Конго (йылға)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Конго (Заир, Луалаба[1][2]) — Үҙәк Африкалағы йылға, башлыса Конго Демократик Республикаһында (өлөшләтә Конго Республикаһы һәм Ангола сиктәре буйлап аға), Африкала иң тулы һыулы һәм оҙонлоғо буйынса икенсе урын биләгән йылға, Амазонканан ҡала һыу күләме буйынса донъяла икенсе урында тора (йыллыҡ ағымы — 1318,2 км², был Амазонканыҡынан 5 тапҡырға кәмерәк) һәм донъялағы иң тәрән йылға[3]. Үрге ағымында (Кисангани ҡалаһынан өҫтәрәк) Луалаба тип атала. Экваторҙы ике тапҡыр киҫеп үткән иң ҙур йылға
| Конго | |
|---|---|
 Река Конго возле Малуку янында | |
| Характеристика | |
| Оҙонлоғо | 4374 км |
| Һыу сығымы | 41 800 м³/с |
| Һыу ағымы | |
| Инеше | |
| · Бейеклеге | 1590 м |
| · Координаталар | 11°46′16″ ю. ш. 26°30′46″ в. д.HGЯO |
| Тамағы | Атлантик океан |
| · Бейеклеге | 0 м |
| · Координаталар | 6°04′45″ ю. ш. 12°27′00″ в. д.HGЯO |
| Урынлашыуы | |
| Һыу бассейны | Атлантик океан |
| Илдәр |  Конго ДР,  Конго Республикаһы,  Замбия,  Ангола |
| Конго Викимилектә | |
Мумена ҡасабаһынан башланғыс ала[4].
Луалаба йылғаһы башланған ерҙән Конгоның оҙонлоғо 4374 км (Чамбеши йылғаһы башланған ерҙән — 4700 км). Бассейнының майҙаны 3457-нән[5]алып 3820 мең км²-ға[6]тиклем тәшкил итә. Луалабаның йылғаһы башы Конго Демократик Республикаһының көньяҡ-көнсығышында, Замбия сигенә яҡын яҫы таулыҡта барлыҡҡа килә. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, Конгоның сығанағы булып Чамбеши йылғаһы тора, ул Няса һәм Танганьика күлдәре араһында диңгеҙ кимәленән 1590 метр бейеклектә барлыҡҡа килә. Бангвеулу күленә ҡоя, унан Луапула исеме аҫтында аға башлай, Мверу күленә ҡойғандан һуң, унан Лувуа йылғаһы булып ағып сыға һәм Луалаба менән тоташа. Яҫы таулыҡтарҙа һәм яҫы яйлаларҙа урынлашҡан Конгоның (Луалаба) үрге ағымында тупһалар менән тыныс ағымлы бьефтар сиратлашыуы хас. Луалаба Нзило тарлауығында иң ныҡ түбәнәйеүе менән (яҡынса 70 км алыҫлыҡта 475 м) айырылып тора, ул Митумба тауҙарының көньяҡ армыттарын киҫеп үтә. Букама ҡалаһынан башлап йылға аҡрынлап Упемба грабенының (урындың текә йәки вертикаль тектоник ярыҡтарына ярашлы түбәнәйгән ер ҡабығы участкаһы) яҫы үҙәне буйлап аға; был район бик күп һаҙлыҡ һәм күлдәр менән тулған, улар араһында иң ҙурҙары — Кабве, Упемба, Кисале һәм Кабумба. Конголо ҡалаһынан түбәнеәрәк Луалаба йылғаһы Порт-д’Анферҙың (Тамуҡ ҡапҡаһы) кристалл тау тоҡомдары тарлауығын йырып үтә, уның үҙәне 90—120 метрға тиклем тарая; артабан йылға түбәнендә бер-бер артлы бер нисә төркөм шарлауыҡтар һәм һикәлтәләр барлыҡҡа килә. Экватор аҫтында яҫы таулыҡтың сикке баҫҡыстарынан Конго уйпатлығына төшә һәм Стэнли шарлауығын барлыҡҡа килтерә.
