Төньяҡ Кавказ федераль округы

Төньяҡ Кавказ федераль округы (СКФО) — Рәсәй Федерацияһы европа өлөшөнөң көньяғын, Төньяҡ Кавказдың үҙәк һәм көнсығыш өлөштәрен үҙ эсенә алған федераль округ.

Төньяҡ Кавказ федераль округы
Нигеҙләү датаһы	19 ғинуар 2010
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәк	Пятигорск
Административ-территориаль берәмек	Рәсәй
Халыҡ һаны	10 310 935 кеше (1 ғинуар 2025)[1]
Сиктәш	Көньяҡ федераль округ
Булдырыусы	Медведев Дмитрий Анатолий улы
Майҙан	170 439 км²
Рәсми сайт	skfo.gov.ru
Төньяҡ Кавказ федераль округы Викимилектә

Төньяҡ Кавказ федераль округы составына федерацияның ете субъекты инә. 170439 км² (Рәсәй Федерацияһы территорияһынан 1 %) һәм халҡы 10 205 730 кеше9 718 001^[2] (Рәсәй Федерацияһы халҡының 6,97 %, 2023 йылдың 1 ғинуарына). Төньяҡ Кавказ федераль округының (СКФО) административ үҙәге — Пятигорск ҡалаһы.

Тарихы

Башта Төньяҡ Кавказ федераль округы тип Рәсәй президенты Владимир Путиндың 2000 йылдың 13 майындағы 849-сы һанлы указы менән булдырылған федераль округ аталған,^[3] әммә шул уҡ йылдың 21 июнендә был округ атамаһы үҙгәртелә, һәм үҙенең хәҙерге — Көньяҡ федераль округы тигән исемен ала^[4][5].

Хәҙерге формаһында — айырым федераль округ сифатында — Төньяҡ Кавказ федераль округы, Көньяҡ федераль округ составынан субъекттарҙың бер өлөшөн айырып алыу юлы менән, Рәсәй президенты Дмитрий Медведевтың 2010 йылдың 19 ғинуар указы менән ойошторола. Яңы округҡа рәсәйҙең 7 төбәге инә (ҡара: исемлек)^[6][7]. Округ үҙәге итеп Пятигорск ҡалаһы билдәләнә (ул бер үк ваҡытта федерация субъектының административ үҙәге булып тормай һәм был федераль округтың берҙән-бер үҙәге), әммә 2010 йылдың апреленән 2011 йылдың июненә тиклем Президенттың СКФО-лағы тулы хоҡуҡлы вәкиленең резиденцияһы ваҡытлыса Ессентукиҙа^[8] урынлаша. 2010 йылдың сентябрендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте СКФО-ның 2025 йылға тиклем социаль-иҡтисади үҫешенең Комплекслы стратегияһын раҫлай.

Округ составы

Төньяҡ Кавказ федераль округы, өлкәләре булмаған, үҙ составына 6 республиканы һәм 1 крайҙы алған илдәге берҙән-бер федераль округ.

Төньяҡ Кавказ федераль округы				Төньяҡ Кавказ федераль округы: физик-географик картаһы
№	Флаг	Федерация субъекты	Майҙаны (км²)	Халҡы (чел.)	Тулайым төбәк продукты (ВРП), млрд.руб. (2016[9])	Кеше йәненә ҡарата Тулайым төбәк продукты мең һум/кеше (2016[10])	Ҡалып:Административ үҙәк һәм уның халҡы (кеше)
1		Дағстан Республикаһы	50 270	↗3 015 660[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Махачкала (587 876[11])
2		Ингуш Республикаһы	3628	↗472 776[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Магас (5841[12])
3		Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы	12 470	↗862 254[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Нальчик (238 987[12])
4		Ҡарасай-Черкес Республикаһы	14 277	↘467 797[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Черкесск (123 128[13])
5		Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы	7987	↘703 745[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Владикавказ (307 478[14])
6		Ставрополь крайы	66 160	↗2 801 597[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Ставрополь (425 853[12])
7		Чечен Республикаһы	15 647	↗1 394 172[2]	Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016)	Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016)	Грозный (287 410[15])

Дөйөм карта

Картаның легендаһы:

	500 000 кешенән
	250 000 кешенән 500 000 кешегә тиклем
	100 000 кешенән 250 000 кешегә тиклем
	50 000 кешенән 100 000 кешегә тиклем

Россия Северо-Кавказский ФО ещё не имеет позиционной карты.

Географияһы

Төньяҡ Кавказ федераль округы Рәсәйҙең федераль округы майҙаны буйынса иң бәләкәйе. Ҡоро ер буйынса ул Көньяҡ федераль округ, шулай уҡ Абхазия^[16], Әзербайжан, Грузия^[16], Көньяҡ Осетия^[16] менән сиктәш. Ҡаҙағстан менән округ һыу аша ғына сиктәш.

