Вацлаў Студніцкі

Вацлаў Студніцкі (Гізберт-Студніцкі, пол. Wacław Studnicki, Gizbert-Studnicki, 7 жніўня 1874 г., Дзвінск, Віцебская губерня — 13 мая 1962 г., Лос-Анджэлес, ЗША)^[1][2] — польскі гісторык, журналіст, архівіст.

Вацлаў Студніцкі
Дата нараджэння	7 жніўня 1874(1874-08-07)
Месца нараджэння	Дынабург, Дзвінскі павет, Віцебская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	13 мая 1962(1962-05-13) (87 гадоў)
Грамадзянства	Польшча
Род дзейнасці	гісторык
Узнагароды

Біяграфія

Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і. Бацька — Адольф Студніцкі (1818—1900) — юрыст, суддзя ў Дзвінскім павеце; падчас паўстання 1863—1864 гг. пакінуў сваю пасаду і быў паўстанцкім эмісарам у Інфлянтах; пасля падаўлення паўстання здолеў пазбегчы рэпрэсій і стаў намеснікам гарадскога галавы Дзвінска. Маці — Ізабэла (у дзявоцтве Фастыкоўская) (1836—1906), у канцы ХІХ ст. далучылася да Польскай сацыялістычнай партыі, захоўвала ў сваёй кватэры ў Варшаве таемны склад партыйнай літаратуры і карэспандэнцыі^[3].

Дзяцінства правёў у Дзвінску. З дзяцінства выхоўваўся ў духу польскага патрыятызму. У сваіх успамінах ён узгадваў дзіцячыя прагулкі каля Дынабургскай крэпасці, дзе быў пакараны смерцю адзін з деячоў паўстання 1863—1864 гг. Лявон Плятэр:

«Неаднойчы калі праходзіў каля крэпасці, абдумваючы планы яе захопу, а заходзячае сонца зіхацела ў вільготным тумане, які ўздымаўся з палёў, здавалася мне, што бачу душу Плятэра, і я маліўся яму як мучаніку нацыянальнай справы і прасіў, каб паслаў на мяне моц вызваліцеля Польшчы»^[4].

Спачатку вучыўся ў гімназіі ў Вільні, адкуль быў выключаны за ўдзел у польскай незалежніцкай арганізацыі «Spójnia». Затым працягнуў адукацыю ў гімназіях Мітавы і Парнавы. У 1895 г. пачаў навучанне ў Варшаўскім універсітэце. З 1896 г. стаў членам Польскай сацыялістычнай партыі, і ў тым жа годзе быў зняволены ў Варшаўскай цытадэлі. Пасля вызвалення пад заклад пасяліўся ў Львове, а з 1897 г. — у Вене, дзе паступіў на вучобу ва ўніверсітэт і актыўна ўдзельнічаў у Замежным саюзе польскіх сацыялістаў і публікаваўся ў сацыялістычным друку («Przedświt» і «Głos»), супрацоўнічаў з нямецкамоўнай сацыялістычнай прэсай у Вене. У 1900 г. скончыў гуманітарнае навучанне ў Базэльскім універсітэце, але не атрымаў дыплом. З 1900 года жыў у Парыжы, дзе рэдагаваў часопіс «Głos Wolny», пазней пад назвай «Wolny Głos Polski». Працягваў супрацоўнічаць з Замежным саюзам польскіх сацыялістаў. У верасні 1900 г. у складзе яго дэлегацыі прымаў удзел у Парыжскім кангрэсе Другога Інтэрнацыянала^[2].

Пасля пачатку руска-японскай вайны, у лютым 1904 г. устанавіў кантакты з прадстаўнікамі японскіх уладаў, выступаў за арганізацыю дыверсій і сабатажу на тэрыторыі Расійскай імперыі. З-за рознагалоссяў адносна тактыкі барацьбы супраць царскага рэжыму ў жніўні 1904 г. пакінуў ППС. На працягу некалькіх месяцаў займаўся зборам інфармацыі для японскай выведкі ў розных рэгіёнах Расійскай імперыі. У студзені 1905 г., пасля пачатку рэвалюцыі, пасяліўся на нелегальным становішчы ў Варшаве, дзе ў сакавіку 1905 г. быў арыштаваны. У кастрычніку 1905 г. быў вызвалены па амністыі, але ў снежні таго ж года ізноў арыштаваны за расклейванне ўлётак ад імя Партыі польскай дзяржаўнасці, арганізаванай яго братам Уладыславам. Вызвалены ў сакавіку 1906 г., пасля чаго пэўны час хаваўся ад паліцыі ў Інфлянтах^[2].

