Малійская імпэрыя

Малійская імпэрыя — былая дзяржава ў Заходняй Афрыцы, якая існавала прыблізна з 1230 году па 1670 год. Імпэрыя была заснавана Сундыятам Кейта і стала вядомай дзякуючы багацьцю сваіх кіраўнікоў, асабліва Мусы Кейта. Размаўлялі ў краіне на мовах мандэн. Гэта была самая вялікая імпэрыя ў Заходняй Афрыцы, якая зрабіла глыбокі ўплыў на культуру ўсёй Заходняй Афрыкі шляхам распаўсюджваньня мовы, законаў і звычаяў^[1]. Большая частка інфармацыі пра Малійскую імпэрыю захавалася дзякуючы паўночнаафрыканскаму арабскаму гісторыку XIV стагодзьдзя Ібн Хальдуну і мараканскаму падарожніку Ібн Батуце, а таксама мараканскага падарожніка XVI стагодзьдзя Лео Афрыкана. Іншай важнай крыніцай інфармацыі пра імпэрыю зьяўляецца вусная традыцыя Мандынка^[2].

Колішняя дзяржава Малійская імпэрыя
каля 1235 — 1670
Сталіца	Кангаба[d]
Афіцыйная мова	мовы мандэ[d]
Форма ўраду	імпэрыя[d]
Заканадаўчы орган	Gbara[d]
Валюта	золата
манса[d]
Гісторыя
каля 1235	стварэньне дзяржавы
1559	Сталіца перанесена зь Ніяні ў Кангаба
каля 1610	Дзяржава падзелена сярод сыноў імпэратара Магмуда Кейта IV
1670	Ніяні разбурана і спалена войскамі імпэрыі Бамбара
Папярэднік: Батэ[d] Наступнікі: Імпэрыя Сангай Імпэрыя Джоляф Імпэрыя Каабу Імпэрыя Вялікага Фулё
Цяпер частка Гамбіі, Гвінэі, Гвінэі-Бісаў, Кот д’Івуару, Малі, Маўрытаніі, Нігеру, Сэнэгалу

Гісторыя

Імпэрыі пачалася як невялікая каралеўства ў вярхоўях ракі Нігер, засяроджанага вакол гораду Ніяні. На працягу XI і XII стагодзьдзяў яно пачало пашырацца на поўнач пасьля заняпаду Ганскай імпэрыі. У гэты пэрыяд гандлёвыя шляхі перамясьціліся на поўдзень у саванну, стымулюючы рост мясцовых дзяржаваў. Раньняя гісторыя імпэрыі да XIII стагодзьдзя застаецца незразумелай, бо інфармацыя гэтага пэрыяду зьяўляецца даволі супярэчлівай і недакладнай паводле арабскіх храністаў і мясцовых традыцыяналістаў. Вядома, што Сундыята Кейта зьяўляецца першым кіраўніком, пра якога ёсьць дакладная пісьмовая інфармацыя ад Ібн Хальдуна. Сундыята быў воінам-прынцам з дынастыі Кейта, які быў прызваны вызваліць людзей Малі ад улады караля імпэрыі Соса, Сумааро Кантэ. Заваёва імпэрыі Соса ў 1235 годзе дала доступ Малійскай імпэрыі да гандлёвых шляхоў праз Сахару. Пасьля сьмерці Сундыяты Кейта ў 1255 годзе імпэратары Малі атрымалі тытул «манса»^[2].

Манса Муса, які трымае залатую манэту, з выявы Каталянскага атляса.

