Віленская губерня

Віленская губерня (1795—1796, 1801—1920) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка рэгіянальнага ўзроўню, утворана ў Расійскай імперыі пасля трэцяга падзела Рэчы Паспалітай (1795). Губерня ўваходзіла ў склад Літоўскага (Віленскага) генерал-губернатарства, а таму была складовай часткай Паўночна-Заходняга края Расійскай імперыі. Цэнтрам быў горад Вільня.

Віленская губерня
Виленская губернія
Герб
Краіна	Расійская імперыя
Уваходзіць у	Расійская імперыя (1795—1917)
Адміністрацыйны цэнтр	Горад Вільнюс
Дата ўтварэння	14 (25) снежня 1795[1]
Дата скасавання	16 лютага 1918
Насельніцтва (1909)	1 550 057
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя пераўтварэнні

Пасля трэцяга падзела Рэчы Паспалітай 14 снежня 1795 г. захопленыя тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія яшчэ з 30 кастрычніка 1794 г. падпарадкоўваліся літоўскаму генерал-губернатару Рапніну, былі падзелены на Слонімскую (тэрытарыяльна правобраз будучай Гродзенскай губерні) і Віленскую губерні і засталіся пад кіраваннем літоўскага генерал-губернатара^[2]. Першапачаткова з 1795 г. падзялялася на паветы:

• Ашмянскі
• Браслаўскі (з 1806 г. — Новааляксандраўскі)
• Віленскі
• Вількамірскі
• Завілейскі (у 1842 г. перайменаваны ў Свянцянскі)
• Ковенскі
• Расіенскі
• Троцкі
• Упіцкі (Панявежскі)
• Цельшаўскі
• Шавельскі

Cтаронка з артыкула Адама Ганорыя Кіркора «Этнографический взгляд на Виленскую губернию» (1858)

18 чэрвеня 1796 г. літоўскі генерал-губернатар князь Мікалай Рапнін спланаваў рэарганізацыю падначаленай яму тэрыторыі ў Віленскае і Слонімскае намесніцтвы^[3]. Указ імператрыцы Кацярыны ІІ ад 8 жніўня 1796 г. Рапніну загадваў стварыць Віленскае і Слонімскае намесніцтвы, але па прычыне смерці імператрыцы яны не былі створаны^[4].

Падчас адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформ Паўла I паводле ўказа ад 12 снежня 1796 г. Віленская і Слонімская губерні аб’ядноўваліся ў адну Літоўскую губерню (1796—1801) з цэнтрам у Вільні. Літоўская губерня ўваходзіла ў склад Літоўскага генерал-губернатарства (з адной Літоўскай губерняй)^[5].

Расійскі імператар (1801—1825) Аляксандр I сваім указам ад 9 (21) верасня 1801 г. падзяліў Літоўскую губерню на дзве — Літоўска-Віленскую губерню (1801—1840) і Літоўска-Гродзенскую губерні (1801—1840), якія ўвайшлі ў склад Літоўскага ваеннага губернатарства (1801—1830) з цэнтрам у Вільні^[6].

У 1819 г. прыморскае мястэчка Паланга з акругай са складу Цельшаўскага павета былі перададзены ў склад Курляндскай губерні, але ў 1827 г. зноў вернуты ў склад Літоўска-Віленскай губерні, а пасля 23 красавіка 1829 г. зноў уключана ў склад Курляндскай губерні^[7].

18 ліпеня 1840 г. расійскі імператар Мікалай I загадаў Сенату перайменаваць Літоўска-Віленскую губерню ў Віленскую губерню (1840—1917), а Літоўска-Гродзенскую губерню ў Гродзенскую губерню^[8].

18 снежня 1842 г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны паветы з пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губерні, з якіх была створана Ковенская губерня (1842—1917)^[9], атрымаўшая неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)^[10][11]. У складзе Віленскай губерні засталіся Віленскі, Ашмянскі, Свянцянскі (былы Завілейскі) і Троцкі паветы, а таксама перададзеныя з Гродзенскай губерні Лідскі павет, а з Мінскай губерні — Вілейскі і Дзісенскі паветы.