У канцы 1906 г. пасяліўся ў Вільні. У 1906—1909 гг. працаваў у перыядычным выданні «Dziennik Wileński». Таксама супрацоўнічаў з выданнямі «Kurier Litewski» (Вільня), «Naród a Państwo» (Варшава), «Votum separatum» (Санкт-Пецярбург). У кастрычніку 1906 г. удзельнічаў у заснаванні Таварыства сяброў навук у Вільні, выступаў у ім з дакладамі на гістарычную тэматыку. У 1908 г. па ініцыятыве гарадскога галавы Міхала Вэнслаўскага стаў працаваць у Віленскім гарадскім архіве, які ўзначаліў у 1909 г. З восені 1909 г. удзельнічаў у дзейнасці літаратурна-мастацкага гуртка на чале з Фердынандам Рушчыцам, рэдагаваў разам з ім у 1910—1911 гг. грамадска-культурны часопіс «Tygodnik Wileński». У 1910—1916 гг. быў сакратаром Віленскай археалагічнай камісіі^[1][2].

З пачаткам Першай сусветнай вайны заняў антырасійскую незалежніцкую пазіцыю. У 1914—1945 гг. прымаў удзел у таемных сходах прыхільнікаў дадзенай лініі сярод польскіх дзеячоў у Вільні на кватэры Міхаіла Ромера, якія рабілі таксама спробы паразумення з прадстаўнікамі літоўскага і беларускага нацыянальнага руху^[2][5]. Кароткачасова супрацоўнічаў з віленскімі выданнямі «Nasz Kraj» i «Przegląd Wileński»^[2]. Пасля акупацыі Вільні германскімі войскамі ўвосень 1915 г. узначальваў у межах палітычную групоўку, у якой спалучаліся польскі нацыяналізм (у духу нацыянал-дэмакратаў) з антырасійскай і пранямецкай пазіцыяй. Погляды прадстаўнікоў гэтай групоўкі базаваліся на адпаведных ідэях старэйшага брата Вацлава, Уладыслава Студніцкага^[6]. У адпаведнасці з імі ў сваім артыкуле ад 1 мая 1916 г. у выданні «Wiadomości Polskie» (выходзіла ў Пётркаве Трыбунальскім) востра крытыкаваў Універсал Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага як «палітычную інтрыгу», якая нібыта выклікала непаразуменне сярод палякаў. Сапраўдная мэта палякаў Літвы і Беларусі, на яго думку, заключалася ў далучэнні да Польшчы^[7][8]. У 1915—1916 гг. выкладаў у Народным універсітэце ў Вільні^[9]. Адносіны Вацлава Студніцкага з германскімі акупацыйнымі ўладамі мелі супярэчлівы характар. З аднаго боку, выступаў за актыўнае супрацоўніцтва з імі. З другога, падтрымліваў тайныя кантакты з падпольнай незалежніцкай Польскай вайсковай арганізацыяй, за што ў ліпені 1916 г. быў арыштаваны на 10 дзён^[10] і звольнены з пасад кіраўніка Віленскага гарадскога архіва і Віленскай археалагічнай камісіі^[2]. Пасля абвяшчэння Акту аб незалежнасці Польшчы 5 лістапада 1916 г. быў адным з арганізатараў польскай патрыятычнай маніфестацыі ў Вільні. Напрыканцы 1916 г. займаўся падрыхтоўкай нелегальнага сходу дзеячоў польскага нацыянальнага руху, які павінен быў выказацца за далучэнне гістарычнай Літвы да Польшчы; напісаў праект рэзалюцыі сходу, у якім адзначалася:

«Польшча, створаная Цэнтральнымі дзяржавамі (…) здолее супрацьстаяць расійскай небяспецы, калі будзе ўключаць магчыма большыя тэрыторыі Літвы і Русі (…) Лічым неабходным распачаць палітычную акцыю за аб’яднанне Літвы і Кароны. Для нас, палякаў мінімальным патрабаваннем з’яўляецца далучэнне часткі гістарычнай Літвы (Віленская, Гарадзенская і каталіцкая частка Менскай губ.). А для нашых суайчыннікаў з Ковенскай губ. і ўсходніх Менскіх земляў аб’яднанне з Каронай з’яўляецца адзіным паратункам як ад германізацыі, так і ад русіфікацыі»^[11].

У 1917 г. быў паўторна арыштаваны германскімі ўладамі і правёў тры месяцы ў турме, пасля чаго перасяліўся ў Варшаву, дзе працаваў архівістам ў Дэпартаменце сельскай гаспадаркі і каронных маёнткаў Рэгенцкай рады^[1][2].

Пасля стварэння незалежнай Польскай Рэспублікі ён быў адным з арганізатараў польскай архіўнай службы ў 1919 г., паслядоўна кіраваў архівамі ў Пётркаве Трыбунальскім, Любліне, архіўным дэпартаментам Грамадзянскага ўпраўлення ўсходніх тэрыторый, гарадскім архівам у Вільні. У 1919 г. стаў адным з арганізатараў Таварыства сяброў Вільні і дэпутатам Віленскай гарадской рады (гэтую пасаду займаў да 1927 г.). У 1920 г. удзельнічаў у польска-савецкай вайне ў якасці добраахвотніка^[1][2].

У міжваенны час займаўся арганізацыяй Віленскага дзяржаўнага архіва, якім кіраваў з 1921 г. (фармальна з 1927 г.) да 1939 г., калі выйшаў на пенсію. У гэты час актыўна займаўся гісторыка-архіўнымі даследаванннямі^[2]. З 1931 г. узначальваў Таварыства аматараў польскай Рэфармацыі ім. Яна Ласкага. З 1938 г. старшыня Краязнаўчага таварыства ў Вільні^[1].

Падчас Другой сусветнай вайны заставаўся ў Вільні, працягваў займацца навуковай дзейнасцю. У 1942—1943 гг. арганізаваў вываз з Мінска да Вільні архіўных матэрыялаў, якія ў 1939 савецкія ўлады вывезлі з Вільні^[1]. З чэрвеня 1944 г. на эміграцыі спачатку ў Германіі, а з 1951 г. — у ЗША. Заснаваў у Чыкага Таварыства сяброў Вільні і Польскае выдавецкае таварыства імя Адама Міцкевіча «Pielgrzym». Ён быў членам Польскага інстытута навукі ў Амерыцы^[2].

У 1960 г. пераехаў да сына ў Лос-Анджэлес, дзе і памёр 13 мая 1962 г.^[2]

Навуковая дзейнасць

Пасля перасялення ў Вільню пачаў актыўна займацца даследаваннямі ў галіне архівазнаўства, а таксама гісторыі Вільні. Найбольшую вядомасць атрымаў «Ілюстраваны даведнік па горадзе і ваколіцах з планам горада і дадаткамі» (Вільня, 1910), які двойчы перавыдаваўся (Вільня, 1919, 1921) у скарочаным выглядзе^[2].

У міжваенны перыяд праводзіў актыўную выдавецкую дзейнасць. Быў рэдактарам выдавецкай серыі «Віленскія архіўныя крыніцы», у межах якой былі выдадзены зборнік дакументаў «1863 год. Смяротныя прысуды» (Вільня, 1923), успаміны Мацея Лавіцкага «Дух Віленскай акадэміі» (Вільня, 1925). Працягваў займацца даследаваннямі па гісторыі Вільні. Аднак, галоўным накірункам яго навуковай спецыялізацыі становіцца гісторыя Рэфармацыі і евангеліцка-рэфармацкай царквы ў Вільні і на землях гістарычнай Літвы (што звязана з яго пераходам у 1919 г. з каталіцызму ў евангеліцкае рэфармацтва^[2]). Падрыхтаваў працы «Гістарычны нарыс бібліятэкі і архіву евангеліцка-рэфармацкага сіноду ў Вільні» (Вільня, 1926), «Калекцыя Кейданскага збору» (Вільня, 1934), «Евангеліцка-рэфармацкая царква ў Вільні» (Вільня, 1935). Уваходзіў у рэдакцыйны камітэт выдавецкай серыі «Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae»^[2]. Падрыхтаваў 15 біяграфічных артыкулаў, прысвечаных пратэстанцкім дзеячам, у «Польскі біяграфічны слоўнік»^[2].

