Флярыян Чарнышэвіч

Флярыян Чарнышэвіч (па-польску: Florian Czarnyszewicz; 2 ліпеня 1900^[1], хутар Тучы^[2][3], Бабруйскі павет — 18 жніўня 1964, Вілья Карляс-Пас, Пунілья, правінцыя Кордаба, Аргентына) — польска эміграцыйны пісьменьнік. Апісваў жыцьцё ваколічнай (заградовай) шляхты пачатку XX стагодьдзя ў ваколіцах Клічава. Першым і найважнейшым творам аўтара ёсьць раман «Надбярэзінцы».

Флярыян Чарнышэвіч
па-польску: Florian Czarnyszewicz
Флярыян Чарнышэвіч, фота 1965 году
Асабістыя зьвесткі
Імя пры нараджэньні	Florian Czarnyszewicz
Нарадзіўся	1 ліпеня 1900(1900-07-01) Тучы[d], Бацэвіцкая воласьць[d], Бабруйскі павет, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Памёр	18 жніўня 1964(1964-08-18) (64 гады) Вільля Карляс-Пас[d], Пунілья[d], Кордава[d], Аргентына
Пахаваны	Вільля Карляс-Пас[d]
Род	Чарнышэвічы
Бацькі	Францішак Чарнышэвіч Апалёнія Мілюта
Жонка	Станіслава Чарнышэвіч (Птоска)
Дзеці	Уладзіслава Жыховіч (Чарнышэвіч)
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	пісьменьнік
Мова	польская мова і беларуская мова
Значныя творы	Надбярэзінцы Віцік Жывіца Лёсы пасынкаў Хлопцы з Навашышак
Флярыян Чарнышэвіч у Вікісховішчы

Біяграфія

Лякалізацыя мейсцаў з аўтабіяграфічнай аповесьці Надбярэзінцы. Бачны засьценак Перасека, дзе прайшла маладосьць пісьменьніка (літаратурная Смалярня) і хутар Тучы (у рамане Рогі), дзе, верагодна, нарадзіўся й прайшло яго дзяцінства.

Месца зьліцьця рэк Перасека й Перасопня, дзе знаходзіўся хутар Тучы (у рамане «Рогі»), дзе хутчэй за ўсё нарадзіўся пісьменьнік і там прайшло яго дзяцінства. Сучасны стан. Фота Алены Ляшкевіч (2019)

Рэшткі шляхецкай вёскі Перасека (у рамане «Смалярня»), дзе вырас Чарнышэвіч. Сучасны стан. Фота Алены Ляшкевіч (2019)

Клічаў, каля Бабруйску (у рамане «Вонча»), дзе пісьменьнік хадзіў у школу, від сучасны.

Горад Вілья Карляс-Пас у Аргентыне, дзе жыў і памёр Чарнышэвіч.

Паходзіў з ваколіцаў Клічава ў Бабруйскім павеце. Нарадзіўся на хутары Тучы, які цяпер не існуе. Флярыян адзін з пяці дзяцей Францішка Чарнышэвіча й Апалёніі зь Мілютаў^[4]. Чарнышэвічы былі родам з ваколічнай шляхты Вялікага Княства Літоўскага з міжрэчча Бярэзіны і Дняпра, у 1859 годзе на вымаганьні заканадаўства Расейскай імпэрыі пацьвердзілі сваё шляхецтва^[5].

Юнацтва Флярыян правёў у засьценку Перасека, паблізу хутара Тучы, за некалькі кіламетраў ад Клічава, тым часам Менскай губэрні^[6][7]. Скончыў 4-клясную гарадзкую вучэльню, імаверна, у Клічаве або ў Бабруйску. Польскую мову вывучыў, паводле ўласных слоў, у «таемных польскіх школах», у якіх сам пазьней выкладаў^[8].

Некаторы час лічылася, што найстарэйшым творам Флярыяна Чарнышэвіча зьяўляецца надрукаваны ў 1911 г. Нашай Нівай на беларускай мове верш Chrystos Uwaskros, але насамрэч з подпісам «Ф. Чарнышэвіч» там публікаваліся вершы Хведара Чарнышэвіча.