Көнсығышта федераль округ Каспий диңгеҙе менән сикләнгән, көньяҡта — Грузия һәм Әзербайжан менән^[17] бергә Төп Кавказ һырты һәм сиктәре менән, көнбайышта һәм төньяҡта — Рәсәй эсендәге административ сиктәрендә (Көньяҡ Федераль округ). Округтың донъя океанына сығыу юлы юҡ.

Халҡы

Росстат мәғлүмәттәре буйынса, округта халыҡ һаны 10 205 730 кеше тәшкил итә. 2023), Рәсәй халҡының 6,97 % тәшкил итә. Халыҡтың тығыҙлығы — 59,88 кеше/км² (2023), Рәсәй үлсәме буйынса юғары, Үҙәк федераль округтан ғына ҡалыша (61,89 кеше/км2). Ҡала халҡы — 50,51 % (2022). Округ өсөн Рәсәй федераль округтары өсөн халыҡ иҫәбенең рекордлы артыуы хас. Округ Рәсәйҙә иң күп ғүмер оҙайлығына эйә: 2019 йылда көтөлгән ғүмер оҙайлығы 76,64 йәш тәшкил итте, ләкин 2021 йылға, дөйөм динамикаға ярашлы, 73,79 йәшкә тиклем кәмене^[18][19].

Халыҡ иҫәбе
2010[20]	2011[21]	2012[21]	2013[21]	2014[22]	2015[12]	2016[2]
9 428 826	↗9 439 041	↗9 492 909	↗9 540 758	↗9 590 085	↗9 659 044	↗9 718 001

Рождаемость (число родившихся на 1000 человек населения)
1970[23]	1980[23]	1990[23]	1995[23]	2000[23]	2005[24]	2006[24]	2007[23]	2008[23]
20,1	▲20,3	▼20,1	▼15,0	▼12,1	▲13,9	▲13,9	▲15,8	▲17,0
2009[23]	2010[23]	2011[25]	2012[26]	2013[27]	2014[28]
▲17,1	▲17,2	▲17,3	▲17,4	▼17,2	▲17,3

Ҡалып:СмертностьРегионы

Ҡалып:ЕстественныйПриростРегионы

Ҡалып:ПродолжительностьЖизниРегионы

Төньяҡ Кавказ федераль округы субъекттарында тыуым күрһәткесе менән көтөлгән ғүмер оҙайлығы, 1990—2021 йылдар^[18][19]

Милли составы

Төньяҡ Кавказ федераль округы — урыҫтар (дөйөм алғанда славяндар ҙа) күпселек халыҡты тәшкил итмәгән берҙән-бер округ (өстән бер өлөшө). Округтың алты төбәгендә ерле (титуллы) милләт рус милләтенән өҫтөнлөклө һанда, Ингушетияла — ингуш һәм чечендарҙан ҡала өсөнсө урында, ә Дағстанда — һигеҙенсе урында. Халыҡ араһында күпселеген рустар тәшкил иткән берҙән-бер төбәк төбәк — Ставрополь крайы.

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Төньяҡ Кавказдың алты республикаһында (Дағстан, Ингушетия, Ҡабарҙы-Балҡар, Ҡарасай-Черкесия, Төньяҡ Осетия-Алания, Чечен республикаһы) 621 887 кеше үҙ милләтен урыҫ тип билдәләгән. Был республикаларҙа милләт тураһында һорауға бөтәһе 6 606 378 кеше яуап биргән, шул рәүешле Төньяҡ Кавказ республикаларында үҙ милләтен билдәләгән урыҫтарҙың өлөшө 9,41%-тан кәмерәк тәшкил иткән^[29].

Росстат мәғлүмәттәре буйынса, 2020—2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса, округтың милли составы түбәндәгесә^[30]:

• Урыҫтар — 2 857 851 (28 %)
• Чечендар — 1 586 720 (15,6 %)
• Аварҙар — 972 703 (9,5 %)
• Даргиндар — 582 255 (5,7 %)
• Ҡумыҡтар — 532 848 (5,2 %)
• Ҡабарҙылар — 502 817 (5 %)
• Ингуштар — 501 544 (5 %)
• Осетиндар — 455 765 (4,4 %)
• Лезгиндар — 426 869 (4,2 %)
• Ҡарасайҙар — 222 211 (2,2 %)
• Лактар — 165 737 (1,6 %)
• Әрмәндәр — 156 417 (1,5 %)
• Әзербайжандар — 136 950 (1,3 %)
• Табасарандар — 135 694 (1,3 %)
• Балҡарҙар — 122 831 (1,2 %)
• Черкестар — 88 075 (0,86 %)
• Нуғайҙар — 80 040 (0,78 %)
• Сиғандар — 45 035(0,44 %)
• Абазиндар — 40 478(0,39 %)
• Төрөктәр — 36 041 (0,35 %)
• Агулдар — 31 012 (0,3 %)
• Рутулдар — 29 200 (0,28 %)
• Татарҙар — 15 276 (0,15 %)
• башҡалар — 447 065 (4,4 %)

Бөтәһе 10 171 434 кеше.

