Псыхасаматыка

Гэта артыкул аб мэдычнім тэрміне; пра аднайменны альбом Лявона Вольскага гл. артыкул Псыхасаматыка (альбом). Пра часопіс гл. артыкул Psychosomatic medicine (часопіс).

Псыхасама́тыка (ад стар.-грэц. ψυχή — душа й стар.-грэц. σῶμα — цела), таксама псыхасаматы́чная мэдыцы́на — міждысцыплінарная сфэра мэдыцыны, якая вывучае ўзаемасувязь сацыяльных, псыхалягічных і паводніцкіх чыньнікаў, якія ўплываюць на цялесныя працэсы й якасьць жыцьця людзей і жывёл^[1].

Таксама разьдзел у мэдычнай псыхалёгіі, які вывучае ўплыў псыхалягічных чыньнікаў на ўзьнікненьне, плынь, зыход саматычных (цялесных) захворваньняў^[2]; вобласьць дысцыплінарных дасьледаваньняў псыхасаматычнае праблемы — дасьледаваньняў, накіраваных на вывучэньне ўзаемадзеяньня псыхікі й цела^[3]; галіна клінічнае псыхалёгіі^[4].

Акадэмічны папярэднік сучаснае вобласьці паводніцкае мэдыцыны й частка практыкі кансультатыўнае псыхіятрыі, псыхасаматычная мэдыцына абʼядноўвае міждысцыплінарную ацэнку й лячэньне з удзелам розных спэцыяльнасьцяў, уключаючы псыхіятрыю, псыхалёгію, нэўралёгію, псыхааналіз, унутраную мэдыцыну, пэдыятрыю, хірургію, алергію, дэрматалёгію й псыханэўраімуналёгію. Клінічныя сытуацыі, калі псыхічныя працэсы дзейнічаюць як асноўны чыньнік, які ўплывае на мэдычнія вынікі, зьяўляюцца тымі сфэрамі, дзе псыхасаматычная мэдыцына мае кампэтэнцыю^[5].

Прадмет дасьледаваньня псыхасаматыкі як навукі — псыхалягічныя чыньнікі ўзьнікненьня й плыні хвароб. Паводле ацэнак прадстаўнікоў псыхасаматычнай мэдыцыны, у XXI стагодзьдзі каля паловы захворваньняў маюць псыхагенны характар. Псыхічныя чыньнікі ня толькі правакуюць некаторыя захворваньні, але таксама ўплываюць на праходжаньне мноства хвароб^[6].

У грамадзтве папулярна меркаваньне, што ўсе хваробы чалавека ўзьнікаюць з прычыны псыхалягічных расстройстваў, якія ўзьнікаюць у душы, у падсьвядомасьці, у думках чалавека^[7][8]. Уяўленьне аб тым, што ў кожнай хваробы ёсьць свая містычная (сымбалічная) прычына — распаўсюджаная памылка^[8].

Саматычныя захворваньні, абумоўленыя псыхагеннымі чыньнікамі, называюць «псыхасаматычнымі засмучэньнямі». У мэдыцыне чалавека дасьледуецца таксама й уплыў саматычных хвароб на псыхіку^[9]. Спэцыялісты доказнай мэдыцыны пад псыхасаматычнымі засмучэньнямі маюць на ўвазе ўзьніклі або абвастрыліся на фоне стрэсу хваробы^[10].

Гісторыя

Ідэя аб уплыве псыхалягічных чыньнікаў на здароўе зьяўляецца вельмі старажытнай. Разважаньні на гэтую тэму сустракаюцца ўжо ў Гіпакрата й Арыстотэля^[11]. Аб гэтым пісаў Плятон у дыялёгу «Хармід, або Аб разважлівасьці»^[12]:

