«Лебядзінае возера» (руск.: Лебединое озеро) — балет Пятра Ільіча Чайкоўскага, напісаны ў 1876 годзе, у чатырох актах. Лібрэта Уладзіміра Бегічава і, магчыма, Васіля Гельцэра з дапаўненнямі самога кампазітара.
Амерыканскі даследчык творчасці Чайкоўскага Дэвід Браўн сцвярджаў, што вытокі балета ўзыходзяць да 1871 года, калі сям’я сястры кампазітара Аляксандры Давыдавай з актыўным удзелам самага кампазітара здзейсніла ў маёнтку Каменка аматарскую пастаноўку менавіта на гэты сюжэт. Пётр Ільіч выступаў у ролі рэжысёра-пастаноўшчыка і балетмайстра. Яго малодшы брат Мадэст танцаваў Прынца, а старэйшая і любімая пляменніца Таццяна выконвала ролю Адэты[2] .
Remove ads
Сюжэт і танцы
У аснову сюжэта пакладзены многія фальклорныя матывы, часткова выкарыстаныя да гэтага ў розных літаратурных творах, а таксама оперных і балетных лібрэта.
Чары злога генія дзейнічаюць днём, але з прыходам месяца белы лебедзь ператвараецца ў цудоўную Адэту. Яна не адна, на возеры яе акружаюць зачараваныя дзяўчаты-лебедзі, якія называюць Адэту каралевай лебядзёў. Паводле легенды, слёзы маці па выкрадзенай злыднем дачкі ўтварылі чароўнае «лебядзінае возера». Заклён можа быць разбураны толькі верным каханнем маладога чалавека, але калі абяцанне вечнага кахання парушаецца, яна назаўжды застанецца лебедзем. У чатырох карцінах балета чаруюцца рэальныя і фантастычныя карціны. Святкуючы сваё паўналецце ў палацавым парку, прынц Зігфрыд весяліцца сярод сяброў, аднак зграя лебедзяў, якая пралятала над паркам, вабіць яго за сабой. У лесе, на беразе озера сярод дзяўчат-лебядзёў прынц знаходзіць Адэту, каралеву лебядзёў з каронай на галаве. Зачараваны яе прыгажосцю і ўражаны яе аповедам пра пераследы злога гаспадара возера Ротбартам, Зігфрыд клянецца Адэце ў вечным каханні. На бале ў замку, па загадзе маці Зігфрыда, ён павінен выбраць сабе нявесту. Самыя першыя прыгажуні танчаць перад ім. Адбываецца чаргаванне нацыянальных танцаў: іспанскі, неапалітанскі, венгерскі, польскі (мазурка) — аднак прынц бездзельны, пакуль не з’яўляецца Адзілія, у якой Зігфрыду бачыцца Адэта, ёй ён і аддае перавагу. Зразумеўшы, што зрабіў лёсавую памылку, Зігфрыд бегае да возера і просіць Адэту прабачэння, але не атрымлівае яго. Зрываючы з галавы Адэты карону (карона выратавала Адэту ад пераследу), Зігфрыд выклікае Ротбарта, гаспадара возера, які ў балеце ўяўляе сабой вобраз фатума. Прынц спадзяецца, што дзяўчына-лебедзь пойдзе з ім у свет людзей. У казцы бурныя хвалі, якія разбураліся на возеры, стыхіі паглынаюць Адэту і Зігфрыда.
Парадак танцаў узяты з крыніцы[3]. Розныя пастаноўкі могуць кампанаваць танцы па-рознаму. Тоўстым вылучаны ўстояныя назвы танцаў.
Сцэна першая — парк перад замкам.
Уступленне. Сумная мелодыя габоя перарастае ў трывожную, з гудам літаўраў і трамбонаў. Некаторыя пастаноўкі ўключаюць сцэну, дзе Злы геній (Ротбарт) ператварае Адэту ў лебедзя.
Пір (allegro giusto). У палацы свята, усё віншуюць прынца Зігфрыда.
Вальс. Усе танчаць, з’яўляецца маці-княгіня.
Сустрэча з маці (allegro moderato). Маці кажа, што заўтра будзе баль і там Зігфрыд выбера сабе нявесту. Весялосць працягваецца.
Па-дэ-труа (Танец траіх, pas de trois).
(andante sostenuto).
Полька (allegro semplice, presto).
(moderato).
(allegro).
(coda, allegro vivace).