Стэнли шарлауығынан һуң Кисангани ҡалаһы эргәһендә йылға исемен Конго тип үҙгәртә. Конго уйпаты сиктәрендәге урта ағымда, бер аҙ түбәнәйеп, йылға тәбиғәте тыныслана (уртаса 0,07 м/км тирәһе). Тәпәш һәм яҫы, йыш ҡына һаҙлыҡлы яр буйҙарынан торған үҙәне тар участкаларҙа 1,5—2 км-ға тиклем, киң урындарҙа урыны менән 15 км-ға еткән күлгә оҡшаш сылбырҙан тора. Конго шарлауығының үҙәк өлөшөндә йылғаның һыубаҫар туғайҙары һәм уның уң ҡушылдыҡтары Убанги һәм Санга ҡушыла һәм әленән-әле һыу баҫҡан донъялағы иң ҙур райондарҙың береһен барлыҡҡа килтерә. Шарлауыҡтың көнбайыш сигенә яҡынлашҡанда, йылғаның тышҡы ҡиәфәте үҙгәрә: бында бейек (100 м һәм унан да күберәк) һәм текә ярҙар араһында ҡыҫыла. Урыны менән 1 км-ҙан кәмерәккә тиклем тарая; тәрәнлеге (йыш ҡына 20—30 метрға тиклем), ағым тиҙлеге арта. Канал тип аталған был тар участканан һуң Стэнли-Пул тип аталған күлгә оҡшаш киңәйгән урыны (оҙонлоғо яҡынса 30 км, киңлеге 25 км тиклем) башлана, бының менән Конгоның урта ағымы тамамлана.
Конгоның түбәнге ағымында тәрән тарлауыҡта (500 метрға тиклем) Көньяҡ Гвинея яйлаһы буйлап океанға йүнәлә. Каналдың киңлеге 400—500 метрға тиклем, урыны менән 220—250 метрға тиклем кәмей. Киншаса һәм Матади ҡалалары араһында йылға 350 километр арала 270 метрға тиклем түбән төшә, 70 һикәлтә һәм шарлауыҡ барлыҡҡа килтерә, улар Ливингстон шарлауығы тигән дөйөм исем аҫтында берләшә. Был урында йылға тәрәнлеге 220 метрҙан ашыу, һәм ошо күрһәткес Конгоны донъялағы иң тәрән йылғаларҙың береһе итә[7]. Матади янында йылға диңгеҙ буйы уйһыулығына сыға, йылға 1—2 км тиклем киңәйә, фарватерҙың тәрәнлеге 25—30 метрға етә. Бома ҡалаһы янында эстуарий (диңеҙгә яҡыная барған һайын, киңәйә барыусы бер тармаҡлы бүрәнкәгә оҡшаған йылға тамағы) башлана, уның киңлеге урта өлөшөндә 19 км-ға етә, артабан 3,5 км-ға тиклем кәмей һәм ҡабат тамағына табан киңәйә, унда — 9,8 км[8]. Түбәһе һәм эстуарийҙың урта өлөшөн әүҙем формалашҡан йәш дельта биләй. Дөйөм оҙонлоғо 800 км булған Конго һыу аҫты каньоны эстуарийҙы дауам итә.
Төп ҡушылдыҡтары
- үрге ағымында: уңдан — Луфира, Лувуа, Лукуга; урта юлда: һул яҡтан — Ломами, Лулонго, Руки, Касаи (һул ҡушылдыҡтарҙың иң ҙуры), уңда — Арувими, Итимбири, Монгала, Убанги (Конгоның иң ҙур ҡушылдығы), Санга;
- түбәнге ағымында — Инкишси (һулда), Алима (уңда).
Конго системаһына бер нисә ҙур күл ҡарай: Лукуга йылғаһы бассейнында Танганьика һәм Киву; Лувойс йылғаһы бассейнында Бангвеулу һәм Мверу; Маи- Ндомбе Касаи йылғаһы бассейнында; Тумба (Иребу каналы аша Конгоға туранан-тура ағыу юлы бар).