Як ня варта спрабаваць лячыць вочы асобна ад галавы й галаву — асобна ад цела, так ня варта й лячыць цела, ня лечачы душу, і ў элінскіх лекараў менавіта тады бываюць няўдачы пры лячэньні шматлікіх хвароб, калі яны не прызнаюць неабходнасьці клапаціцца аб цэлым, а тым часам калі цэлае ў дрэнным стане, то й частка ня можа быць у парадку… усё — і добрае й дрэннае — спараджаецца ў целе й ва ўсім чалавеку душою, і менавіта зь яе ўсё вынікае, сапраўды гэтак жа як у вачох усё вынікае ад галавы . Таму й трэба перш за ўсё й пераважна лячыць душу, калі хочаш, каб і галава і ўсё астатняе цела добра сябе адчувалі. Лячыць жа душу, дарагі мой, павінна вядомымі загаворамі, апошнія ж уяўляюць сабой ня што іншае, як правільныя прамовы: ад гэтых прамоў у душы ўкараняецца разважлівасьць, а яе ўкараненьне й прысутнасьць палягчаюць укараненьне здароўя і ў вобласьці галавы і ў вобласьці ўсяго цела.

У пэрыяд Сярэднявечча мусульманскі лекар Абу Зайд аль-Балхі стварыў тэорыю ўзаемадзеяньня біялягічных і псыхалягічных чыньнікаў у разьвіцьці хвароб^[13].

Тэрмін «псыхасаматычны» быў уведзены ў 1818 годзе нямецкім лекарам Ёганам-Хрысьціянам Хайнротам. У 1822 годзе нямецкі псыхіятар Карл Якобі ўвёў паняцьце «саматапсыхічнае», якое азначае супрацьлегласьць і адначасова дадатак да стаўленьня да «псыхасаматычнага». Аднак толькі стагодзьдзе праз гэты тэрмін стаў агульнапрынятым у мэдычнай практыцы, у асноўным дзякуючы псыхолягам-псыхааналітыкам; у гэтую эпоху псыхасаматычныя тэрапія часам называлася «прыкладны псыхааналіз у мэдыцыне»^[12].

У прыватнасьці, Зыгмунд Фройд, сумесна зь Ёзэфам Брэерам выказаў здагадку, што прыгнечаныя эмоцыі й псыхічныя траўмы шляхам ахоўнага мэханізму, званага «канвэрсіяй», могуць выяўляцца ў форме саматычных сымптомаў. Фройд паказваў, што пры гэтым неабходна так званая «саматычная гатоўнасьць» — фізычны чыньнік, які мае значэньне для «выбару органа», у якім праявіць сябе хвароба^[14].

Псыхааналітыкі Хелен Дойч, Хелен Данбар і Франц Аляксандэр, якія эмігравалі ў саракавыя гады ў ЗША, прыцягнулі ўвагу да вывучэньня псыхасаматычных праблем. Да канца 50-х гадоў у амэрыканскай навуковай літаратуры было апублікавана каля 5000 артыкулаў аб саматычнай мэдыцыне з пункта гледжаньня псыхолягаў. Таксама ў гэтай галіне працавалі такія вядомыя аналітыкі, як Альфрэд Адлер і Леапольд Сондзі. У Расеі ў гэтым напрамку працавалі вучоныя школы І. П. Паўлава, у сувязі з распрацоўкай мэтаду экспэрымэнтальнага неўрозу^[15].

У 1970-х гадох Турэ фон Ўэцкюль і ягоныя калеґі ў Нямеччыны й іншых краінах прапанавалі біясеміятычную тэорыю (канцэпцыя ўмвельта), якая мела вялікі ўплыў як тэарэтычная аснова для канцэптуалізацыі ўзаемаадносін розуму й цела^[16]. Гэтая мадэль паказвае, што жыцьцё — гэта сэнсавая або функцыянальная сыстэма. Далей Фарзад Голі тлумачыць у Biosemiotic Medicine (2016)^[17], як знакі ў форме матэрыі (напрыклад, атамаў, малекул, клетак), энэргіі (напрыклад, электрычных сыгналаў у нэрвовай сыстэме), сымбаляў (напрыклад, словаў, малюнкаў, машынныя коды), і разважаньні (напрыклад, уважлівыя моманты, мэтапазнаньне) можна інтэрпрэтаваць і пераводзіць адно ў адно^[18].