Па-дэ-дэ (Танец дваіх, pas de deux).
(andante).
Вальс (tempo di valse).
(coda, allegro molto vivace).
Танец-дзеянне (pas d’action).
Пантаміма.
Танец з кубкамі. Масавы мужчынскі танец, на пярэднім плане Зігфрыд.
Фінал. Зграя лебедзяў, якая з’явілася над паркам, вабіць Зігфрыда за сабой, і ён трапляе на закінутае возера.
Сцэна другая — закінутае возера
Экспазіцыя. Па возеры плыве зграя лебедзяў, наперадзе — лебедзь, увянчаны каронай. Музыка становіцца больш драматычнай.
Няўдалае паляванне. З’яўляецца Зігфрыд. Злы геній танчыць як альтэр эга Зігфрыда. Зігфрыд цэліцца, але не страляе: лебедзі хаваюцца, і застаецца дзяўчына-лебедзь Адэта.
Выхад Адэты з сяброўкамі. Зноў чарада лебедзяў, наперадзе Адэта.
Танец трох лебедзяў.
Не так вядомы, як танец маленькіх лебедзяў. Многія пастаноўкі ставяць гэтыя танцы побач, у кантраст.
Сола Адэты (moderato assai).
Масавы вальс лебедзяў.
Танец маленькіх лебедзяў.
Сцэна, дзе чатыры дзяўчыны-лебедзя танчаць, узяўшыся за рукі «праз адну», для многіх гледачоў з’яўляецца сімвалам балета як мастацтва. Папулярнасць «Танца маленькіх лебедзяў» паслужыла асновай многіх пародый і мемаў.
Белае адажыа. У Зігфрыда і дзяўчыны-лебедзя з’яўляюцца ўзаемныя пачуцці адзін да аднаго, і яны выконваюць доўгі парны танец на фоне кардэбалета з лебедзяў. Адэта распавядае сваю гісторыю: яна зачараваная Злым геніем, днём яна лебедзь, а ўначы — дзяўчына, і толькі вернае каханне можа яе расчараваць.
Агульны танец (allegro). Паўтарэнне вальса на іншы лад, у хутчэйшым тэмпе.
Кода (allegro vivace). Масавы танец лебедзяў.
Парны танец Зігфрыда і Адэты. Зігфрыд абяцае выратаваць дзяўчыну. Тая нагадвае: заўтра баль, і Злы геній зробіць усё, каб выратаванне не адбылося, і тады Адэта і сяброўкі навекі застануцца ў яго ўладзе.
Сцэна трэцяя — зала ў замку
Зборы на баль (allegro giusto). Вяшчальнікі аб’яўляюць баль, збіраюцца госці, прадстаўляюцца будучыя ўдзельнікі балю.
Танец кардэбалета і карлікаў.
Выйсце гасцей і вальс.
Чорнае па-дэ-дэ[4]. З’яўляецца Злы геній з Адыліяй — яна дзіўна нагадвае каханую Адэту, але чорная. Зігфрыд танчыць з ёй доўгі танец, які складаецца з парнага танца, сола Зігфрыда і сола Адыліі з двума і больш дзясяткамі фуэтэ запар (традыцыйна — 32).
У большасці пастановак Адэту і Адылію танчыць адна і тая ж балерына. У тэатрах з развітым механізаваннем сцэны можа змяніцца антураж.
Танец шасці (pas de six). Зігфрыд патроху танчыць з кожнай з нявест, але адмаўляецца ад усіх.
Некаторыя пастаноўкі пераносяць чорнае па-дэ-дэ і танец шасці бліжэй да канца — гэта больш лагічна: спачатку Зігфрыд адмаўляецца ад нявест, а потым спакушаецца Адыліяй.
Венгерскі танец. Нявесты спакушаюць Зігфрыда, ён застаецца безудзельным.
Канцоўка. Зігфрыд робіць перад маці-княгіняй некалькі тактаў танца з Адыліяй і цалуе яе, парушаючы клятву вечнага кахання. Зацямненне, Зігфрыд узрушаны фатальнай памылкай, Злы геній перамагае. Зігфрыд спяшаецца да возера за выслізгальнай выявай белага лебедзя.
Сцэна чацвёртая — закінутае возера
Антракт. Музыка малюе сябровак Адэты, добрых і ласкавых.
Танец лебедзяў. Лебедзі чакаюць сваю сяброўку Адэту, не разумеючы, куды яна прапала.