Сям’я і дзеці

Браты і сёстры:

Станіслава (1865—1944) — перакладчыца, германістка, аўтар кніг для дзяцей; яе публікацыі сярод іншага змешчаны ў зборніку «Z okolic Dźwiny» (Вільня, 1912);

Уладыслаў (1867—1953) — польскі палітык і публіцыст, член Часовага ўрада Польскай дзяржавы ў 1916—1917 гг., Дзяржаўнай рады ў 1918 г.; актыўнік прыхільнік супрацоўніцтва Польшчы з Германіяй падчас Першай сусветнай вайны, а таксама няпаярэдадні і падчас Другой сусветнай вайны;

Адольф (1871—1894);

Ванда (1876—1924) — перакладчыца, аўтар кніг для дзяцей^[3].

Быў двойчы жанаты. Першая жонка — Яніна Казлоўская (1890—1972) — архівістка, супрацоўніца выдання «Przegląd Wileński», кіраўніца Жаночай лігі ў Вільні падчас Першай сусветнай вайны, кіраўніца Гродзенскага дзяржаўнага архіва ў 1919—1939 гг., у 1940 г. была выслана ў Сібір, пасля 1946 г. працавала ў бібліятэцы ў Курніку. Шлюб скончыўся разводам^[2].

Другая жонка (з 1923 г.) — Анэля Ратаевіч, настаўніца. У гэтым шлюбе меў дваіх дзяцей:

Ванда Вілія (памерла ў 1944 г.)

Уладыслаў (Гізберт) — інжынер, пасля Другой сусветнай вайны жыў у ЗША^[2].

Творы

Studnicki Wacław. Rękopis o stosowaniu prawa magdeburskiego w Wilnie na początku XIX w. // Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Tom III. 1909. W Wilnie: Druk Józefa Zawadzkiego, 1910. S. 126—128.

Gizbert W. Wilno: przewodnik ilustrowany po mieście i okolicach z planem miasta i dodatkami. Wilno: nakł. i dr. A. Żukowski i W. Borkowski, 1910. 268, 34, [2] s., 1 pl.: plany.

Studnicki Wacław. Nowe wiadomości o Starem Wilnie // Ziemia. 1913. Rok IV. Nr. 43. S. 704—706, il.

Studnicki Wacław. Offener Brief an Herrn Dr. Gaigalat Mitglied des preussischen Abgeordnetenhauses. [Warschau, 1918]. IV s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Wilno: przewodnik po mieście i okolicach. Wilno: Tow. Miłośników Wilna, [1919]. 59, [1], IV s., il.

Studnicki Wacław. Wilno: przewodnik. Wyd. 2. Wilno: nakł. i dr. L. Chomiński, 1921. 68, III, [1] s.: il.

Gizbert-Studnicki Wacław. Co każdy Polak i cudzoziemiec powinien wiedzieć o Wilnie. [Wilno]: Związek Obrony Woli Ludności Należenia do Polski, [1921]. 3 s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Archiwa Państwowe w Wilnie w okresie wojennym 1914—1920 i stan ich dzisiejszy // Spraw. PAU. T. 27. 1922. Nr 5.

Studnicki Wacław. Źródła do lat szkolnych Słowackiego // Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk w Wil. T. 7. 1922.

Studnicki Wacław G. Vilniana w Suchej // Ateneum Wileńskie. 1923. Rok I. Nr. 3—4. S. 531—532.

Rok 1863. Wyroki śmierci / Wydane pod redakcja Wacława Studnickiego. Wilno: Nakładem i drukiem Ludwika Chomińskiego, [1925]. LXXXIV, 122b s.