Конго бассейны йылғалары ағымының формалашыуында ямғыр менән мул тәьмин ителеүе төп роль уйнай. Конго ҡушылдыҡтарының күпселегендә көҙгө ағым өҫтөнлөк итә: Төньяҡ ярымшарҙағы һыу йыйыу бассейндары булған ҡушылдыҡтарҙа һыуҙың максималь күтәрелеүе сентябрь—ноябрь айҙарында, Көньяҡта — апрель — май айҙарында күҙәтелә. Апрель-май айҙарының максималь ағымы шулай уҡ үрге Конгоға (Луалаба) хас. Урта һәм бигерәк тә түбәнге Конгола ҡушылдыҡтарының ташҡын һыуҙар йылғаға төрлө ваҡытта ағып төшөүе арҡаһында миҙгелле тирбәлеүҙәр тигеҙләшә; Конго Ер шарының бөтә бөйөк йылғаларыны араһында тәбиғи көйләүгә эйә булыуы менән айырылып тора. Әммә йыллыҡ кимәл барышында ике күтәрелеш һәм ике түбәнәйеү аныҡ сағыла. Урта Конгола Луалаба ағымының көҙгө максимумына тап килгән һыу күтәрелеүе май—июнь айҙарына күсерелә һәм икенсел характерҙа булып тора, төп күтәрелеш ноябрь—декабрь айҙарында төньяҡ ҡушылдыҡтарҙа ташҡын йоғонтоһо аҫтында. Түбәнге Конгола ла төп күтәрелеш ноябрь-декабргә тура килә; апрель—май айҙарында һиҙелерлек күтәрелеш башлыса Касаи йылғаһының көҙгө максималь ағымы менән бәйле.
Конго — Африка континентындағы иң тулы ағымлы йылға[9]. Конго бассейны Конго Демократик Республикаһының бөтә территорияһын тиерлек, шулай уҡ Конго Республикаһының һәм Үҙәк Африка Республикаһының күпселек өлөшөн, Көнсығыш Замбияны, Төньяҡ Анголаны һәм Камерун һәм Танзанияның[10] райондарының бер өлөшөн биләй. Конгоның түбәнге ағымында (Бома янында) уртаса һыу сығымы: йыллыҡ — 39 мең м²/с, иң юғары һыу кимәле булған айҙа (декабрь) — 60 мең м3/с, иң түбән һыу кимәле булған айҙа (июль) — 29 мең м3/с; абсолют абсолют сығымдар — 23 меңдән 75 мең м³/с тиклем. Уртаса йыллыҡ ағымы — 1230 км² (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 1453 км²). Конго тарафынан океанға ташылған ғәйәт ҙур һыу массалары океанды ярҙан 75 км алыҫлыҡта сөсөләндерә. Йылға тамағында Конгоның ҡаты аҡмаһы йылына яҡынса 50 миллион тонна тәшкил итә.
Бөтә донъя ҡырағай тәбиғәт фонды мәғлүмәттәре буйынса, Конго йылғаһында һәм уның ҡушылдыҡтарында 700-гә яҡын төр балыҡ йәшәй[12]. Малебо күлендә һәм уның ҡушылдыҡтарында ғына 230 балыҡ төрө бар[13]. Конго бассейны балыҡтарының күбеһе коммерция әһәмиәтенә эйә: Нил алабуғаһы, тилапия, барбус, эре юлбарыҫ балығы, сельдь һәм башҡалар.
Конго бассейны ҙурлығы буйынса донъяла икенсе урында торған, яҡынса 2 млн км² майҙан биләгән тропик дымлы тропик урман зонаһына инә.
Икенсел урман һәм саванна райондары менән бергә Конго бассейны урмандары яҡынса 3 миллион км² майҙанды биләй — башлыса Конго Демократик Республикаһында, шулай уҡ Габонда, Конго Республикаһында, Камерунда, Үҙәк Африка Республикаһында һәм Экватор Гвинеяһында[14]. Конго бассейны урмандары кеше эшмәкәрлегенән сағыштырмаса аҙ зыян күргән, әммә уларҙың бөтөнлөгөнә янаған хәүефтәргә тау эше, урман ҡырҡыу һәм күмер өсөн ағас яндырыу инә[15].
Конго бассейны урмандарында яҡынса мең төр ҡош (шул иҫәптән экваториаль урмандарҙа[5] ғына осраған 265 төр) һәм был төбәктә йәшәүсе 400 төр һөтимәрҙәр теркәлгән, шул иҫәптән гориллаларҙы (тауҙарҙарғы, тигеҙлектәрҙәге), шимпанзеларҙы, боноболарҙы һәм урман филдәрен[16], Африка буйволдарын[16], гиппопотамдарҙы, ламантиндарҙы һәм ике төр ҡаманы үҙ эсенә ала. Конго йылғаһында һәм уның тирә-яҡтарында осраған һөйрәлеүселәр араһында крокодилдар, һыу йыландары һәм ярым һыу тормошо алып барған ташбаҡалар иң билдәлеһе[5].