Лебедзі вучаць лебедзянят танчыць. Працягваецца масавы танец пад іншую, больш лірычную музыку.
Танец Адэты і Злога генія. З’яўляецца Адэта, разбітая здрадай Зігфрыда. Лебедзі прапануюць ёй паляцець, яна хоча апошні раз убачыць Зігфрыда. З’яўляецца Злы геній у суправаджэнні чорных лебедзяў. Пад трывожную музыку Адэта танчыць з Геніем.
Апафеоз. З’яўляецца Зігфрыд, раскайваецца перад разбітай горам Адэтай, тая не набліжаецца да яго. Умешваецца Злы геній, Зігфрыд кідае яму выклік. Канцоўка вар’іруецца ад пастаноўкі да пастаноўкі, звычайна нешчаслівая: гіне або Адэта, або Зігфрыд, або абодва.
Remove ads
Гісторыя пастановак
Сцэнічная гісторыя спектакля складалася цяжка. Прэм’ера прайшла 20 лютага 1877 года на сцэне маскоўскага Вялікага тэатра ў выкананні артыстаў імператарскай трупы. Арыгінальная харэаграфія належала балетмайстру Вацлаву Рэйзінгеру. Балет дзяліўся на чатыры акты — па адной карціне ў кожным. Першай выканаўцай партый Адэты і Адыліі стала Паліна Карпакова. На чацвёртым паказе галоўную партыю ўпершыню выканала Ганна Сабешчанская.
Пастаноўка Рэйзінгера поспеху не мела і была прызнана няўдалай. У 1882 годзе балетмайстар Іосіф Гансен аднавіў і часткова адрэдагаваў стары спектакль. 17 лютага 1894 года ў канцэрце, прысвечаным памяці П. І. Чайкоўскага, была ўпершыню паказана «лебядзіная» карціна II акта балета ў пастаноўцы Льва Іванова (галоўныя партыі выканалі П’ерына Леньяні і Павел Герт).
Прэм’ера цэлага спектакля адбылася 15 студзеня 1895 года ў Марыінскім тэатры. Балетмайстрам Петыпа сумесна з М. І. Чайкоўскім былі зноўку перагледжаны лібрэта і, сумесна з кампазітарам Рыкарда Дрыга — партытура. Петыпа належалі харэаграфія I акта, III акт і апафеоз; Ільву Іванову — II акт, венецыянскі і венгерскі танцы III акта і IV акт.
Версія Петыпа-Іванава стала класічнай. Яна ляжыць у аснове большасці наступных пастановак «Лебядзінага возера», за выключэннем мадэрнісцкіх. Часцей за ўсё выкарыстоўваецца кананічная харэаграфія другога, «лебядзінага», акта Іванова і «чорнага» pas d’action (нярэдка ператвораны ў pas de deux прынца Зігфрыда і Адыліі) Петыпа. Аднак уплыў пецярбургскай пастаноўкі на ўвесь наступны лёс балета значна шырэй механічнага прайгравання асобных яе элементаў. Па сутнасці, у ёй былі закладзены асноўныя традыцыі, якія вызначаюць падыход новых балетмайстраў да аўтарскага тэксту П. І. Чайкоўскага. Свабодны перагляд лібрэта і гэтак жа свабодная перакампаноўка партытуры з папаўненнем яе фрагментамі небалетнай музыкі П. І. Чайкоўскага трывала ўвайшлі ў тэатральны ўжытак.
У 1933 годзе ў былым Марыінскім тэатры балет быў перастаўлены ў рэдакцыі Агрыпіны Ваганавай. На хвалі савецкага прапагандысцкай барацьбы з казкай і ўсякім чараўніцтвам у мастацтве, спектакль стаў быццам бы «гістарычным», больш бытавым. Партыя зачараванай прынцэсы-лебедзя была ўпершыню падзелена на дзвюх гераінь: прынцэсу і яе саперніцу (Адэта — Галіна Уланава, Адылія — Вольга Іардан).
На сённяшні дзень з усіх існуючых рэдакцый балета наўрад ці знойдуцца хаця б дзве, якія маюць цалкам аднолькавыя тэатральныя партытуры. Найбольш радыкальнымі ў гэтых адносінах версіямі лічацца венская пастаноўка Рудольфа Нурыева і версія Уладзіміра Бурмайстра, а найболей распаўсюджаныя замены палягаюць у вяртанні ў III акт варыяцый галоўных герояў, напісаных Чайкоўскім для pas de six і pas dedeux . «Лебядзіная» карціна Льва Іванова найбольш дакладна адноўлена ў арыгінальным спектаклі Джона Ноймаера «Ілюзіі — як „Лебядзінае возера“» (1976).
