Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Ізраілі

Сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Дзяржаве Ізраіль складаецца з 9 аб’ектаў (на 2018 рок), што складае 0.8 % ад агульнае колькасьці (1199 на 2024^[1]). Усе аб’екты ўключаныя ў сьпіс з культурных крытэраў. Акрамя таго, яшчэ адзін аб’ект — Старое места Ерусаліму — афіцыйна не прызнанае ЮНЭСКО як частка Ізраілю. Старое места Ерусаліму і ягоныя муры з 1982 року знаходзяцца ў сьпісе Сусьветнай спадчыны пад пагрозай.

Па стане на 2018 рок яшчэ 18 аб’ектаў на тэрыторыі Ізраілю знаходзяцца ў ліку кандыдатаў на ўключэньне ў сьпіс сусьветнай спадчыны^[2]. Дзяржава Ізраіль ратыфікавала Канвэнцыю пра ахову сусьветнай культурнай і прыроднай спадчыны 6 кастрычніка 1999 року^[3]. Першыя два аб’екты былі занесеныя ў сьпіс у 2001 року на 25-й сэсіі Камітэту Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО^[4].

Сьпіс

У дадзенай табліцы аб’екты разьмешчаныя ў парадку іх даданьня ў сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО.

Назва	Выява	Месцазнаходжаньне	Час стварэньня	Зьвесткі ЮНЭСКО	Апісаньне
Масада (па-габрэйску: מסדה‎)		Юдэйская пустыня 31.316° пн. ш. 35.354° у. д. / 31.316; 35.354	I стагодзьдзе да н. э.	1040; 2001; iii, iv, vi	Старажытная крэпасьць, якая знаходзіцца каля ізраільскага места Арад, ля паўднёвага ўзьбярэжжа Мёртвага мора. У 25 годзе да н. э. цар Ірад Вялікі, нашчадак ідумеяў, што прынялі юдаізм, збудаваў сховішча для сябе і сваёй сям’і, значна ўмацаваўшы і дабудаваўшы існую на гэтым месцы крэпасьць хасманэйскага пэрыяду.
Старое места Акі (па-габрэйску: העיר העתיקה של עכו‎)		узьбярэжжа Міжземнага мора 32.922° пн. ш. 35.07° у. д. / 32.922; 35.07	1054, XVIII стагодзьдзе	1042; 2001; ii, iii, v	Першыя згадкі пра Акру датаваныя 1800 р. да н. э. У Бібліі згаданы пад іменем А́ка ў кнізе Судзьдзяў у сувязі з расьсяленьнем калена Ашэра. Сапраўдную вядомасьць Ацы прынесла эпоха крыжовых паходаў. У XVIII стагодзьдзі басьнійскі ўладар Акі Ахмэд Аль-Джазар працягнуў рэстаўрацыю места, збудаваў новыя мячэты на месцы крыжацкіх цэркваў, умацаваў сьцены, узьвёў сабе палац.
Белае Места Тэль-Авіву (па-габрэйску: העיר הלבנה‎)		Тэль-Авіў 32.078° пн. ш. 34.774° у. д. / 32.078; 34.774	1930-я — 1950-я	1096; 2003; ii, iv
Біблійныя курганы		Мэгіда (па-габрэйску: תל מגידו‎), Хацор (па-габрэйску: תל חצור‎), Бэер-Шэва (па-габрэйску: תל באר שבע‎)	Жалезны век	1108; 2005; ii, iii, iv, vi	Тэлі (курганы) характэрныя для краінаў Бліжняга Ўсходу. На іхнім месцы існавалі месты, неаднакроць згаданыя ў Бібліі (Танаху).
«Кадзільны шлях» (па-габрэйску: דרך הבשמים‎)		пустыня Нэгэў	III стагодзьдзе да н. э. — II стагодзьдзе да н. э.	1107; 2005; iii, v	Чатыры старажытныя набатэйскія месты — Галуца, Мамшыт, Аўдат і Шыўта, разам з вакольнымі цьвердзямі і сельскагаспадарчымі відарысамі, разьмешчаныя ўздоўж шляху, па якім перавозілі да Міжземнага мора ладан і спэцыі.
Сьвятыя мясьціны бахаістаў у Хайфе і Заходняй Галілеі (па-габрэйску: המקומות קדושים לבהאים בחיפה ובגליל המערבי‎)		Хайфа і Ака	XX стагодзьдзе	1220; 2008; iii, vi	Адміністрацыйны цэнтар і сьвятыя месцы веры бахаі. У Хайфе разьмешчаныя Сусьветны дом справядлівасьці, тэрасныя сады і храм Баба. За два кілямэтры на поўнач ад Акі разьмешчаны парк, у цэнтры якога — маленькая хатка, унутры якой разьмешчаная магіла Бахаулы — заснавальніка бахайскай рэлігіі.
Помнікі эвалюцыі чалавецтва (па-габрэйску: נחל מערות‎)		гара Кармэль	Дагістарычная эпоха	1393; 2012; iii, v	Археалягічныя раскопкі дагістарычных чалавечых культур (сучаснага чалавека і неандэртальскай) у пячорах Табун, Джамаль, эль-Вад і Схуль.
Пячоры Марэшы і Бэт-Гурвіну ў Юдэйскай даліне як мікракосм зямлі пячораў		Паўднёвая акруга	—	1370; 2014; v	Каля 3500 падземных пячораў пад колішнімі местамі Марэшай і Бэн-Гурвінам. Пячоры былі выразаныя дзеля выкарыстаньня як цыстэрны, лазьні, галубятні, стайні, храмы, сховішчы ці месцы пахаваньняў.
Нэкропаль Бэйт Шэарыму: помнік жыдоўскага адраджэньня		Хайфская акруга	I стагодзьдзе да н. э.	1471; 2015; ii, iii	Нэкропаліс складаецца з катакомбаў, дзе хавалі жыдоў пасьля здушэньня другога паўстаньня супраць Рымскай імпэрыі. Катакомбы — помнік мастацтва з надпісамі па-грэцку, арамэйску, пальмірску і на іўрыце.