Гидроэнергетик ресурстары
Британ энциклопедияһы хәбәр итеүенсә, Конгоның гидроэнергетика потенциалы, уның бәләкәй генә өлөшө ҡулланылһа ла, донъялағынан яҡынса 1/6 тәшкил итә.
Матади-Сити өҫтөндәге Инга шарлауыҡ комплексы ғына 30 ГВт электр энергияһы[5] етештерә ала, ә йылғаның гидроэнергетика ресурстары 390 ГВт тип баһалана.
Һуңғыһы йылға ташыған һыуҙың күплеге менән һәм йырҙаның бөтә оҙонлоғо буйынса тамағына тиклем һиҙелерлек төшөүе менән аңлатыла (түбәнге ағымындағы башҡа ҙур йылғалар тигеҙ һәм уйһыулыҡтарҙа аға). Конгола бер нисә эре ГЭС төҙөлгән — Нзила, Нсеке (Луалабала), Инга (Ливингстон шарлауығында)[17]. Конго бассейнында барлығы 40-ҡа яҡын ГЭС төҙөлгән.
Йылғаның иң ҙур гидроэлектростанцияһы — Инга, Киншасанан көньяҡ-көнбайышҡа табан яҡынса 200 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Инга проекты 1970-се йылдар башында беренсе плотина төҙөү менән башлана. Бөгөнгө көнгә ике генә «Инга I» (фр. Barrage Inga I) һәм «Инга II» быуаһы (фр. Barrage Inga II) төҙөлгән, унда ун дүрт турбина эшләй. «Инга III» (фр. Barrage Inga III) һәм «Гранд Инга» (фр. Барраж Гранд-Инга плотинаһы) проекттары проектлау стадияһында. Гранд-Инга проектына килгәндә, уның ҡеүәте Ҡытайҙағы Өс тарлауыҡ ГЭС-ы ҡеүәтенән ике тапҡырға күберәк буласаҡ. Был яңы быуаларҙы төҙөү йылғала эндемик булған балыҡтарҙың күп төрҙәренең юҡҡа сығыуына килтереүе ихтимал тигән хәүеф бар.
Суднолар навигацияһы
Конго бассейны йылғалары һәм күлдәре буйлап суднолар йөрөй торған маршруттарҙың дөйөм оҙонлоғо яҡынса 20 мең км тәшкил итә (шуларҙың Конго Демократик Республикаһы территорияһында — 14 мең км)[5]. Йылға участкаларының күбеһе Конго бассейны уйпатында тупланған, унда берҙәм тармаҡланған һыу юлдары системаһы барлыҡҡа килә, әммә уны океандан түбәнге Конголағы Ливингстон шарлауығы айыра. Йылғаның үҙендә төп суднолар йөрөй торған 4 участка бар: Букама — Конголо (645 км), Кинду — Убунду (300 км), Кисангани — Киншаса (1742 км), Матади тамағы (138 км); диңгеҙ бьефы тип аталған һуңғы участканан океанға сығыусы суднолар йөрөй ала. Суднолар йөрөй торған участкалар тимер юлдар менән үҙ-ара тоташҡан.
Конголағы һыу йөктәренең күләме Европа йылғалары менән сағыштырғанда ҙур түгел — атап әйткәндә, Киншаса портының йөк әйләнеше бер миллион тоннанан артмай. Шул уҡ ваҡытта йылға һыу юлы менән йөк ташыуҙы еңеләйтә, ләкин ҡоро ер буйлап ташыуға ҡамасаулай — йылға һәм уның ҡушылдыҡтары аша бик аҙ һанлы күперҙәр генә һалынған, ә Киншаса менән Браззавиль араһында бәйләнеш паром менән[5] башҡарыла. Бассейндағы төп йылға һәм күл порттары: Конгола Киншасанан башҡа — Браззавиль, Мбандака, Кисангани, Убунду, Кинду, Конголо, Кабало, Букама ; Убанги йылғаһында — Банги; Касай йылғаһында — Улебо; Танганьика күлендә — Калима, Кигома, Бужумбура; Киву күлендә — Букаву. Конгоның түбәнендә диңгеҙ порттары: Матади, Бома, Банан.
Йылға буйындағы ҡалалар
Конгоның мөһим ҡалалары[17].