Remove ads
Пастаноўкі
Паштовая маркаРасіі з серыі «Рускі балет», выпушчаная да 175-годдзя з дня нараджэння М. І. Петыпа. Сцэна з балета «Лебядзінае возера», 1993, 25 рублёў (ІТЦ 66, Скот 6128).
20лютага(4сакавіка)1877 года — балет у чатырох актах, балетмайстар Венцэл Рейзінгер, дырыжэр-пастаноўчык Сцяпан Рабаў (Адэта і Адылія — Паліна Карпакова, затым — Ганна Сабечанская).
13(25)студзеня1880 года — аднаўленне балета ў новай рэдакцыі, балетмайстар Ёзэф Ганзен па спектаклі Рейзінгера, з частковымі змяненнямі харэаграфіі.
28кастрычніка(9лістапада)1882 года — аднаўленне балета, балетмайстар Гансен (Адэта — Лідзія Гейтэн).
Пражскі тэатр
9 лютага 1888 года — II акт, балетмайстар — Аўгусцін Бержэ (Адэта — Джульета Пальтрыньеры).
17 лютага 1894 года — II акт (у канцэртнай праграме «Памяці П. І. Чайкоўскага») балетмайстар Леў Іваноў (Адэта — П’ерына Леньяні, прынц Зігфрыд — Павел Герт)
15 студзеня 1895 года — поўная пастаноўка балета ў новай драматургічнай і музычнай рэдакцыі ў трох актах, чатырох карцінах; лібрэта М. І. Чайкоўскага, музычная кампазіцыя Р. Я. Дрыга і М. І. Петыпа, балетмайстры Петыпа (1-я карціна 1-га акта, 2-і акт, ім жа ажыццёўлена папярэдняя распрацоўка танцаў і мізансцэн 3-га акта) і Іваноў (2-я карціна 1-га акта ў версіі 1894 года, венецыянскі і венгерскі танцы ў 2-м акце, 3-і акт па планах Петыпа); мужчынская варыяцыя ў pas d’action 2-га акта — А. А. Горскага, з 1914 года ў яго ж пастаноўцы выконваўся іспанскі танец у 2-м акце.
Балет на паштовай марцы СССР 1958 года.
XX стагоддзе — наш час
У Расіі
Вялікі тэатр
1920 год — новая пастаноўка, балетмайстар Аляксандр Горскі, рэжысёр У.І. Неміровіч-Данчанка, мастак Канстанцін Каровін (другі акт), дырыжор Андрэй Арэндс (Адэта — Алена Ільюшчанка, Адылія — Марыя Рэйзен).
Паштовыя маркі СССР «Савецкі балет», 1962. «Лебядзінае возера» Чайкоўскага. 1937 год — аднаўленне пастаноўкі Горскага з новай чацвёртай карцінай, балетмайстры Яўгенія Далінская (аднаўленне 1-3-й карцін) і Асаф Месерэр (новая пастаноўка 4-й карціны) дырыжор Юрый Фаер (Адэта і Адылія — Марына Сямёнава, Зігфрыд — Міхаіл Габовіч, Ротбарт — Пётр Гусеў).
1996 год — Вялікі тэатр, (25.снежня 1996), балетмайстар Уладзімір Васільеў, мастак — Марына Азізян, дырыжор — Аляксандр Капылоў. Выканалі: Алена Андрыенка, Ганна Антонічава, Уладзімір Непарожні, Канстанцін Іваноў, Мікалай Цыскарыдзэ і Дзмітрый Белагалаўцаў.
2001 год — Вялікі тэатр, (адноўленая версія першай пастаноўкі Ю. Грыгаровіча), дырыжор-пастаноўшчык Павел Сарокін (Адэта і Адылія — Анастасія Валачкова, Зігфрыд — Андрэй Увараз, Злы Геній — Мікалай Цыскарыдзэ).