Анры Лабары, адзін з заснавальнікаў сучаснай нэўрапсыхафармакалёгіі, правёў экспэрымэнты ў 1970-х гадох, якія паказалі, што хвароба хутка ўзьнікла, калі ў пацукоў было тармажэньне дзеяньня. Пацукі ў сапраўды такіх жа стрэсавых сытуацыях, але паводзіны якіх не стрымліваліся (тыя, хто мог уцякаць або біцца — нават калі барацьба зусім неэфэктыўная), ня мелі нэгатыўных наступстваў для здароўя^[19]. Ён выказаў здагадку, што псыхасаматычныя захворваньні ў людзей у значнай ступені маюць сваю крыніцу ў абмежаваньнях, якія грамадзтва накладвае на людзей, каб падтрымліваць ерархічныя структуры дамінаваньня. Фільм «Мой амэрыканскі дзядзька», зьняты рэжысэрам Аленам Рэнэ пад уплывам Laborit, дасьледуе адносіны паміж сабой і грамадзтвам і эфэкты тармажэньня дзеяньняў.

У лютым 2005 году Бостанская сыстэма назіраньня за сындромам выявіла павелічэньне колькасьці маладых людзей, якія зьвяртаюцца па мэдычную дапамогу з нагоды інсульту.Большасьць зь іх насамрэч не перажылі інсульту, але найбольшая колькасьць была прадстаўлена празь дзень пасьля таго, як Тэдзі Брускі, мясцовы спартовы дзеяч, быў шпіталізаваны з-за інсульту. Імаверна, яны пачалі няправільна інтэрпрэтаваць свае ўласныя бяскрыўдныя сымптомы, групавы фэномэн, які цяпер вядомы як сындром Тэдзі Брускі^[20].

Робэрту Адлеру прыпісваюць увядзеньне тэрміна псыханэўраімуналёгія (PNI) для клясыфікацыі новай вобласьці дасьледаваньня, таксама вядомай як мэдыцына розуму й цела. Прынцыпы мэдыцыны розуму й цела сьведчаць аб тым, што наш розум і эмацыйныя думкі, якія мы ствараем, аказваюць неверагодны ўплыў на нашу фізыялёгію, як станоўчы, так і адмоўны.

PNI абʼядноўвае псыхічную / псыхалягічную, нэўровую й імунную сыстэмы, і гэтыя сыстэмы дадаткова зьвязаны паміж сабой лігандамі, якімі зьяўляюцца гармоны, нейрамэдыятары й пептыды. PNI дасьледуе, як кожная клетка нашага цела знаходзіцца ў пастаяннай сувязі — як яны літаральна вядуць размову й адказваюць за 98% усіх зьвестак, якія перадаюцца паміж целам і мозгам^[21].

Доктар Кэндэс Перт, прафэсар і неўроляг, якая адкрыла рэцэптары апіятаў, назвала гэтую сувязь паміж нашымі клеткамі «Малекуламі эмоцыяў», таму што яны ствараюць пачуцьцё асалоды, голаду, гневу, паслабленьня або насычэньня. Доктар Перт сьцьвярджае, што наша цела — гэта наша падсьвядомасьць, таму тое, што адбываецца ў падсьвядомасьці, прайграваецца нашым целам^[22].

Псыхасаматычныя разладзьдзі

Асноўны артыкул: Саматаморфныя разладзьдзя

Лічыцца, што некаторыя фізычныя захворваньні маюць псыхічны кампанэнт, які ўзьнікае ў выніку стрэсаў і нагрузак у паўсядзённым жыцьці. Гэта было прапанавана, напрыклад, болі ў паясьніцы й высокае крывяны ціск, якія некаторыя дасьледчыкі мяркуюць, што можа быць зьвязана са стрэсамі ў паўсядзённым жыцьці^[23]. Псыхасаматычныя рамкі дадаткова разглядаюць псыхічныя й эмацыйныя стану як здольныя істотна паўплываць на ход любога фізычнага захворваньня. Псыхіятрыя традыцыйна адрозьнівае псыхасаматычныя засмучэньні, разладзьдзі, пры якіх псыхічныя чыньнікі гуляюць значную ролю ў разьвіцьці, выяўленьні або вырашэньні фізычнага захворваньня, і соматоформные разладзьдзі, расстройствы, пры якіх псыхічныя чыньнікі зьяўляюцца адзінай прычынай фізычнага захворваньня.