• 
  Імператарскі ўказ Сенату аб базыліянскім духоўным ордэне і вучылішчах, ім трыманых. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №24366 (фрагмент), 1810 год
• 
  Палажэнне 6 кастрычніка 1810 г. Аб размежаванні Літоўска-Віленскай губерні. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №24370.
• 
  Указ Сената аб заснаванні ў Гродзенскай губерні асаблівых судоў для размежавання зямель. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (пачатак), 1811 год
• 
  Указ Сената аб заснаванні ў Гродзенскай губерні асаблівых судоў для размежавання зямель. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (заканчэнне), 1811 год
• 
  Меркаванне Дзяржаўнага Савета 18 снежня 1811 г. Аб распаўсюджанні палажэння пра размежаванне Віленскай губерні і на Мінскую губерню. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 32, №25005.
• 
  Пасведчанне віцебскага павятовага маршалка Вацлава Косава музычнаму артысту шляхціцу Вількамірскага павета Літоўска-Віленскай губерні Віктару Гейнышу, 27 жніўня 1813 г. (пярэдняя старонка)
• 
  Пасведчанне віцебскага павятовага маршалка Вацлава Косава музычнаму артысту шляхціцу Вількамірскага павета Літоўска-Віленскай губерні Віктару Гейнышу, 27 жніўня 1813 г. (адваротная старонка)
• 
  Рашэнне Мінскага губернскага праўлення аб скліканні схода дваранства губерні для правядзення дваранскіх выбараў і накіраванні аб тым аб'явы ў Літоўска-Віленскі імператарскі ўніверсітэт для надрукавання ў газеце «Kurier Litewski», 12 ліпеня 1814 г. (фрагмент)
• 
  Літоўска-Віленская губерня (1801—1840), карта 1820 г.
• 
  Віленская губерня (1842—1917), карта 1897 г.

25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай беларуская частка Віленскай губерні абвяшчалася часткай БНР. 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі большая частка Віленскай губерні (без Вільні) увайшла ў Беларускую ССР, а 27 лютага 1919 года было аформлена стварэнне ЛітБел ССР.

Пасля 1920 года Ашмянскі, Свянцянскі, Троцкі, Віленскі, Браслаўскі і Лідскі паветы поўнасцю ці часткова ахоплівала Сярэдняя Літва, астатняя тэрыторыя адышла да Літвы і Польшчы, невялікая частка Вілейскага павета — да БССР.

Насельніцтва

На 1897 год насельніцтва губерні налічвала 1591,2 тысяч чалавек, у тым ліку гарадскога насельніцтва 198 тысяч чалавек. З іх каталікоў 59 %, праваслаўных 26 %, іудзеяў 13 %^[12]

Тэндэнцыйная этнаграфічная карта Віленскай губерні (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генеральнага штаба Расійскай імперыі А. Коравам, 1861 г. Мяжа паміж літоўцамі і нелітоўскім насельніцтвам была праведзена на падставе канфесійнай прыкметы: каталіцкае насельніцтва было аўтаматычна аднесена да «літоўцаў», а праваслаўнае насельніцтва было аднесена да славян — «беларусаў», «крывічоў» (славянскага племені з часоў Кіеўскай Русі) і «чарнарусаў»^[13]

Нацыянальны склад паводле перапісу 1897 года:^[14]:

Павет	беларусы	літоўцы	яўрэі	палякі	вялікарусы
Губерня ў цэлым	56,1 %	17,6 %	12,7 %	8,2 %	4,9 %
Вілейскі	86,9 %	0,1 %	9,5 %	2,5 %	0,9 %
Віленскі	25,8 %	20,9 %	21,3 %	20,1 %	10,4 %
Дзісненскі	81,1 %	0,3 %	10,1 %	2,4 %	5,9 %
Лідскі	73,2 %	8,7 %	12,0 %	4,7 %	1,2 %
Ашмянскі	80,0 %	3,7 %	12,1 %	1,7 %	2,3 %
Свенцянскі	47,5 %	33,8 %	7,1 %	6,0 %	5,4 %
Троцкі	15,7 %	58,1 %	9,5 %	11,3 %	4,6 %

Вядомыя асобы

• Язэп Гайлевіч
• Францішак Карлавіч Будзька
• Адам Лісоўскі
• Канстанцін Аляксееўскі
• Георгій Георгіевіч Замыслоўскі

Гл. таксама

• Літоўская губерня

Зноскі

1. Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199'></a>
2. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17417.
3. Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 383.
4. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17494, 17525.
5. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 24, № 17634.
6. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 26, № 20004.
7. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 22.
8. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13678; История Литовской ССР… С. 176; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 997.
9. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі, Т. 17, аддзял. 2, № 16347.
10. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае… С. 4, 20, 22; Арсеньев, К. Статистические очерки России… С. 180—181.
11. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 112.
12. Демоскоп Weekly — Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў
13. Анисимов, В. Виленская губерния / В. Анисимов // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — Москва: Изд. тов. А. Гранат и К°, 1912. — Т. 10: Вех — Воздух. — С. 157—158.
14. Демоскоп Weekly — Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў