Соф’я Вітаўтаўна

Соф’я Вітаўтаўна (каля 1371 — 5 ліпеня 1453^[1], паводле іншых зьвестак — 15 чэрвеня^[2]) — вялікая княгіня, жонка маскоўскага гаспадара Васіля I, маці Васіля II. Дачка вялікага князя літоўскага Вітаўта Вялікага і яго 2-й жонкі смаленскай князёўны Ганны Сьвятаслаўны.

Соф’я Вітаўтаўна
Соф’я Вітаўтаўна. Малюнак XIX ст. паводле вышыўкі XV ст..
Дата нараджэньня	каля 1371
Месца нараджэньня	Трокі, Троцкае княства, Вялікае Княства Літоўскае
Дата сьмерці	5 ліпеня 1453
Месца сьмерці	Масква, Маскоўскае княства
Месца пахаваньня	Архангельскі сабор[d]
Бацька	Вітаўт
Маці	Ганна Сьвятаслаўна
Муж	Васіль I
Дзеці	Ганна, Юры, Іван, Анастасія, Данііл, Васіліса, Сімяон, Марыя, Васіль II
Соф’я Вітаўтаўна ў Вікісховішчы

Вобраз энэргічнай і сьмелай княгіні знайшоў шырокае адлюстраваньне ў мастацтве^[1].

Біяграфія

Соф’ю сасваталі Васілю I у 1390, калі Вітаўт разам з радзінай знаходзіўся ў выгнаньні ў Мальбарку^[1]. Праз Пскоў і Ноўгарад прыбыла ў Маскву, вясельле адбылося 1 верасьня 1391. Дзякуючы гэтаму шлюбу паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Масквой усталяваліся працяглыя мірныя дачыненьні.

Неаднаразова наведвала бацькоў у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1399 і 1408 сустракалася з бацькам у Смаленску, яшчэ раз яны пабачыліся праз дванаццаць гадоў, калі Вітаўту было ўжо за 72, а Соф’і — за 50^[3]. У 1417 Васіль I у сваім тастамэнце перадаваў сталец малалетняму сыну Васілю, апекунамі над ім і Соф’яй Вітаўтаўнай прызначаліся Вітаўт і ўдзельныя князі.

Па сьмерці Васіля I (27 лютага 1425) і намінальнай перадачы ўлады сыну Васілю II узначаліла маскоўскі ўрад, павяла ўзброеную барацьбу з прэтэндэнтамі на сталец Юрыем Дзьмітрыевічам (братам Васіля I), ягонымі сынамі Дзьмітрыем Шамякам і Васілём Касавокім. Сьпярша Юры Дзьмітрыевіч мусіў адмовіцца ад уласных прэтэнзіяў, але па сьмерці Вітаўта (1430) у 1433 ён гвалтоўна пазбавіў Васіля II вялікага княжаньня.

Выехала з Масквы спачатку ў Цьвер, потым ў Кастраму, дзе яе зьняволілі. Аднак у 1343 Юры Дзьмітрыевіч памёр, і Васіль II зноў заняў сталец. Неўзабаве ён выступіў супраць татараў, якія ў 1445 занялі Ніжні Ноўгарад, але ў бітве патрапіў у палон — у непрытомнасьці ад шабельнага ўдару.

Соф’я Вітаўтаўна на вясельлі Васіля II. Карціна П. Чысьцякова, 1861

У 1446 за вялізныя грошы выкупіла Васіля II з татарскага палону. Збор такіх сродкаў выклікаў сярод маскоўскага баярства смуту. Таго ж году Васіль Шамяка зьняволіў Соф’ю Вітаўтаўну і выслаў яе ў Чухламу, потым у Каргапаль^[1]. Васіля II адвезьлі ў Маскву ў двор Шамякі, дзе 20 лютага 1446 яго асьляпілі і з жонкай саслалі ў Угліч.

Выявіла цьвёрдасьць характару і энэргію да дзеяньняў, здолеўшы арганізаваць сваіх прыхільнікаў. Іхныя дружыны пачалі сьцягвацца да Углічу. Князь Васіль II прыбыў у Цьвер. У 1450 Шамяку разьбілі пад Галічам, у выніку чаго ён мусіў зьбегчы ў Ноўгарад, дзе неўзабаве памёр^[3].

У 1451 пры адсутным Васілю II кіравала абаронай Масквы ад татараў. Натхнёныя гераізмам 80-гадовай Соф’і Вітаўтаўны, маскавіты пасьпяхова адбілі ўсе штурмы. Татары мусілі «зь вялікай ганьбаю» вярнуцца ў родныя стэпы^[4].

Паводле запісаў у адным з рукапісаў Троіца-Сергіевай лаўры з XV ст. дата сьмерці Соф’і Вітаўтаўны не 5 ліпеня, а 15 чэрвеня 1453 году.^[5]

Перад сьмерцю прыняла манаства з імем Эўфрасіньня^[1]. Пахавалі вялікую княгіню ў Маскоўскім Узьнясенскім манастыры.

Нашчадкі

Васіль I і Соф’я. Ф. Солнцаў, XIX ст.

У шлюбе з Васілём I мела 5 хлопцаў, зь якіх выжыў толькі адзін, і 4 дзяўчынкі:

• Ганна (1393—1417), жонка бізантыйскага імпэратара Іаана VIII Палеалога
• Юры (1395—1400)
• Іван (1396—1417), ажаніўся з дачкой пронскага князя
• Анастасія (пам. 1470), выйшла замуж за Алельку, заснавальніка роду князёў Алелькавічаў (Слуцкіх)
• Данііл (1400—1402)
• Васіліса, выйшла замуж за суздальскага князя
• Сімяон (13.01—7.04.1405)
• Марыя, жонка старадубскага князя
• Васіль II (1415—1462)