Япона-р'юкюскія мовы

Япо́на-р’юкю́скія мовы — сям’я моваў, якая ўключае ў свой склад японскую мову, распаўсюджаную на вялікіх астравох Японскага архіпэлягу, а таксама р’юкюскія мовы, распаўсюджаныя на астравох Р’юкю. Агульная мова-продак — праяпонска-р’юкюская^[1], якая, паводле дасьледаваньняў Сіра Хаторы, падзялілася на свае складовыя часткі за пэрыядам Ямата (250 — 710 гг. н. э.)^[2].

япона-р’юкюская сям’я
Народнасьць	японцы, р’юкюсцы
Арэал	Японія
Лінгвістычная клясыфікацыя	уваходзіць у алтайскую сям’ю (гіпатэтычна) япона-р’юкюскія
Склад	японская мова, рэюкюскія мовы, гая
Колькасьць носьбітаў	блізу 125 млн чал.
ISO 639-5:	jpx
Япона-р’юкюскія мовы на Японскім архіпэлягу

Навуковыя дасьледаваньні падаюць шэраг нявырашаных пытаньняў, зьвязаных з мовамі сям’і ды яе паходжаньнем^[3]. Найбольш трывалыя этымалёгіі адсочваюцца на поўдні Карэі, якія могуць мець паходжаньне з мовы гая або зь іншых амаль незадакумэнтаваных моваў^[4].

Склад

• Японская мова
  • Хацідзёскі дыялект (астравы Хацідзё, Дайта, Аагасіма)
  • Дыялекты вялікіх Японскіх астравоў
    • Усходнеяпонскі дыялект
    • Заходнеяпонскі дыялект
      • Кюсюскі дыялект
        • Сацумскі дыялект (поўдзень Кюсю, часам адасабляецца ад дыялекту Кюсю)
• Р’юкюскія мовы
  • Амамі-акінаўская галіна
    • Амамійская мова
    • Акінаўскія мовы
  • Міякаская мова
  • Яэямская мова
  • Янагунская мова

Апрача гэтага, дасьледчыкам Крыстафэрам Бэкўітам датычна сям’і таксама ўлічваўся тапанімічны матэрыял з поўдню Карэі як доказ прысутнасьці япона-р’юкюскіх моваў на гэтых тэрыторыях за старажытным часам^[5], у прыватнасьці пракарская мова; аднак невядома, наколькі гэтая мова была зьвязаная з мовай пазьнейшага пляменнага зьвязу Гая, існага на поўдні Карэі.

Клясыфікацыя

Пытаньне сувязі япона-р’юкюскае сям’і зь іншымі мовамі або моўнымі таксонамі застаецца спрэчным. На цяперашні час існуе вызначаная колькасьць гіпотэзаў, ніводная зь якіх, аднак, не зьяўляецца агульнапрынятай; больш за тое, паводле кансэрватыўных поглядаў, р’юкюскія мовы лічацца дыялектамі японскае мовы — з гэтае прычыны япона-р’юкюскія мовы могуць разглядацца як адзіная японская мова, а японская мова праз гэта — як мова-ізалят. Традыцыйна япона-р’юкюскія мовы лічацца адасобленай моўнай сям’ёй.

Выказваюцца гіпотэзы пра сувязь япона-р’юкюскіх моваў з адной са старажытных моваў Карэйскага паўвостраву — кагуроскай мовай, якая ў сваю чаргу можа мець сувязі са старакарэйскай мовай. Тым ня менш, паводле іншых меркаваньняў, япона-р’юкюскія й карэйская мовы могуць незалежна ўваходзіць у склад алтайскае моўнае сям’і. Ступень мажлівасьці атаясамліваньня старакарэйскай і сучаснай карэйскай на цяперашні час невядомая.

Кагуроская гіпотэза

Гіпотэза пра існаваньне сувязяў паміж японскай і кагуроскай мовамі ўзыходзіць да 1916 году, калі Сінмура Ісудзу зьвярнуў увагу на падабенства кагуроскіх лічэбнікаў 3, 5, 7, 10 да гэтых жа лічэбнікаў у японскай мове. Паводле гэтае гіпотэзы, японская зьяўляецца роднаснай вымерлым мовам, у мінулым распаўсюджаным у Карэі й паўночна-ўсходнім Кітаі і носьбітамі якіх зьяўляліся прадстаўнікі пуёска-кагуроскае культуры. Найбольш задакумэнтаванай з гэтых моваў зьяўляецца кагуроская; зрэшты, апалягеты гіпотэзы таксама сьцьвярджаюць пра сваяцтва зь менш засьведчанымі пуёскімі мовамі — пэкчэ ды пуё.

