Ізі Харык

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Харык.

Ізі (Іцхак-Лейб^[1]) Харык (Ісак Давыдавіч Харык; 18 сакавіка 1896, Зембін, Барысаўскі павет — 29 кастрычніка 1937, турма НКУС, Менск) — беларускі яўрэйскі паэт, грамадскі дзеяч, публіцыст. Пісаў пераважна на мове ідыш.

Ізі Харык
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Зембін А.З.
Дата нараджэння	17 сакавіка 1898(1898-03-17)
Месца нараджэння	Зембін, Барысаўскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	29 кастрычніка 1937(1937-10-29) (39 гадоў)
Месца смерці	Менск, Беларуская ССР, СССР
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт
Мова твораў	беларуская і ідыш
Грамадская дзейнасць
Член у	Саюз беларускіх пісьменнікаў
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Абрам Бразер. Бюст Ізі Харыка.

Біяграфія

Нарадзіўся 6 (18) сакавіка 1896 года^[2] ў мястэчку Зембін у сям’і шаўца. Вучыўся ў хедары, а таксама народнай рускай школе Зембіна. Скончыў Навабарысаўскае вышэйшае пачатковае вучылішча (1914). У юнацкія гады працаваў рабочым на фабрыках і заводах Мінска, Барысава, Гомеля, аптэкарам у Барысаве^[3]. У 1917 годзе пераехаў у Мінск на сталае жыхарства. Быў бібліятэкарам, загадчыкам агульнаадукацыйнай школы. У 1919 годзе пайшоў добраахвотнікам у Чырвоную Армію. Служыў санітарам^[3]. Прымаў удзел у баях польска-савецкай вайны на тэрыторыі Беларусі. У 1921—1922 гадах вучыўся ў Беларускім дзяржаўным універсітэце на медыцынскім факультэце. Жыў у Менску на вуліцы Нова-Раманаўскай, 33^[3][1]. З 1923 па 1925 год вучыўся ў Вышэйшым літаратурна-мастацкім інстытуце імя В. Брусава^[4]. У 1927 годзе скончыў Маскоўскі ўніверсітэт.

Пасля вяртання ў Менск у 1928—1937 гадах быў спачатку сакратаром^[3], а з 1930 года — адказным рэдактарам яўрэйскага часопіса «Штэрн» («Зорка»). Старшыня секцыі яўрэйскіх пісьменнікаў Саюзе пісьменнікаў БССР з часу яе заснавання ў 1934 годзе. Адзін з шасці суаўтараў «Пісьма беларускага народу вялікаму Сталіну» (1936)^[3]. Разам з шэрагам іншых беларускіх пісьменнікаў у жніўні 1936 года падпісаў зварот да Сталіна з заклікам «да канца раскрыць і знішчыць усе змяіныя гнёзды трацкісцка-зіноўеўскай фашысцкай хеўры»^[5]. Член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (з 1936), член ЦВК БССР (1931—1937)^[6].

4 жніўня 1937 года ваенны пракурор санкцыянаваў пастанову аб ператрусе, арышце і прыцягненні Ізі Харыка ў якасці абвінавачанага, але яе выкананне было прыпынена. 11 верасня 1937 года Народны камісар унутраных спраў БССР Барыс Берман падпісаў ордар на «вобшук і арышт грамадзяніна Харыка Ісаака Давідавіча, які пражывае ў г. Менск, Савецкая, 148/19, кв. 52» (Дом спецыялістаў). Аднак Ізі Харыка ў Менску не было — ён праводзіў водпуск у Пухавіцкім раёне ў Доме адпачынку літаратараў, дзе і быў арыштаваны. Ужо 17 верасня, пасля катаванняў, Ізі Харык згадзіўся з усімі абвінавачваннямі^[7].

21 кастрычніка 1937 года быў зацверджаны спіс з 56 беларускіх дзеячаў, якіх прапаноўвалася расстраляць. Пад № 52 там значыўся Харык Ісак Давідавіч. Расстрэл быў санкцыянаваны подпісамі Сталіна, Молатава, Кагановіча, Варашылава, Мікаяна^[7]. Увечары 28 кастрычніка 1937 года Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР Ізі Харык як «член трацкісцка-зіноўеўскай арганізацыі» быў прыгавораны да расстрэлу. Пасяджэнне па яго справе пачалося ў 17 гадзін 45 хвілін і доўжылася 15 хвілін^[7]. У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года ў сутарэннях менскай унутранай турмы НКУС (т. зв. «амерыканкі») Ізі Харык быў расстраляны (разам з больш за 100 дзеячамі беларускай культуры, мастацтва і навукі, а таксама грамадскімі дзеячамі БССР). Пасмяротна рэабілітаваны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 13 чэрвеня 1956 года.

Сям’я

Быў жанаты з Дзінай Звулаўнай Харык (1911—2003), з якой гадаваў двух сыноў (Юлія і Давыда). Дзіна Харык была арыштаваная 5 лістапада 1937 года, 28 лістапада асуджаная як «член сям’і здрадніка радзімы» да 8 гадоў лагераў, этапаваная ў Караган­дзінскі канцлагер НКВД Казахскай ССР (Акмолінскі лагер жонак здраднікаў радзімы). Вызваленая ў 1946 годзе, вярнулася ў Мінск. Рэабілітаваная ў 1956 годзе^[8].