Дакладна ўстанавіць, ці ёсьць у хваробы псыхасаматычная складнік, складана. Псыхасаматычны кампанэнт часта робіцца высновай, калі ёсьць некаторыя аспэкты праявы пацыента, якія не ўлічваюцца біялягічнымі чыньнікамі, або ў некаторых выпадках, калі няма ніякага біялягічнага тлумачэньня наогул. Напрыклад, Helicobacter pylori выклікае 80% язвавых хвароб. Тым ня менш, у большасьці людзей, якія жывуць з Helicobacter pylori, язвы не ўзьнікаюць, а ў 20% пацыентаў зь язвамі няма інфекцыі H. pylori. Такім чынам, у гэтых выпадках псыхалягічныя чыньнікі ўсё яшчэ могуць гуляць пэўную ролю^[24]. Падобным чынам пры сындроме раздражнёнага кішачніка (СРК) назіраюцца парушэньні ў паводзінах кішачніка. Аднак фактычных структурных зьмен у кішачніку няма, таму стрэс і эмоцыі ўсё яшчэ могуць гуляць пэўную ролю^[25].

Самы моцны пункт гледжаньня на псыхасаматычныя засмучэньні заключаецца ў тым, што спроба адрозьніць чыста фізычныя й зьмешаныя псыхасаматычныя засмучэньні састарэла, паколькі амаль усе фізычныя захворваньні маюць псыхічныя чыньнікі, якія вызначаюць іх пачатак, праяву, захаваньне, успрымальнасьць да лячэньня й дазвол^[26][27]. Згодна з гэтым пунктам гледжаньня, нават на працягу сурʼёзных захворваньняў, такіх як рак, патэнцыйна могуць уплываць думкі, пачуцьці й агульны стан псыхічнага здароўя чалавека.

Вырашэньне такіх чыньнікаў зьяўляецца кампэтэнцыяй прыкладной вобласьці паводніцкай мэдыцыны. У сучасным грамадзтве псыхасаматычныя аспэкты хваробы часта прыпісваюць стрэсу^[28], што робіць ліквідацыю стрэсу адным з важных чыньнікаў у разьвіцьці, лячэньні й прафіляктыцы псыхасаматычных захворваньняў.

Канатацыі тэрміна «псыхасаматычнае захворваньне»

Тэрмін псыхасаматычнае захворваньне, хутчэй за ўсё, упершыню быў выкарыстаны Полам Д. Маклінам у яго асноўнай працы 1949 году «Псыхасаматычнае захворваньне й «вісцаральны мозг»; нядаўнія распрацоўкі, зьвязаныя з тэорыяй эмоцыяў Папеза^[29]. У галіне псыхасаматычнай мэдыцыны фраза «псыхасаматычная хвароба» выкарыстоўваецца больш вузка, чым сярод насельніцтва ў цэлым. Напрыклад, на непрафэсійнай мове гэты тэрмін часта ахоплівае хваробы, якія наогул ня маюць ніякай фізычнай асновы, і нават хваробы, якія ілжывуюцца (падвяргаюць шкоду). Наадварот, у сучаснай псыхасаматычнай мэдыцыне гэты тэрмін звычайна абмяжоўваецца тымі захворваньнямі, якія маюць выразную фізычную аснову, але дзе лічыцца, што псыхалягічныя й псыхічныя чыньнікі таксама гуляюць ролю. Некаторыя дасьледчыкі ў гэтай галіне мяркуюць, што такая занадта шырокая інтэрпрэтацыя тэрміна магла прывесьці да таго, што гэтая дысцыпліна стала дрэннай рэпутацыяй^[30]. Па гэтай прычыне, сярод іншага, вобласьць паводніцкай мэдыцыны ўзяла на сябе большую частку паўнамоцтваў псыхасаматычнай мэдыцыны на практыцы, і ў навуковых дасьледаваньнях існуюць вялікія вобласьці супадзеньня.

Псыхасаматычныя захворваньні

Псыхасаматычныя захворваньні — гэта група хвароб, прычынамі якіх зьяўляюцца непаладкі ў нэўравай сыстэме хворага з сымптомамі, падобнымі на захворваньні ўнутраных органаў. Гэта функцыянальная страўнікавая дыспэнсія, сындром раздражнёнага кішачніка й некаторыя іншыя страўнікава-кішачныя захвораньні, фібраміялгія, гіпэрвэнтыляцыйны сындром і многія іншыя^[7].

Іпахондрыя, дысмарфафобія (непрыманьне ўласнага цела), псыхагенны сьверб, псыхагенны боль у сьпіне, псыхагенны галаўны боль, некаторыя формы дыярэі, ікаўкі, пачашчанага мачавыпусканьня й некаторыя іншыя захварэньні ставяцца да саматаформавых захварэньняў па клясыфікацыі МКЗ-10, асаблівасьць гэтых станаў дыягнастуюць парушэньні ў працы арганізму^[10].

Прычыны псыхасаматычных рэакцыяў

Псыхолягі Чык і Лекорн у 1968 годзе прапанавалі наступны сьпіс магчымых прычын псыхасаматычных захворваньняў^[31]:

1. Канфлікт — да адукацыі псыхасаматычнага сымптому можа прыводзіць унутраны канфлікт паміж рознымі часткамі асобы.
2. Паведамленьне на мове цела — сымптом зьяўляецца мэтафарычным паведамленьнем аб недазволенай псыхалягічнай праблеме (напрыклад: «я не магу гэта пераварыць!).
3. Выгада ад хваробы — да гэтай катэгорыі адносяцца праблемы са здароўем, якія прыносяць пэўную ўмоўную выгаду іх уладальніку або камусьці з блізкіх яму людзей.
4. Рана — прычынай хваробы можа стаць траўматычны вопыт мінулага (здрада, адхіленьне, пакінутасьць, прыніжэньне, несправядлівасьць).
5. Ідэнтыфікацыя — фізычны сымптом можа ўтварацца з прычыны ідэнтыфікацыі з чалавекам (герой, бацька, настаўнік), на якога індывід хацеў бы быць падобным (але часам наадварот на сьвядомым узроўні мае месца моцнае нежаданьне быць падобным). Часта гэты чалавек ужо памёр, і тады ідэнтыфікацыя зь ім дае магчымасьць падтрымліваць адносіны з гэтай фігурай.
6. Самапакараньне — у некаторых выпадках псыхасаматычны сымптом выконвае ролю несьвядомага самапакараньня за рэальную або ўяўную віну. Таксама магчымая несьвядомая спроба сваёй пакутай пакараць іншага чалавека, выклікаўшы ў яго пачуцьцё віны.
7. Выкліканьне — сымптомы могуць узьнікаць з дапамогай выкліканьня нэґатыўных перакананьняў з боку аўтарытэтнай фігуры (напрыклад, бацька, лекар, прафэсар).

Псыхоляг Дрансар (Dransart) у 2005 годзе дадаў таксама наступныя магчымыя прычыны^[32]:

1. Пратэст — сымптом выказвае адмову пагадзіцца з чым-небудзь ці з кім-небудзь.
2. Прыгнечаная эмоцыя (страх, смутак, гнеў).
3. Нерэалізаванае жаданьне ці сытуацыя, калі чалавек ня можа жыць у адпаведнасьці са сваёй сыстэмай каштоўнасьцяў.
4. Адсутнасьць пачуцьця надзейнай прыхільнасьці.
5. Псыхалягічная абарона супраць рэальнай ці ўяўнай небясьпекі.

Крытыка

Дасьледаваньні далі неадназначныя зьвесткі аб уплыве псыхасаматычных чыньнікаў на захворваньні. Раньнія зьвесткі сьведчаць аб тым, што пацыенты з ракам на запушчанай стадыі могуць выжыць даўжэй, калі ім прайсьці псыхатэрапію для паляпшэньня іх сацыяльнай падтрымкі й сьветапогляду^[33][34][35] . Тым ня менш, буйны агляд, апублікаваны ў 2007 годзе, які ацэньваў доказы гэтых пераваг, прыйшоў да высновы, што ніякія дасьледаваньні, якія адпавядаюць мінімальным стандартам якасьці, неабходным у гэтай галіне, не прадэманстравалі такую ​​карысьць^[36]. У аглядзе таксама сьцьвярджаецца, што неабгрунтаваныя сьцьвярджэньні аб тым, што «пазытыўны погляд» або «баявы дух» могуць дапамагчы запаволіць рак, могуць быць шкоднымі для саміх пацыентаў, калі яны павераць, што іх дрэнны прагрэс вынікае з «няправільнага стаўленьня».

У сваёй кнізе «Аўтары нашага ўласнага няшчасьця» Анджэла Кэнэдзі сьцьвярджае, што псыхагенныя тлумачэньні фізычных захворваньняў сыходзяць каранямі ў памылковую логіку й сыстэмы маралізатарскіх перакананьняў, якія разглядаюць пацыентаў зь невытлумачальнымі з мэдычнай пункту гледжаньня сымптомамі як дэвіянтных, дрэнных і злосных. Дыягназ псыхагеннага захворваньня часта мае шкодныя наступствы для гэтых пацыентаў, паколькі яны падвяргаюцца стыгматызацыі й адмаўляюцца ў належнай падтрымцы з-за спрэчнага характару іх стану й каштоўнасных меркаваньняў, зьвязаных зь ім^[37].

Зь іншага боку, псыхасаматычная мэдыцына крытыкуе цяперашні падыход лекараў, якія грэбуюць псыхадынамічнымі ідэямі ў сваёй штодзённай практыцы. Напрыклад, ён ставіць пад сумнеў шырокае прыняцьце самаабвешчаных захворваньняў, такіх як непераноснасьць глютена, хранічная хвароба Лайма й фібраміялгія, як карысьць ад хваробы для пацыентаў, каб пазьбегнуць асноўных унутрыпсыхічных канфліктаў, якія выклікаюць хваробу, і ў той жа час кідае выклік прычыны гэтага грэбаваньня ва ўласным пазьбяганьні лекараў свайго эмацыйнага ўнутрыпсыхічнага канфлікту^[38]

Лячэньне

У той час як у ЗША псыхасаматычная мэдыцына лічыцца вузкай спэцыяльнасьцю ў галіне псыхіятрыі й нэўралёгіі, у Нямеччыны і іншых эўрапейскіх краінах яна лічыцца вузкай спэцыяльнасьцю ўнутранай мэдыцыны. Турэ фон Ўэцкюль і сучасныя лекары, якія прытрымліваюцца ягоныя думкі, разглядаюць псыхасаматычны падыход як асноўнае стаўленьне лекараў, тым самым абвяшчаючы яго не вузкай спэцыяльнасьцю, а хутчэй інтэґральнай часткай кожнай спэцыяльнасьці^[39]. Мэдыкамэнтознае лячэньне й псыхатэрапія выкарыстоўваюцца для лячэньня хвароб, якія, як мяркуюць, маюць псыхасаматычны кампанэнт.^[40].

Лячэньне псыхасаматычных засмучэньняў уяўляе сабой псыхатэрапію з магчымай мэдыкамэнтознай падтрымкай пры яе неабходнасьці^[41][42].

Гіпноз, «пазытыўнае мысьленьне», і падобныя мэтады не зьяўляюцца лячэньнем.