Манаграфія К. Бэкўіта ўстанавіла каля 140 лексычных адзінак у лексычным корпусе кагуроскае мовы. Большасьць зь іх — часткі тапонімаў, якія зьмяшчаюць некаторыя марфэмы (напрыклад, паказчык роднага склону -no і прыметнікавы паказчык -sa, якія, між іншым, знаходзяць паралелі ў японскай мове), частка зь іх можа паказваць сынтаксічныя зносіны. На думку Бэкўіта большасьць выяўленых кагуроскіх лексычных адзінак мае этымалягічную сувязь зь японскай мовай.

Карэйская гіпотэза

Брытанскі ўсходазнаўца Ўільям Джордж Астан^[6] у 1879 годзе ў часопісе Каралеўскага азіяцкага Таварыства высунуў гіпотэзу пра сваяцтва японскае мовы з карэйскай, у 1910 годзе гіпотэза была падтрыманая японскім дасьледчыкам Шасабура Канадзавам, таксама ў ХХ ст. падобную гіпотэзу падтрымалі й іншыя дасьледчыкі^[7]. Істотныя аргумэнты на карысьць роднасьці дзьвюх моваў былі прадстаўленыя амэрыканскім мовазнаўцам і спэцыялістам па карэйскай ды японскай мовах Сэм’юэлам Марцінам, пазьней таксама і ў іншых публікацыях. У падтрымку гэтае гіпотэзы таксама выступаюць Джон Ўітмэн, Барбара Э. Райлі і Сяргей Старасьцін, які здолеў прадаставіць адпаведныя лексыкастатыстычныя дасьледаваньні^[8]. Варта адзначыць, што гіпотэза сваяцтва карэйскае ды японскае моваў не выключае сувязяў японскай мовы (а значыць, і астатніх японска-р’юкюскіх моваў як роднасных японскай) з кагуроскай або алтайскімі.

Кароткія прыклады лексычных паралеляў у японскай і карэйскай мовах^[9]:

Параўнаньне
Стараяпонская	Японская	Пераклад	Сярэднекарэйская	Карэйская	Пераклад
midu	mizu	вада	myr	mul	вада
midu	mizu	вада	mos	mot ~ mos-	сажалка
ki, ku, ko	ki(te), ku(ru), ko(nai)	прыходзіць	ga-	ga-	ісьці
kata-	kata-	станавіцца цяжкім	gut-	gut-	станавіцца цяжкім
wi-	i-	сядзець (стараяпонская) быць (у вызначаным месцы, пра адушаўлёны прадмет)	i- (пасьля кораню, што скончваецца на зычны) ~ няма гуку (пасьля кораню, што скончваецца на галосны)	i- (пасьля кораню, што скончваецца на зычны) ~ няма гуку (пасьля кораню, што скончваецца на галосны)	быць (зьвязка)
nap-	na-	няма, адсутнічае	ani	ani, an	не
mïna	mina	усё, усе	man-hɔ-	manh-	шмат
kasa	kasa	капялюш парасон	gat	gat ~ gas-	кат (традыцыйны карэйскі капялюш)

Словы з падобнай этымалёгіяй таксама назіраюцца і ў іншых мовах гіпатэтычнай алтайскай сям’і, асабліва ў тунгуса-маньчжурскіх мовах (параўн. з нанайскім muke — «вада», giagda- — «хадзіць пешшу»; anaa, anna — «не»^[10]). Поруч зь лексычнымі падабенствамі гіпотэза таксама грунтуецца на тыпалягічных і граматычных падабенствах.

Некаторыя крытыкі гэтае гіпотэзы (прыкладам, Аляксандар Вовін) сьцьвярджаюць пра цяжкасьці пры ўсталяваньні дакладных фанэтычных законаў і пра наяўнасьць агульных інавацыяў у японскай і карэйскай. Існуюць таксама выразныя адрозьненьні паміж японскай і карэйскай сыстэмамі зьлічэньня.

Ідэя японска-карэйскага адзінства не заўсёды карэлюе з гіпотэзай пра існаваньне алтайскае моўнае сям’і. Так, Сэм’юэл Марцін, адзін з асноўных прыхільнікаў гіпотэзы, выказвае толькі асьцярожную падтрымку далучэньня абедзьвюх моваў да алтайскае моўнае сям’і; алтаіст Талат Тэкін уключае ў алтайскую моўную сям’ю толькі карэйскую, ня робячы гэтага для японскай^[11].

Алтайская гіпотэза

Паводле прыхільнікаў існаваньня алтайскае моўнае сям’і, тунгуса-маньчжурскія, цюрскія і мангольскія мовы складаюць алтайскую моўную сям’ю.