- Букама (Конго Демократик Республикаһы) — Катанга провинцияһындағы ҡала, Луалаба йылғаһының үрге ағымындағы йылға пристане (навигация башында), Илебо — Лубумбаши линияһындағы тимер юл станцияһы.
- Конголо (Конго Демократик Республикаһы).
- Кинду (Конго Демократик Республикаһы) — Маниема провинцияһының административ үҙәге. Конго йылғаһының көнбайыш ярында диңгеҙ кимәленән 500 м бейеклектә ята. Тимер юлы менән илдең көньяғы менән бәйләй.
- Кисангани (Конго Демократик Республикаһы) — Чопо провинцияһының административ үҙәге. 2010 йылда халыҡ һаны 868 672 кеше тәшкил итә[18]. Стэнли шарлауығынан аҫтараҡ Конго йылғаһындағы порт.
- Киншаса (Конго Демократик Республикаһы) — илдең баш ҡалаһы, Конго республикаһының ҡалаһы Браззавиль ҡаршыһында Конго йылғаһы буйында урынлашҡан. 2009 йылда ҡала халҡы 10 076 099 кеше тәшкил итә[19].
- Матади (Конго Демократик Республикаһы) — илдең төп диңгеҙ порты, Үҙәк Конго провинцияһының үҙәге. Ҡала йылғаның һул ярында тамағынан 148 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. 2004 йылда халҡы 245 862 кеше тәшкил итә.
- Бома (Конго Демократик Республикаһы) — Конго йылғаһы эстуарийындағы ҡала, Конго Атлантик океанға ҡойған ерҙән 75 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҙур порт (суднолар өсөн ҡулай; какао, банан, каучук, ҡиммәтле ағас экспортлау). Челу тимер юлының башланғыс нөктәһе. 2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу буйынса халыҡ һаны 167 326 кеше тәшкил итә[20].
- Банан (Конго Демократик Республикаһы) — Үҙәк Конго провинцияһының ҙур булмаған ҡалаһы һәм диңгеҙ порты. Порт тамағының төньяҡ ярында урынлашҡан һәм океандан оҙонлоғо 3 километр һәм киңлеге 100 метрҙан 400 метрға тиклем булған ҡомаяҡ айырыла.
- Браззавиль (Конго Республикаһы) — Конго Республикаһының баш ҡалаһы һәм иң күп халыҡлы ҡала, йылғаның уң ярында Киншаса ҡаршыһында урынлашҡан. 2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны 1 252 974 кеше тәшкил итә[21].
Кеше Конго бассейнында яҡынса 50 мең йыл[16] йәшәй, әммә европалылар был йылға тураһында тәүге тапҡыр XV быуатта ғына белеп ҡала.
1481 йылдың аҙағында Португалия короле Иоанн II Алтын яр буйына (хәҙерге Гана) алтын рудниктарын асыу өсөн Африканың көнбайыш яры буйлап каравель флотилияһын ебәрә. Экспедиция менән Диого де Азамбужа етәкселек итә. Шахта өсөн ҡолдар кәрәк була, шуға күрә Азамбуджа 1482 йылда Диого Кананы ул саҡтағы билдәһеҙ Африканың көнбайыш ярын тикшерергә ебәрә. 6° көньяҡ киңлек районында португалдар ҙур йылға тамағын таба һәм ярға төшә, унда уларҙы банту ҡәбиләһенең ҡара тәнле кешеләре ҡаршы ала. Улар йылға Нзари — «Оло» тип атала, ә уның территорияһы аша аҡҡан дәүләт менән Мани-Конго титулын йөрөткән король идара итә, тиҙәр. Был ерҙәрҙе асыу билдәһе итеп португалдар йылға тамағы янында падран (таш бағана) ҡуя, йылға Падран йылғаһы (Рио-де-Падран) тип атала.
Конгоның (Луалаба) өҫкө ағымы Дэвид Ливингстон тарафынан 1871 йылда асыла. Конго ағымының күп өлөшөн Нианвенан түбән түбәнгә табан Генри Стэнли 1876 һәм 1877 йылдар араһында өйрәнә. Кассаи ҡушылдығын Герман фон Висман 1885 йылда өйрәнә.
Йылғаның иң билдәле шарлауыҡтары — Үрге Конголағы ете баҫҡыслы Стэнли (Бойома), урта ағымдағы Инга, шулай уҡ түбәнге ағымдағы Ливингстоун шарлауыҡтары каскады.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