Ерусалім

Ерусалім мае асаблівы статус як месца разьмяшчэньня сьвятыняў юдаізму, хрысьціянства і ісламу. Як Ізраіль, так і Палестынская аўтаномія афіцыйна лічаць яго сваёй сталіцай, не прызнаючы такога права за іншым бокам. Ізраільскі сувэрэнітэт над усходняй часткаю места афіцыйна ня быў прызнаны ААН, ЮНЭСКО і значнай часткаю міжнароднае супольнасьці. У Ерусаліме знаходзяцца Кнэсэт і ўсе дзяржаўныя і ўрадавыя ўстановы Ізраілю. Органы ж улады Палестынскай аўтаноміі ніколі ў ім не разьмяшчаліся.

Ерусалім як аб’ект сусьветнае спадчыны быў прапанаваны Ярданіяй.

Назва	Выява	Месцазнаходжаньне	Час стварэньня	Зьвесткі ЮНЭСКО	Апісаньне
Старое места і сьцены Ерусаліму (па-габрэйску: העיר העתיקה בירושלים וחומותיה‎)		Ерусалім	Больш за 4000 гадоў таму	148; 1981; ii, iii, vi	Ерусалім зьяўляецца калыскаю трох рэлігій — юдаізму, хрысьціянства і ісламу. Тут разьмешчаныя сьвятыні гэтых рэлігій — Сьцяна плачу (Заходняя сьцяна Ерусалімскага храму), Храм Труны Гасподняй, мячэты Амара і Аль-Акса. Агулам налічваецца 220 гістарычных манумэнтаў і збудаваньняў.

Кандыдаты ў сьпіс

У дадзеным сьпісе зьмешчаныя аб’екты, прапанаваныя ўрадам Ізраілю ў якасьці кандыдатаў на ўлучэньне ў сьпіс Сусьветнай спадчыны. У табліцы аб’екты разьмешчаныя ў парадку іх даданьня ў сьпіс кандыдатаў.