Г. Рамстэт у сваёй працы «Ўводзіны ў алтайскую лінгвістыку» (Einführung in die altaische Sprachwissenschaft) далучаў карэйскую мову ў склад алтайскае сям’і. Рой Эндру Мілер у сваім дасьледаваньні «Японская ды іншыя алтайскія мовы» (Japanese and the Other Altaic Languages) у склад алтайскіх моваў уключаў таксама й японскую. Найбольш з важных нядаўніх працаў на карысьць пашырэньня алтайскае сям’і зьяўляюцца этымалягічны слоўнік алтайскіх моваў аўтарства С. Старасьціна, А. Дыбо і А. Мудрака, які выйшаў у 2003 годзе.

Алтайская сям’я не зьяўляецца агульнапрынятай і сама можа ўключаць розную колькасьць моваў (цюрскія, мангольскія і тунгуса-маньчжурскія мовы або тыя ж мовы разам з карэйскай ды японскай).

Доказамі роднасьці японскай (а значыць, і япона-р’юкюскіх — з прычыны ўваходжаньня японскае ў склад япона-р’юкюскіх) зьяўляюцца некаторыя паралелі ў лексыцы, разам з гэтым ставіліся спробы рэканструкцыі некаторых суфіксаў^[12]:

Японская	Турэцкая[a]	Пераклад	Заўвагі
take 岳 (*taka)	dağ (*dāg)	гара
i-, yo- (*yə)	yeğ (*yęg)	добры
isi 石 (*isi)	taş (*diāĺ)	камень
yo 四 (*yə)	dört (*dȫrt)	чатыры
kura 鞍 (*kura)	kürtün (*kürtün)	сядло
yak- (*yak-)	yak- (*yak-)	гарэць	Турэцкае yak- зьяўляецца пераходным дзеясловам, непераходны адпаведнік — yan-
kir- (*kir-)	kır- (*Kır-)	рэзаць	Турэцкае kır- мае крыху іншае значэньне і азначае «ламаць», «дзяліць», «рэзаць [дрэва]», «складваць», «зьнішчаць» і г.д.; для значэньня рэзаць больш пасуе дзеяслоў kes-.
inu 犬 (*inu)	it (*ıt ~ it)	сабака	параўн. з маньчжурскім indahŭn, нанайскім ida, айнскім seta, чэджускім gaŋsæŋi — «шчанюк»
kuro 黒 (*kurua)	kara (*Kara)	чорны	параўн. з айнскім kur — «цень», *kur-ne → kunne «чорны, цёмны»
so-re それ (*sə)	şu (*-sı)	гэты	Турэцкі прыналежны суфікс трэцяй асобы
nani 何 (*nV)	ne, neme (*nē-)	што	параўн. з айнскім ne (пытальная аснова) як у nep — «што», nen — «хто, каго»; карэйскім nugu — «хто, каго»

Гіпотэзы настратычнай і эўраазіяцкай макрасем’яў

У 1897 годзе нямецкім індолягам Германам Якабі была высунутая прапанова пра роднасьць японскае мовы з алтайскімі і дравідыйскімі^[13], ім жа былі адзначаныя й структурныя падабенствы з праіндаэўрапейскай мовай^[14]. Прадпрымаліся й іншыя спробы знайсьці сувязі паміж японскай ды індаэўрапейскімі мовамі, якія, аднак, ня сталі шырока прызнанымі^[15][16]. Джозэф Грынбэрг прапаноўваў уключэньне японскае мовы ў гіпатэтычную эўраазіяцкую моўную сям’ю. У адрозьненьне ад Сяргея Старасьціна, ён выступае супраць далучэньня карэйскае мовы ў склад алтайскіх і аб’ядноўвае япона-р’юкюскія, карэйскія і айнскую мовы ў якасьці асобнага таксону ўнутры эўраазіяцкае моўнае сям’і.

У адрозьненьне ад Грынбэрга, значная колькасьць лінгвістаў адмаўляюцца ад гіпотэзы існаваньня эўраазіяцкае моўнае сям’і.

Іншыя гіпотэзы

Фаналягічныя падабенствы й геаграфічная блізкасьць японскае мовы да аўстранэзійскіх моваў далі падставу некаторым лінгвістам высунуць тэорыю пра своеасаблівы характар японскае мовы як крэольскае мовы, якая ўзьнікла праз аб’яднаньне алтайскага супэрстрату і аўстранэзійскага субстрату. Радзей сустракаецца гіпотэза пра сувязь японскае мовы з дравідыйскімі, якая, між іншым, узьнімалася Робэртам Колдўэлам, Сусуму Сібам, Акіра Фудзіварам і Сусуму Она.

Заўвагі

1. Як адна зь цюрскіх моваў.