НКУС БССР

Наро́дны камісарыя́т уну́траных спраў БССР (НКУС БССР) (руск.: Народный комиссариат внутренних дел БССР) — рэспубліканскі орган дзяржаўнага кіравання па барацьбе са злачыннасцю і падтрыманню грамадскага парадку. Меў непасрэдную датычнасць да разгортвання і ажыццяўлення ў БССР масавых рэпрэсій і забойстваў (напрыклад, расстрэлаў у Курапатах).

Народны камісарыят унутраных спраў Беларускай ССР
Агульная інфармацыя
Краіна	СССР
Дата стварэння	17 снежня 1920
Папярэдняе ведамства	Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне пры ЦВК Беларусі
Дата скасавання	26 сакавіка 1946
Заменена на	Міністэрства ўнутраных спраў БССР
Вышэйшае ведамства	Савет Народных Камісараў БССР

Гісторыя

Першапачаткова быў утвораны ў снежні 1920 года згодна з Дапаўненнямі да Канстытуцыі ССРБ, якія былі прыняты II Усебеларускім з'ездам Саветаў. 25 студзеня 1921 года была зацверджана структура і штаты НКУС БССР. Цэнтральны апарат НКУС складаўся з аддзелаў (агульнага; упраўлення; інфармацыйна-інструктарскага; запісаў актаў грамадзянскага стану; прымусовых грамадскіх работ; каштарысна - фінансавага), Галоўнага ўпраўлення міліцыі і аддзела камунальнай гаспадаркі.

26 кастрычніка 1921 года ўводзіцца новая структура НКУС БССР. Замест існаваўшых аддзелаў ствараюцца пяць упраўленняў: арганізацыйна-адміністрацыйнае ўпраўленне; Галоўнае ўпраўленне міліцыі; упраўленне прымусовых работ; упраўленне камунальнай гаспадаркі; упраўленне справамі.

Пастановай Прэзідыума ЦВК БССР ад 13 снежня 1922 года ў веданне НКУС былі перададзеныя з распараджэння НКЮ (наркамат юстыцыі) месцы зняволення. У адпаведнасці з гэтым НКУС і НКЮ БССР прынялі пастанову «Аб рэарганізацыі кіравання месцамі зняволення». Перадаваемы ў веданне НКУС Цэнтральны выпраўленчы-працоўны аддзел (ЦВПА) НКЮ з яго органамі быў рэарганізаваны ў Галоўнае ўпраўленне месцаў зняволення НКУС БССР, а Упраўленне прымусовых работ НКУС БССР было скасавана.

22 сакавіка 1924 года Упраўленне крымінальнага вышуку было ліквідавана, а функцыі яго перададзеныя Галоўміліцыі БССР. У сувязі з гэтым Галоўнае ўпраўленне рабоча-сялянскай міліцыі БССР было перайменавана ва Упраўленне міліцыі і крымінальнага вышуку БССР^[1].

У маі 1927 года структура апарата НКУС БССР перабудоўваецца па функцыянальнай сістэме. Упраўленні перайменаваны ў інспекцыі, ствараецца сакратарыят і скасоўваецца калегія, упраўленне міліцыі і крымінальнага вышуку — у адміністрацыйнае ўпраўленне, начальнік якога з'яўляецца намеснікам наркама і начальнікам крымінальнага вышуку. У выніку пераўтварэнняў апарат НКУС БССР набыў новую структуру: сакратарыят, інспекцыі (па арганізацыйных пытаннях; месцаў зняволення; камунальнай гаспадаркі; дарожная; пажарная; рэспубліканскага інжынера)^[2].

Згодна з пастановай ЦВК СССР і СНК СССР «Аб скасаванні народных камісарыятаў саюзных і аўтаномных рэспублік» ад 15 снежня 1930 года ён быў скасаваны.

У другі раз быў утвораны на базе рэарганізаванага АДПУ БССР (руск.: Объединенное Государственное Политическое Управление ОГПУ) 13 чэрвеня 1934 загадам НКУС № 001. Структура НКУС БССР уключыла ў сябе ўпраўленні (дзяржаўнай бяспекі; рабоча-сялянскай міліцыі; пагранічнай і ўнутранай аховы; пажарнай аховы; папраўча-працоўных лагераў)^[2].

Наркамы ўнутраных спраў

• Станіслаў Мертэнс — 1921
• Пракоп Малаковіч — 1922 — 1923
• Дзмітрый Чарнушэвіч — сакавік 1924 — красавік 1925
• Аляксандр Хацкевіч — красавік 1925 — люты 1926
• Аляксандр Сташэўскі — люты 1926 — 1 верасня 1928
• Раман Піляр — 26 лістапада — 17 снежня 1929
• Рыгор Рапапорт — 17 снежня 1929 — студзень 1930
• Леанід Закоўскі — 15 ліпеня 1934 — 10 снежня 1934
• Ізраіль Ляплеўскі — 10 снежня 1934 — 28 лістапада 1936
• Георгій Малчанаў — 28 лістапада 1936 — 3 лютага 1937
• Барыс Берман — 4 сакавіка 1937 — 22 мая 1938
• Аляксей Наседкін — 22 мая 1938 — 17 снежня 1938
• Лаўрэнцій Цанава — 17 снежня 1938 — 26 лютага 1941
• Аляксандр Мацвееў — 26 лютага 1941 — 16 студзеня 1942
• Сяргей Бельчанка — 30 кастрычніка 1943 — 26 сакавіка 1946

Падзел

• УНКУС па Баранавіцкай вобласці створана 2 снежня 1939 г. загадам па НКУС № 001337 (з 2 лістапада да 4 снежня 1939 — УНКУС па Навагрудскай вобласці)
• УНКУС па Беластоцкай вобласці створана 2 снежня 1939 г. загадам па НКУС № 001337
• УНКУС па Брэсцкай вобласці створана 2 снежня 1939 г. загадам па НКУС № 001441
• УНКУС па Вілейскай вобласці створана 2 снежня 1939 г. загадам па НКУС № 001337
• УНКУС па Віцебскай вобласці створана 17 красавіка 1938 г. загадам па НКУС № 00232
• УНКУС па Гомельскай вобласці створана 17 красавіка 1938 г. загадам па НКУС № 00232
• УНКУС па Мінскай вобласці створана 17 красавіка 1938 г. загадам па НКУС № 00232
• УНКУС па Магілёўскай вобласці створана 17 красавіка 1938 г. загадам па НКУС № 00232
• УНКУС па Пінскай вобласці створана 2 снежня 1939 г. загадам па НКУС № 001337
• УНКУС па Палескай вобласці створана 17 красавіка 1938 г. загадам па НКУС № 00232

Зноскі

1. Краткая историческая справка об истории создания уголовного розыска (руск.)(недаступная спасылка). Сайт Упраўлення ўнутраных спраў Брэсцкага аблвыканкама. Архівавана з першакрыніцы 1 кастрычніка 2017.
2. Владимир КЛИМЕНКОВ. История образования уголовно-исполнительных инспекций органов внутренних дел (руск.). Сайт газеты «Савецкая веска» Дрибинского района (29 жніўня 2016).