Амэтыст

Амэты́ст (па-старажытнагрэцку: αμέθυστος, ад α «не» + μέθυσος «п’яніца») — сіняя, сінявата-ружовая ці чырвона-фіялетавая разнавіднасьць кварцу. Празрысты амэтыст адносіцца да паўкаштоўных камянёў; непразрысты — каштоўны вырабны камень(ru).

Амэтыст
Агульныя
Катэгорыя	простыя аксыды
Формула (структурнай адзінкі)	SiO2
Прымешак	Fe2+, Fe3+
Сынгонія	трыганальная
Выгляд
Колер	фіялетавы да бляклага чарванавата-фіялетавага
Злом	канхаідальны
Шкала Моаса (цьвёрдасьць)	7
Бляск	шклопадобны, пэрлямутравы
Колер рысы	белы
Празрыстасьць	ад празрыстага да паўпразрыстага
Аптычныя ўласьцівасьці
Паказчык пераламленьня	nω = 1,543—1,553 nε = 1,552—1,554
Двайное праменяпераламленьне	+0,009
Плеахраізм	адсутны
Дыспэрсія	0,013
Фізычныя ўласьцівасьці
Формульная маса	2,63—2,65
Тэмпэратура плаўленьня	1650±75 °C
Растворнасьць	нераспушчальны ў вадзе
Асаблівыя характарыстыкі	п’езаэлектрычны
Амэтыст у Вікісховішчы

Сустракаецца звычайна ў вольным выглядзе ў пустэчах і жылах сярод крышталічных горных парод крышталяў і іхніх спарышоў. Крышталі ўтвораныя камбінацыяй роўніцаў прызмы і ромбаэдру, прычым з усіх кварцаў менавіта для амэтыста характэрнай рысай зьяўляецца перавага граняў ромбаэдра. Радзей крышталі маюць доўгапрызматычнае або скіпетрападобнае аблічча. Звычайны ў друзах і крышталічных шчотках ўнутры агатавых жэодаў, у мігдалінах і расколінах вульканічных пародаў.

Старажытнагрэцкая назва «ня п’яніца» выказвае старажытнае павер’е, быццам амэтыст ахоўвае ягонага ўласьніка ад п’янства.

Агульнае апісаньне

Хімічная формула: SiO₂ — дыяксыд крэмну.

Празрыстая фіялетавая адмена кварцу, афарбоўка якога мае радыяцыйную прыроду^[1] і абумоўленая структурным дамешкам Fe³⁺ і Fe²⁺, што замяняе Si або знаходзіцца ў міжвузьзях^[2]. Колер таксама зьвязваюць з дамешкамі мангану або арганічнага фарбавальніка. Адценьні афарбоўкі — ад блакітнавата-фіялетавага, лавандава-сіняга да пурпурна-цёмнага.

Характэрнае нязначнае зьмяненьне афарбоўкі ў залежнасьці ад асьвятленьня. Крышталі амэтысту з хрусталеносных жылаў, як правіла, устойлівыя нават да простага сонечнага сьвятла; амэтыст, знойдзены ў жэодах між асадкавых пародаў, звычайна хутка выцьвітаюць на сьвятле.

Пры награваньні да 250°С афарбоўка амэтыстаў паступова пераходзіць у жоўтую ці зелянявую. Накальваньне амэтыстаў да тэмпэратураў 470—750°С прыводзіць да зьмены іхняй афарбоўкі на залаціста-жоўтую — цытрынавую, а неасьцярожнае награваньне — увогуле да ейнага зьнікненьня. Большасьць цытрынаў, якія трапляюць на рынак, уяўляюць сабою абпаленыя амэтысты. Пры радыяактыўным апраменьваньні першапачатковая афарбоўка аднаўляецца^[1].

Як напаўкаштоўны камень выкарыстоўваецца ў ювэлірных і мастацкіх вырабах.

Адмены і назвы

На рынку каштоўных камянёў часта выкарыстоўваюць гандлёвыя найменьні, якія не адпавядаюць іхняй мінэралягічнай назве^[1]:

• багемскі тапаз або залацісты, індыйскі, гішпанскі, саляманскі тапаз, мадэйра-тапаз, пальмэйра-тапаз, сьера-тапаз — цытрын (абпалены амэтыст)
• венскі амэтыст — фіялетавая шпінэль або фіялетавы карунд
• амэтыст заходні — уласна амэтыст
• амэтыст літавы — кунцыт (ружовая ці фіялетавая адмена спадумэну)
• амэтыст саксонскі — апатыт фіялетавага колеру
• амэтыст усходні, карунд — састарэлая назва фіялетавага карунду або гандлёвая назва празрыстай адмены карунду
• амэтыст падробны — які-кольвек камень, паводле колеру і бляску блізкі да амэтысту, зазвычай флюарыт
• амэтыст-сапфір (фіялетавая адмена карунду)

Паклады

Сустракаецца ў гранітных пэгматытах, кварцавых жылах і ў выглядзе друзаў(uk) у паражнінах вульканічных пародаў у асноўным на Ўрале, у Індыі, ЗША, Уругваі ды Бразыліі.