Пляменьнік Сундыяты Манса Муса зьдзейсьніў паломніцкі хадж у Мэку падчас панаваньня султана Бэйбарса I. Пасьля сэрыі ўзурпацыяў малійскага стальцу, каля 1285 годзе імпэратарам стаў былы каралеўскі раб Сакура Манса, які стаў адным з самых моцных імпэратараў Малі, які значна пашырыў тэрыторыю імпэрыі. Ён зьдзейсьніў паломніцтва ў Мэку падчас панаваньня султана Ан-Насір I Мугамада. Па вяртаньні з Мэкі Сакура памёр і сталец вярнуўся да нашчадкаў Сундыяты Кейта. Пасьля валадараньня больш за трох імпэратараў, новым кіраўніком дзяржавы стаў Муса Кейта ў 1312 годзе. Муса зрабіў вядомы хадж да Мэку з 1324 да 1326 гады. Ягоныя шчодрыя падарункі мамлюкам Эгіпту і ягонае марнатраўства золтам падчас падарожжа прывяло да пашырэньня вядомасьці дзяржавы за межамі рэгіёну. У 1337 годзе, яму успадкаваў яго сын Маган I, які ў 1341 годзе быў скінуты сваім дзядзькам Сулейманам. Менавіта за часам панаваньня Сулеймана краіну наведаў Ібн Батута^[3].

Пасьля гэтага ў імпэрыі пачаўся пэрыяду слабых імпэратараў, канфліктаў і разьяднанасьці. Ібн Хальдун памёр у 1406 годзе, і пасьля ягонай сьмерці даволі бракуе інфармацыі пра падзеі ў Малі. Паводле Тарыха аль-Судана вядома, што Малійская імпэрыя заставалася вялікай дзяржавай яшчэ ў XV стагодзьдзі. Вэнэцыянскі падарожнік Алаіз Кадамоста і партугальскія гандляры ў сваіх нататках пацьвердзілі, што народы Гамбіі па-ранейшаму падлягаюць імпэратару Малі^[4]. Пасьля візыту Лео Афрыкана ў пачатку XVI стагоддзя, ягонае апісаньне тэрытарыяльных абласьцей Малі паказала, што да гэтага часу каралеўства дасягнула значных памераў. Аднак з 1507 году суседнія дзяржавы, як то Дыяра, Вялікае Фулё і імпэрыя Сангай пачалі размываць мяжу ускрайніх тэрыторыяў Малі. У 1542 годзе войскі імпэрыі Сангай уварваліся ў сталіцу Ніяні, але іхныя спробы заваяваць суседнюю імпэрыю ня мелі посьпеху. На працягу XVII стагодзьдзя Малійская імпэрыя сутыкнулася са сталамі набегамі з боку імпэрыі Бамбара. Пасьля няўдалых спробаў манса Мама Магана падпарадкаваць імпэрыю Бамбара, у 1670 годзе войскі Бамбары зьнішчылі і спалілі былую сталіцу Ніяні. Малійская імпэрыя хутка распалася і перастала існаваць, а тэрыторыя падзялілася на незалежныя княствы. Кіраўнікі Кейта адступілі ў горад Кангаба, дзе сталі правінцыйнымі правадырамі^[5].

Эканоміка

Большасьць насельніцтва была сялянамі, на якіх і грунтавалася эканомікі дзяржавы. У жывёлагадоўлі фульбэ і народы Нігеру гадавалі авечкі, козы і іншая быдла. Народы базо, самано і сарко спэцыялізаваліся на рыбалоўстве^[6]. Дзякуючы таму, што жалеза было ў багацьці, кавалі выраблялі сельскагаспадарчыя прылады і зброю. На поўдні жылі шаўцы, а на поўначы квітнела ткацтва, дзякуючы баваўняным палям у такіх рэгіёнах, як Казаманс, а народы санінке і такрур адмыслова афарбоўвалі свае тканіны ў індыга. Ушаноўваліся залатары^[7].

Гандаль

Бэрбэрскі караван уваходзіць у Тымбукту.

Гандаль быў важным фактарам уздыму і квітненьня Малі. Гэты час супаў з пэрыядам, калі Тымбукту трапіў пад кантроль мансаў. Імпэрыя абклала падаткам золата, медзь і соль, якія траплялі празь ейныя межы, а таксама гарэхі колы.