Як вывядоўца на баку Польшчы удзельнічаў у польска-савецкай вайне 1920 году, падзеі якой апісаў у аўтабіяграфічных устаўках «Надбярэзінцаў». Паводле Рыскай мірнай дамовы 1921 году радзіма Чарнышэвіча апынулася ў складзе Беларускай ССР, ён пасяліўся ў занятай палякамі Вільні, дзе працаваў у паліцыі.

У 1924 годзе эміграваў у Аргентыну, 30 гадоў працаваў на бойні ў мястэчку Бэрыса. Вялікімі намаганьнямі пабудаваў дом у Вілья-Карляс-Пас, маляўнічай горнай мясцовасьці правінцыі Кордаба, у якім пасяліўся ў 1956 годзе з жонкай і дачкой. Быў дзеячам Саюза палякаў у Аргентыне^[9].

Позна дэбютаваў у літаратуры, першым творам была аўтабіяграфічная аповесьць «Надбярэзінцы», якая выйшла ў 1942 годзе. Кніга мела добрыя рэцэнзыі, але праз Другую сусьветную вайну і цэнзуру, уведзеную па вайне ўладамі ПНР, так і не ўвайшла ў канон польскай літаратуры.

Паўліна Субоч-Бялэк і Ірэнэвуш Старонь у кнізе За межамі мапы. Пра гэты вялікі раман Флярыяна Чарнышэвіча пісалі так:

	гэта сапраўдны “белы крук” ня толькі літаратуры крэсовай, але й вялікага, эпічнага рамана ХХ стагодзьдзя. Гэта запіс прысьвечаны біяграфіям тысячам землякоў, тытуляваных надбярэзінцамі, часта размаўляючых напалову па-беларуску й глыбока прасякнутых ідэяй ягелонскай Рэчы Паспалітай[10].

Дэбютная кніга «Надбярэзінцамі» выклікала захапленьне ў такіх літаратуразнаўцаў, як: Мэльхіёр Ваньковіч, Міхал Крышпін Паўлікоўскі, Чэслаў Мілаш, Ежы Стэмпоўскі , Юзэфа Радзімінска, Марыя Чапская, Юзэф Чапскі.

Краёвасьць

Дачка Ежы Чапскага графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florіan Czarnyszewіcz» (1965 г., Парыж) напісала пра палеміку паміж польскамоўным пісьменьнікам Флярыянам Чарнышэвічам (1895—1964) і беларускамоўным пісьменьнікам Кастусём Акулам (1925—2008), калі апошні, жадаючы польска-беларускага паразуменьня, усё ж папракаў Чарнышэвіча ў фальшаваньні гісторыі Беларусі й казаў, што землеўласьнікі-«палякі» й безьзямельная шляхта — гэта чарвякі, якія крывавілі цела яго айчыны й сялян-«беларусаў». У эсэ графіня патлумачыла, якія адносіны былі ў карэннага дваранства да сялянаў і чаму «польскія» дваране не прымалі слова «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Флярыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы й перасланых копіяй пазьней Марыі Чапскай:

	«Сяляне станавіліся шляхтай, а шляхта выгасала, пераходзячы ў становішча сялян. <…> Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька й дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся й злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае й шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме не мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвёртых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся й прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі».[11]

Флярыян Чарнышэвіч, хоць і не належаў да ідэолягаў «краёвасьці», выказваў тыповыя для краёўцаў думкі.

Бібліяграфія

• 1942 — Nadberezyńcy (у беларускім перакладзе «Надбярэзінцы», пераклад Кацярыны Маціеўскай, 2017)
• 1953 — Wicik Żywica
• 1958 — Losy pasierbów
• 1963 — Chłopcy z Nowoszyszek

Цікавінка

Брат Флярыяна Чарнышэвіча, Фэлікс, быў дзедам музыкі гурту Aerosmith Стывэна Тайлера і прадзедам актрысы Ліў Тайлер, вядомай па ролі Арвэн у кінаадаптацыі Пітэра Джэксана Ўладара пярсьцёнкаў.