Łowicki M. Duch Akademii Wileńskiej / Wydawca W.Gizbert Studnicki. Wilno, 1925.

Gizbert-Studnicki Wacław. Jak transkrybować tekst rosyjski w polskich wydawnictwach naukowych. [Lwów, 1926]. 4 s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Rys historyczny archiwum i biblioteki Synodu Ewang.-Reformowanego w Wilnie. Wilno: Tow. im. Jana Łaskiego. Badania Historji Reformacji Polskiej, 1926. 16 s.

Krytyka wileńskiej gospodarki miejskiej: streszczenie wygłoszonego dn. 9 II 1926 r. podczas dyskusji budżetowej w radzie miejskiej przemówienia Wacława Gizberta Studnickiego. Wilno, 1926. 11 s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Stosunek Wilna do Legjonów: kartki bez retuszu z pamiętnika 1916—1917 r. Wilno: «Pogoń», 1928. 30, [1] s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Sprawozdanie z wycieczki naukowej do Królewca // Ateneum Wileńskie.1929. Z. 3—4.

Gizbert-Studnicki Wacław. Sprawozdanie z wycieczki naukowej do Królewca. Wilno, 1930. 15 s.

Gizbert Studnicki Wacław. Wilno w rzędzie stolic Rzeczypospolitej Polskiej // Wilno i ziemia wileńska. Zarys monograficzny. Tom I. Wilno: Wydawnictwo Wojewódzkiego Komitetu Regjonalnego, 1930. S. 144—154, il.

Gizbert Studnicki Wacław.Z przeszłości Ziemi Wileńskiej // Wilno i ziemia wileńska. Zarys monograficzny. Tom I. Wilno: Wydawnictwo Wojewódzkiego Komitetu Regjonalnego, 1930. S. 155—172, il.

Gizbert-Studnicki Wacław. Zarys historyczny wileńskiego kośc. ew.-ref. i jego biblioteki. Wilno:Towarzystwo Miłośników Historji ReformacjiPolskiej im. Jana Łaskiego, 1932. 31 s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Biblioteka wileńskiego synodu ewangelicko-reformowanego // Ateneum Wileńskie. 1933. Rocznik VIII (za r. 1931—1932). S. 205—214.

Gizbert-Studnicki Wacław. Collecta Zboru Kiejdańskiego. Wil., 1934.

Gizbert-Studnicki W. Tajne nauczanie na Litwie po roku 1863 // Sprawozdanie Polskiej Akademji Umiej[ętności]. T. 39. 1934. Nr 9. S. 30—32.

Gizbert-Studnicki W. Tajne nauczanie na Litwie po roku 1863 // Bulletin [International] de l’Academie Polonaise des Sciences et des Lettres. [Classe de Philologie. Classe d’Histoire et Philosophie]. Cracovie. 1934. Nr 7—10. S. 163—167.

Gizbert-Studnicki Wacław. Kościół ewangelicko-reformowany w Wilnie: Historja—organizacja—świątynia. Wilno, 1935. 68 s., il.

Gizbert-Studnicki Wacław. Quellen zur Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen im Archiv und der Bibliothek der evgl.-reform. Synode in Wilna // Deutsche Wissenschaftl[iche] Zeitschrift für Polen. [1935] H. 29. S. 125—150.

Gizbert-Studnicki Wacław. Wilno. Wilno: skł. gł. Księg. J. Zawadzki, 1936. 36, [4] s.

Gizbert-Studnicki Wacław. Rodowód Ferdynanda Ruszczyca // Ferdynand Ruszczyc. Życie i dzieło. Wilno, 1939.

Gizbert-Studnicki Wacław. Samouczek języka rosyjskiego. Wilno, 1940.

Gizbert-Studnicki Wacław.Gibt es eine slawische Einheit? [b.r.w.]

Gizbert-Studnicki Wacław.The Power development of which may prevent the World from war. Poland, Russia and Germany [b.r.w.].

Gizbert-Studnicki Wacław. Mickiewicz and His Country. [Chicago], 1954.

Gizbert-Studnicki Wacław. Walka z kłamstwem. Chicago, 1957.