Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы

Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы йәки Ҡабарҙы-Балҡария (ҡаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ; ҡарас.-балҡ. Къабарты-Малкъар Республика) — Рәсәй Федерацияһы составындағы республика^[5][6], Төньяҡ Кавказ федераль округындағы Рәсәй Федерацияһы субъекты. Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһының дәүләт телдәре — балҡар, ҡабарҙы, һәм урыҫ телдәре^[7].

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ Къабарты-Малкъар Республика
Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы флагы Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы гербы
Баш ҡалаһы	Нальчик
Майҙаны	78-се
- Барлығы - һыу өҫтө %	12 470 [1] км² 0,2
Халҡы	59-сы
- Барлығы - Тығыҙлыҡ	↗862 254[2] (2016) 69.15 кеше/км2/км²
ТТП	73-сө
- Барлығы (ағым. хаҡ.) - Йән башына	76,1[3] млрд. һум (2010) 65,7 мең һум
Федераль округ	Төньяҡ Кавказ
Иҡтисади район	Төньяҡ Кавказ
Дәүләт теле	балҡар, ҡабарҙы, урыҫ
Республика башлығы	Юрий Александрович Коков
Хөкүмәт рәйесе	Алий Тахирович Мусуков
Парламент рәйесе	Татьяна Борисовна Егорова
РФ субъекты коды	07
ISO 3166-2 коды	RU-KB
Сәғәт бүлкәте	MSD[d] һәм Европа/Москва[d][4]

Төньяҡта — Ставрополь крайы, көнсығышта һәм көньяҡ-көнсығышта — Төньяҡ Осетия — Алания, көньяҡта — Грузия, көнбайышта Ҡарасай-Черкесия менән сиктәш.

1922 йылда автономиялы өлкә булараҡ ойошторола. 1936 йылда Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы тип үҙгәртелә. Баш ҡалаһы — Нальчик.

География

Чегем шарлауыҡтары

Рәсәй банкының иҫтәлекле тәңкәһе реверсы

Республика башлыса Төньяҡ Кавказ тауҙарында урынлашҡан, тик төньяҡ-көнсығыш өлөшө — тигеҙлекте биләй.

• Иң бейек нөктәһе: Эльбрус тауы (5642 м)
• Төньяҡтан көньяҡҡа максималь оҙонлоғо: 167 км;
• Көнсығыштан көньяҡҡа максималь оҙонлоғо: 123 км.

Климат

Климаты урта-континенталь. Ғинуарҙың уртаса температураһы −4 °С-тан алып (тигеҙлектә) −12 °С-ҡа тиклем (тауҙарҙа), шулай уҡ рәүештә июлдең уртаса температураһы +23…+4 °С. Яуым-төшөм йылына 500—2000 мм.

Йылғалар

• Терек (623 км)
• Малка (216 км)
• Черек (131 км)
• Чегем (103 км)
• Аргудан
• Баксан (173 км)
• Куркужин
• Лескен
• Урух
• Нальчик
• Урвань
• Золка

Күлдәр

• Чирик (Серек) күл
• Шадхурей
• Тамбукан

Шарлауыҡтар

• Абай-Су
• Чегем

Иң бейек түбәләре

• Эльбрус (5642 м)
• Дыхтау (5204 м)
• Коштантау (5152 м)
• Пушкин сусағы (5100 м)
• Шхара (5068 м)
• Джангитау (5058 м)
• Мижирги (5025 м)

Халҡы

Росстат мәғлүмәттәре буйынса республиканың халыҡ иҫәбе 862 254 кеше тәшкил итә. (2016). Халыҡ тығыҙлығы — 69.15 кеше/км².

Халыҡ	2010 йылдағы иҫәбе, кеше[8]	2002 йылдағы иҫәбе, кеше[9]	1989 йылдағы иҫәбе, кеше[10]
Ҡабарҙылар	▼490 453 (57,2 %)	498 702 (55,3 %)	363 494 (48,2 %)
Урыҫтар	▼193 155 (22,5 %)	226 620 (25,1 %)	240 750 (31,9 %)
Балҡарҙар	▲108 577 (12,7 %)	104 951 (11,6 %)	70 793 (9,4 %)
Төрөктәр	▲13 965 (1,6 %)	8 770 (1 %)	4 162
Осетиндар	▼9 129 (1,1 %)	9 845 (1,1 %)	9 996 (1,3 %)
Әрмәндәр	▼5 002	5 342	3 512
Украиндар	▼4 800	7 592	12 826 (1,7 %)
Корейҙар	▼4 034	4 722	4 983
Сиғандар	▲2 874	2 357	2 442
Черкестар	▲2 475	725	614
Татарҙар	▼2 375	2 851	3 005
Әзербайжандар	▼2 063	2 281	2 024
Милләтен күрһәтмәгәндәр	▲2 269	15	0

Иҫкәрмә: 2010 йылда һандары 2000 кешенән артҡан халыҡтар күрһәтелгән

«Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ға 50 йыл» почта маркаһы. 1971 йыл.

1. Ҡабарҙылар- Төньяҡ Кавказдағы адыгэ субэтносы.Адыгэ халыҡтары Рәсәйҙә һәм башҡа дәүләттәрҙә (нигеҙҙә Яҡын Көнсығышта) йәшәүсе халыҡтар төркеме (ҡабарҙы, сәркәстәр, адыгэлар). Рәсәйҙә дөйөм һандары яҡынса 800 мең тонна тәшкил итә.
2. Балкарҙар – Төньяҡ Кавказда йәшәүсе төрки халыҡ. Төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмөнә кереүсе телендә һөйләшәләр.

Административ-территориаль бүленеше

• Республика ҡарамағындағы ҡалалар:
  • Нальчик
  • Прохладный
  • Баксан
• Райондар:
  • Баксан районы
  • Зольск районы
  • Лескен районы
  • Майский районы
  • Прохладный районы
  • Терск районы
  • Урван районы
  • Чегем районы
  • Черек районы
  • Эльбрус районы