	↘481 200	↘472 000	↘465 900	↗509 000	↘504 000	↘500 000	↘496 035	↗501 169	↘500 314	↘499 511	↘493 813
2014[35]	2015[36]	2016[37]
↘490 508	↘487 841	↘485 930

100 000

200 000

300 000

400 000

500 000

600 000

1811

1913

1939

1970

1982

1991

1996

2001

2006

2011

2016

Халыҡ һаны буйынса 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Рәсәй Федерацияһы ҡалалары араһында 37 урынды биләй^[35].