Творчасць

Першыя вершы апублікаваў у 1920 годзе (часопіс «Камуністычны свет», Масква). Аўтар зборнікаў паэзіі на ідышы «Трапятанне» (Менск, 1922), «На зямлі» (Масква, 1926), «Душой і целам» (паэма, 1928), «Вершы і паэмы» (Кіеў, 1930), «Хлеб» (паэма, Харкаў, 1930), «Круглыя тыдні» (1932), «Ад полюса да полюса» (Менск, 1934), «Наша бадзёрасць» (Кіеў, 1934), «Вершы і паэмы» (1935), «Пяць паэм» (Менск, 1936), «На чужым балі» (паэма, Менск, 1936), «Душой і целам» (выбранае, Масква, 1970), «Лірычныя матывы» (Масква, 1994). У 1926 годзе ў менскім альманаху «Цайтшрыфт» быў змешчаны нарыс Ізі Харыка «Лейзер Шэйнман — бадхен з Зембіна», прысвечаны дзеду паэта^[9] (дзед Лейзер стане і прататыпам галоўнага героя паэмы «На чужым балі», напісанай у 1935 г.).

У перакладзе на беларускую выйшлі «Выбраныя творы» (Мінск, 1958), «Выбранае» (Мінск, 1969), на рускую — «Стихи» (1935), «Стихи и поэмы» (Масква, 1958), «От полюса к полюсу» (Масква, 1971). У 1998 годзе ў Мінску выйшаў зборнік «Отсель кричу в грядущие года…» (пераклады на рускую)^[6], у 2008 г. — двухмоўная кніга Ізі Харыка «Туга па чалавеку» на ідышы з паралельнымі перакладамі на беларускую^[10].

Перакладаў на ідыш Міхася Чарота, Якуба Коласа. Асобныя творы Ізі Харыка перакладалі на беларускую Пятрусь Броўка, Генадзь Бураўкін, Рыгор Бярозкін, Пятро Глебка, Хведар Жычка, Кастусь Кірэенка, Аркадзь Куляшоў, Уладзімір Паўлаў^[11], Вольф Рубінчык^[12], Ганна Янкута^[13] і інш. Многія з вершаў Ізі Харыка (напрыклад, урыўкі з паэмы «Хлеб») сталі песнямі. Напісаны і песні на верш Ізі Харыка «Ў шэрым змроку» (пераклад Ганны Янкуты) і «Век настане такі…» (пераклад Рыгора Бярозкіна).

Ацэнкі

Максім Танк згадваў у дзённіках:

...Перачытаў вершы Ізі Харыка, падораныя калісьці мне яго жонкай Дзінай. Вершы яго вызначаюцца лірычнасцю, змястоўнасцю сярод тагачаснай барабаннай паэзіі. Некаторыя з іх я калісьці перакладаў... 19.XI.1993[14]

Памяць

У 1998 годзе адна з цэнтральных вуліц вёскі Зембін атрымала імя Ізі Харыка^[3].

У 2017 годзе ў рамках праекта «(Не)расстраляная паэзія/1937—2017» праведзена адкрытая лекцыя, прысвечаная Ізі Харыку^[15], напісана песня на яго вершы^[16]. У тым жа годзе з’явіўся беларуска-польскі фільм «Зніклая паэзія», дзе папулярна распавядаецца пра Тодара Кляшторнага, Мойшэ Кульбака, Юлія Таўбіна, Ізі Харыка^[17].

Зноскі

1. Вольф Рубінчын. Пачакайма, затрымаймася… (В. Р.)  (бел.) (31 жніўня 2022). Праверана 29 кастрычніка 2023.
2. НАРБ. Ф. 205, воп. 3, спр. 8634, арк. 3.
3. Лекция В. Рубинчика об Изи Харике (нявызн.). belisrael.info (3 кастрычніка 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023.
4. РДАЛМ. Ф. 596, воп. 1, адз. хр. 780.
5. В. Рубінчык пра Якава Бранштэйна (нявызн.). belisrael.info (10 лістапада 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023.
6. http://nasb.gov.by/rus/members/correspondents/kharik.php
7. Последние дни Изи Харика
8. Леанід Маракоў. Ахвяры і карнікі. Ізі Харык (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2022.
9. Вершы Ізі Харыка (ІII) + дадатак (нявызн.). belisrael.info (25 верасня 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023.
10. Вольга Бабкова — пра габрэйскую прастору ў беларускай літаратуры  (бел.). Радыё Свабода (22 снежня 2012). Праверана 29 кастрычніка 2023.
11. ВЕРШЫ ІЗІ ХАРЫКА (І) - Independent Israeli site / אתר ישראלי עצמאי / Независимый израильский сайт / Незалежны iзраiльскi сайт /Незалежний ізраїльський сайт (нявызн.). belisrael.info (14 жніўня 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023.
12. Рубінчык Уладзімір Паўлавіч (нявызн.). lit-bel.org. Праверана 29 кастрычніка 2023.
13. Ізі Харык (איזי כאריק ). Вітанні праз моры. Вершы - па-беларуску | Часопіс "ПрайдзіСвет" (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2021. Праверана 29 кастрычніка 2023.
14. Збор твораў у 13 тамах. Т. 10. — С. 683.
15. Ізі Харык (1896-1937). Адкрытая лекцыя Вольфа Рубінчыка (+новая песьня Сьветы Бень)(нявызн.). Праверана 29 кастрычніка 2023.
16. Сьвета Бень - У шэрым змроку (на словы Ізі Харыка)(нявызн.). Праверана 29 кастрычніка 2023.
17. Як нарадзілася «Зніклая паэзія» (нявызн.). belisrael.info (8 лістапада 2017). Праверана 29 кастрычніка 2023.