Назва	Выява	Месцазнаходжаньне	Час стварэньня	Зьвесткі ЮНЭСКО	Апісаньне
Трохаркавая брама Дану і вытокі Ярдану		Паўночная акруга	—	1469; 2000; iv, vi, vii, x	Трохаркавая брама ў старажытным месьце Дан і вытокі Ярдану
Старажытныя сынагогі ў Галілеі		Паўночная акруга	Ад рымскага пэрыяду	1470; 2000; iii, vi	Сынагогі Мэрон, Гуш-Халаў, Наварын, Бар-Ам, Бэйт-Альфа, Каразім і Капэрнаум
Галілейскія падарожжы Ісуса і апосталаў		Паўночная акруга	I стагодзьдзе	1471; 2000; iii, vi	Улучае такія месцы, як Назарэт, Тыбэрыя, Кафр-Кана і Капэрнаўм
Галілейскае мора і старажытныя месцы		Паўночная акруга		1473; 2000; зьмяшаныя	Галілейскае мора — адно з найніжэйшых мясьцін на Зямлі (210 м ніжэй за ўзровень мора). Плошча возера складае 168 км², а пэрымэтр — 55 км. Старажытныя месты, разьмешчаныя ў гэтым раёне — Тыбэрыя, Хамат-Гадэр, Каразім, Курсі, Капэрнаўм і Табгха.
Палац Харват Міньнім		Паўночная акруга	705—715	1474; 2000; iv	Хірбат аль-Мінья быў збудаваны як арабскі палацавы комплекс падчас кіраваньня амеядзкага каліфа аль-Валіда I. Раскапаны ў 1932 року.
Арбэль (Арбэль, Набі Шуайб, Рогі Хатына)		Паўночная акруга	часы Першага храму	1475; 2000; зьмяшаныя	Старажытнае паселішча Бэйт Арбэль згаданае ў Бібліі ў пэрыяд Першага храму. Вядомае таксама ўнікальнымі ўмацаванымі пячорамі. Побач знаходзіцца месца пахаваньня Ётра, цесьця Майсеева, месца пілігрымак. Яшчэ адно значнае месца — г.зв. «Рогі Хіціма» — месца вялікай бітвы між арабамі і крыжакамі ў 1187 року, якое атрымала назву з-за двух гораў, разьмешчаных па бакі даліны Хіцім.
Дэганія і Нахаляль		паўночны Ізраіль	1910 і 1921 адпаведна	1478; 2000; v, vi	Дэганія Алеф — першы кібуц, заснаваны жыдоўскімі сіяністамі ў Палестыне. У 1921 року частка жыхароў кібуцу заснавалі першае паселішча з новай формай уласнасьці — машаў Нахаляль. Правобразам ідэяў, увасобленых у паселішчах, стаў твор Томаса Мора «Ўтопія» (1516).
Бэт Шэан		Паўночная акруга	VI—V стагодзьдзе да н. э.	1479; 2000; ii, iv, v, vi	Бэт Шэан — адзінае места з Дэкаполісу, разьмешчанае на захад ад Ярдану, адно з найстарэйшых на Блізкім Усходзе, на скрыжаваньні дарог да Ўрадлівага паўмесяцу.
Кесарыя		узьбярэжжа Міжземнага мора	25—13 да н. э.	1480; 2000; ii, iv, v, vi	Збудаваная як партовае места царом Юдэі Ірадам, які назваў яе ў гонар свайго патрона цэзара Актавіяна Аўгуста. Пасьля разбурэньня Ерусаліму Кесарыя стала самым значным горадам краіны. Умацаваная сьценамі ў VI, IX і XIII стагодзьдзях.
Белы мячэт у Рамле		Рамла	720; 1268	1482; 2000; ii, iv	Збудаваны ў 715—720 роках мячэт быў разбураны землятрусам у 1034. Па сканчэньні крыжацкай акупацыі ён быў перабудаваны, пасьля яшчэ раз у XIV стагодзьдзі пасьля чарговага землятрусу. Захаваўся толькі мінарэт.