У каралеўстве бракавала адзінай стандартаванай валюты, але выкарыстоўваліся розныя зь ейных формаў. Сахельскія і сахарскія гарады Малійскай імпэрыі былі плацдармамі для міжгародняга караваннага гандлю і цэнтрамі гандлю рознымі заходнеафрыканскімі прадуктамі. У Тагазе, напрыклад, абменьвалі соль, а ў Такедзе быў зарганізаваны рынак медзі. Ібн Батута згадваў, што ў гэтых гарадах бачыў выкарыстаньне працы рабоў. Сам Батута большую частку сваім падарожжаў зьдзяйсьняў з рабамі, якія перавозілі ягоныя тавары на продаж. Па вяртаньні з Такеды ў Марока ягоны караван перавозіў 600 нявольніц-рабыняў, што сьведчыць аб тым, што рабства было значнай часткай гандлю імпэрыі^[8].

Золата

Багацьце Малі грунтавалася на золаце, але не на наўпроставым кіраваньні золатаздабыўнымі рэгіёнамі, а ад даніны і гандлю з рэгіёнамі, дзе гэтае золата здабывалася^[9]. Залатыя самародкі адразу аб’яўляліся выключнай уласнасьцю мансы і гандляваць імі ў межах краіны было забаронена. Усё золата неадкладна трапляла ў імпэратарскі скарб, а наўзамен роўным коштам выдаваўся залаты пыл. Яго ўзважвалі і пакавалі ў мяшкі. Такая практыка мелася яшчэ з часоў Ганскай імпэрыі. Малі запазычыла гэтую практыку, каб спыніць інфляцыю. Найбольш распаўсюджанай мерай для золата ў каралеўстве быў міскаль, які быў роўным 4,5 грамам золата^[10]. Гэты тэрмін выкарыстоўваўся як узаемазаменны з дынарам, але незразумела, ці выкарыстоўвалася манэтная валюта ў імпэрыі. Залаты пыл выкарыстоўваўся ва ўсёй імпэрыі, але не ва ўсіх рэгіёнах цаніўся аднолькава.

Да пачатку XIV стагодзьдзя Малійская імпэрыя была крыніцай амаль паловы золата ўсяго Старога Сьвету. Здабывалася яно пераважна з шахтаў у Бамбуку, Сыгіры і Гажаагі^[11]. Залатыя капальні ў Сыгіры, які знаходзіцца на тэрыторыі сучаснай Гвінэі, пачала эксплюатавацца чалавекам блізу канца XII стагодзьдзя^[12].

Соль

Туарэгі дасюль граюць важную ролю ў гандлі сольлю праз Сахару.

Яшчэ адным важным таварам імпэрыі была соль, якая зважалася такой жа каштоўнай, калі ня больш каштоўнай, чым золата. Асабліва яна цанілася на поўдзень ад Сахары.

Штогод гандляры крочылі ў Малі праз Уалату зь вярблюджымі грузамі солі дзеля продажу ў сталіцы. Ібн Батута пісаў, што ў Тагазе, адной з самых важных саляных шахтаў Малі, ня было дрэваў, але толькі пясок і саляныя шахты. У гэтым рэгіёне аніхто ня жыў, акрамя слугаў, якія здабывалі соль, харчуючыся толькі фінікамі, прывезеныя з Сыджыльмасы і даліны ракі Дра, вярблюджае мяса і проса, прывезеныя з Судану. Будынкі былі ўсталяваныя з саляных плітаў і пакрытыя вярблюджымі скурамі. Соль выкопвалі зь зямлі і наразалі на тоўстыя пліты, якія грузілі на вярблюда і везьлі на поўдзень. Кошт солі перадусім вызначаўся транспартнымі выдаткамі. Паводле Ібн Батуты, груз, які перавозіў адзін вярблюд, прадаваўся ва Ўалату за 8—10 міскаляў золата, але ўласна ў Малі ён каштаваў 20—30 дукатаў, а часам нават 40^[13][14].

Медзь

Медзь таксама была каштоўным таварам у імпэрыі. Паводле Ібн Батуты^[15][16], медзь здабывалі ў Такедзе на поўначы і абменьвалі яе на поўдні на золата. Сучасныя крыніцы сьцьвярджаюць, што 60 медных зьліткаў абменьваліся на 100 дынараў золата^[10]. Аканы гандлявалі золатам за дзьве траціны ягонай вагі ў медзі. Медзю таксама гандлявалі ў Бэніне, Іфэ і Нры^[17].