Телдәре

Этно-тел составы буйынса түбәндәге төркөмдәр һәм ғаиләләр өҫтөнлөккә эйә:

1. Төньяҡ кавказ тел ғаиләһе — 4 532 498 кеше (48,07 %)
   1. Нах-дағстан телдәре (дағстан төркөмө) — 2 170 329 (23,02 %)
   2. Нахские халыҡтары (нах төркөмө) — 1 755 129 (18,61 %)
   3. Абхаз-адыгэ хаыҡтары (абхаз-адыгэ төркөмө) — 607 040 (6,44 %)
2. Һинд-европа телдәре (һинд-европа ғаиләһе) — 3 682 392 (39,05 %)
   1. Славян телдәре (славян төркөмө) — 2 908 236 (30,84 %)
   2. Иран телдәре (иран төркөмө) — 492 056 (5,22 %)
   3. Әрмәндәр (әрмән төркөмө) — 190 826 (2,02 %)
3. Төрөк телдәре (төрөк ғаиләһе) — 1 107 851 (11,75 %)
4. Картвел телдәре (картвел ғаиләһе) — 19 696 (0,21 %)
5. Корейҙар — 12 551 (0,13 %);
6. Ураль телдәре (урал ғаиләһе) — 5 079 (0,05 %)

Төньяҡ Кавказ федераль округы төбәктәренең этнотел составы (%-ҙа, 2010 йыл):

ғаилә йәки төркөм	Төньяҡ Кавказ Ф. О.	Дағстан	Ингушетия	Ҡабарҙы-Балҡария	Ҡарасай-Черкесия	Төньяҡ Осетия	Чечня	Ставрополь крайы
Төньяҡ кавказ ғаиләһе	48,07 %	74,42 %	98,11 %	58,25 %	20,25 %	5,18 %	95,96 %	3,94 %
Славян төркөмө	30,84 %	3,64 %	0,81 %	23,15 %	31,93 %	21,23 %	1,96 %	81,51 %
Төрки ғаилә	11,75 %	20,91 %	0,27 %	15,14 %	45,04 %	3,56 %	1,70 %	3,80 %
Иран төркөмө	5,22 %	0,08 %	0,03 %	1,19 %	0,72 %	64,58 %	0,05 %	0,53 %
Әрмән төркөмө	2,02 %	0,17 %	0,00 %	0,58 %	0,57 %	2,28 %	0,04 %	5,79 %

Ҙур ҡалалары

Төньяҡ Кавказ федераль округының иң ҙур ҡалаһы булып Махачкала, тағы бер нисә ҡала (Ставрополь, Владикавказ, Грозный, Нальчик, Хәсәүйорт) шулай уҡ округтың административ үҙәк — Пятигорскиҙан ҙурыраҡ, Төньяҡ Кавказ федераль округының өс үҙәгенең береһе булып тора^[31]Округтың иң ҙур торама пункты булмаған Пятигорск ҡалаһы — СКФО-лағы иң ҙур логистик үҙәк КавМинВоды^[32]

40 меңдән ашыу кеше йәшәгән тораҡ пункттар

Махачкала ↗587 876[11] Ставрополь ↗425 853[12] Грозный ↗287 410[15] Владикавказ ↘307 478[14] Нальчик ↗238 987[12] Хәсәүйорт Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found. Пятигорск ↗145 971[12]

Кисловодск ↗130 007[12] Дәрбәнт Н/Д[33] Назрань Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found. Каспийск Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found. Ессентуки ↗104 288[12] Невинномысск ↗117 868[12] Михайловск ↗82 743[12]

Черкесск ↘123 128[13] Минеральные Воды ↘75 974[12] Буйнаҡ Н/Д[34] Гудермес Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found. Урус-Мартан Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found. Георгиевск ↘70 803[12] Сунжа Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found.

Прохладный Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-KAB' not found. Будённовск ↘63 338[12] Избербаш Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found. Шали Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found. Кизляр Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found. Карабулак Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found. Аргун Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found.

Төньяҡ Кавказ федераль округында Рәсәй Федерацияһы Президентының тулы хоҡуҡлы вәкилдәре

• Хлопонин Александр Геннадиевич (19 ғинуар 2010 / 21 май 2012 — 12 май 2014)^[35][36][37]
• Меликов Сергей Алимович (12 май 2014 — 28 июль 2016)^[38][39]
• Белавенцев Олег Евгеньевич (28 июль 2016 — 26 июнь 2018)^[40][41]
• Матовников Александр Анатольевич (26 июнь 2018 — 22 ғинуар 2020)^[42]
• Чайка Юрий Яковлевич (22 ғинуар 2020)^[43]

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Төньяҡ Кавказ иҡтисад районы