Ерусалім (пашырэньне)			Больш за 4000 гадоў таму	1483; 2000; i, ii, iii, iv, v, vi	Прапанаванае Ізраілем пашырэньне да ўжо існуючага аб’екту «Старое места і сьцены Ерусаліму». У 2001 року прыняцьце рашэньня па гэтым аб’екце было прыпыненае да высьвятленьня статусу Ерусаліму паводле міжнароднага права, або да тае пары, калі абодва бакі (Ізраіль і Палестынская аўтаномія) пададуць супольную заяўку.
Гара Карком		пустыня Нэгэў	верхні палеаліт	1488; 2000; iii, v	Падчас раскопак на гары быў выяўлены буйны культавы помнік са шматлікімі алтарамі, кромлехамі, менгірамі і больш за 40 000 наскальных малюнкаў. Некаторыя дасьледнікі высунулі вэрсію, што Карком (араб. Джабаль-Ідэйд‎) — біблійная гара Сынай.
Даліна Тымна		пустыня Араба, на поўнач ад Акабскай затокі		1489; 2000; зьмяшаныя	Тымна здаўна была месцам здабычы мінэралаў і выплаўкі руды. Тут знаходзяцца паклады меднай руды, малахіту, халькацыту з дамешкамі азурыту, купрыту і паратакаміту. У ніжэйшым слоі, недасяжным для антычнае цывілізацыі, выяўленыя руды хрызакольнай групы. Уражваюць геалягічныя формы тутэйшых скалаў (Саламонавы слупы, скала-грыб, шматлікія аркі) і пясок — ён можа быць чырвоны, жоўты, аранжавы, шэры, цёмна-карычневы, чорны і нават сьветла-зялёны ці сіні побач зь меднымі пакладамі.
Крыжацкія цьвердзі		Арсуф, Атліт, Бэльвуар, Манфор	XII—XV стагодзьдзі	1491; 2000; iv, v, vi	Цьвердзі былі цэнтрамі ўлады і адміністрацыі крыжакоў, яскравымі прыкладамі пасяленьняў тае эпохі, прыкладамі эўрапейскай архітэктуры на Ўсходзе. Кожная зь іх рэпрэзэнтуе розныя рыцарскія ордэны — тэўтонаў, гаспітальераў, тампліераў.
Махтэшым		пустыня Нэгэў		1486; 2001; зьмяшаныя	У непаўторным геалягічным ляндшафце пустыні Нэгэў прысутнічаюць пяць далінаў, абмежаваных крутымі вапняковымі і даламітавымі схіламі, якія зьнізу завяршаюцца крохкім пескавіком. Гэта так званыя «эразійныя кратэры», якія вядомыя ва ўсім сьвеце паводле габрэйскага тэрміну «махтэш» (мн. «махтэшым»). Найвялікшы зь іх — Рамон — мае даўжыню 38 км, шырыню 6 км і глыбіню 450 м.
Вялікая рыфтавая даліна		Даліна Хула		1886; 2004; зьмяшаныя	Даліна Хула служыць прыстанкам для птушак падчас пералётаў між Афрыкай, Эўропай і Азіяй. Шторок празь яе пралятаюць каля 500 мільёнаў птушак. У 1950 балоты былі асушаныя з мэтай барацьбы з малярыяй. У пачатку 1990-х частка даліны ізноў наводненая дзеля аднаўленьня экасыстэмы.
Ліфта (Мэй Нафтаах) — традыцыйная горная вёска		Ерусалімская акруга		6061; 2015; ii, iii, v	Закінутая палестынская вёска з арыгінальнымі пабудовамі, ляском, сельскагаспадарчымі надзеламі. Захаваліся археалягічныя заклады ранейшых пэрыядаў.
Эйн Карэм, вёска і ейны культурны ляндшафт		Ерусалімская акруга		6062; 6062; ii, iii, v, vi	Старадаўняя горная вёска, дзе здабывалі камень на пабудову Другога Храму. У хрысьціянстве вядомая як месца сустрэчы цяжарных маці Ісуса Хрыста і Яна Хрысьціцеля.

Глядзіце таксама

• Турызм у Ізраілі
• Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Азіі