Тэатр ім. Кірава / Марыінскі тэатр
1933 год — балет у трох актах і чатырох карцінах, новая пастанова з захаваннем асноўных фрагментаў харэаграфіі Петыпа і Іванова; лібрэта Уладзіміра Дзмітрыева, музычная кампазіцыя Барыса Асаф’ева, балетмайстар Агрыпіна Ваганава, рэжысёр Сяргей Радлаў, дырыжор Яўген Мравінскі. Партыя гераіні ўпершыню падзелена на двух балерын (Адэта — Галіна Уланава, Адылія — Вольга Іардан, Зігфрыд — Канстанцін Сяргееў).
1945 год — аднаўленне пастаноўкі Петыпа і Іванова ў новай харэаграфічнай і рэжысёрскай рэдакцыі, балетмайстар Фёдар Лапухоў (дэкарацыі — Б. І. Волкава, гарнітуры Таццяны Бруні (Одетта і Адылія — Наталля Дудзінская, Зігфрыд — Канстанцін Сяргееў, Ротбарт — Роберт Гербек).
8 сакавіка 1950 года — новая рэдакцыя спектакля Петыпа і Іванова, балетмайстар Канстанцін Сяргееў — спектакль захоўваецца ў рэпертуары Марыінскага тэатра па цяперашні час.
1958 год — аднаўленне пастаноўкі Петыпа і Іванова ў першапачатковай версіі 1895 года, балетмайстры Лапухоў і К. Ф. Баярскі (Адэта — Вера Станкевіч, Адылія — Таццяна Баравікова).
У наступныя гады спектакль неаднаразова перарабляўся і аднаўляўся ў асобных частках
2009 год — аднаўленне маскоўскай пастаноўкі Асафа Месерэра 1937 года (з афармленнем 1956 года), харэаграфія Петыпа, Іванова, Горскага, Месерэра, пастаноўка і новая харэаграфічная рэдакцыя — Міхаіл Месерэр — спектакль захоўваецца ў рэпертуары
2014 год — пастаноўка Сяргея Баброва (версія П. І. Чайкоўскага)[5]. Харэограф і мастак С. Р. Баброў, рэжысёр А. В. Чэрпін[6] — спектакль захоўваецца ў рэпертуары тэатра па цяперашні час
2019 год — Рэканструкцыя пастаноўкі Асафа Месерэра Вялікага тэатра. Лібрэта Уладзіміра Бегічава і Васіля Гельцэра. Харэаграфія Марыуса Петыпа, Льва Іванова, Аляксандра Горскага, Асафа Месерэра ў рэдакцыі Міхаіла Месерэра. Дырыжор Дзмітрый Юроўскі (Адэта і Адылія — Ганна Адзінцова, Зігфрыд — Дзяніс Галоў, Ротбарт — Міхаіл Ліфенцаў) — спектакль захоўваецца ў рэпертуары тэатра па цяперашні час
У іншых краінах
Паштовая марка Казахстана, 2009 год, 180 тэнге.
1911 — Нью-Ёрк, балетмайстар Міхаіл Мордкін (ён жа — выканаўца партыі Зігфрыда), Адэтта і Адылія — Кацярына Гельцэр.
1925 — Белград, балетмайстар А. Фартуната.
1928 год — Тбілісі, балетмайстар Р. Баланоці.
1934 — Лондан, балетмайстар Мікалай Сяргееў.
1940 год — Ерэванскі тэатр оперы і балета, балетмейстар Леанід Лаўроўскі.
1945 год — Тбілісі, балетмайстар Вахтанг Чабукіані (1954 — новая рэдакцыя).
Трансляцыя на YouTube-канале Вялікага тэатра 27 сакавіка 2020 года, у разгар пандэміі каронавіруса і расійскай канстытуцыйнай рэформы, стала прадметам жартаў[8] (Адэта-Адылія — Святлана Захарава). Аднак за першыя суткі ролік набраў больш за 1 млн праглядаў[9].
У 1994 годзе выйшаў у пракат анімацыйны фільм Рычарда Рыча «Прынцэса-лебедзь», сюжэт якога заснаваны на балеце.
У 1998 годзе па матывах балета зняты чэшскі фільм-казка «Лебядзінае возера» (Jezerní královna).
У 2010 годзе выйшаў фільм рэжысёра Дарэна Аранофскі «Чорны лебедзь» з Наталі Портман у галоўнай ролі. Сюжэт апавядае пра балярыну, якая атрымала фатальную ролю Каралёвы лебедзяў.
У 2023 годзе рэпер Noize MC выпусціў сінгл «Кааператыў „Лебядзінае возера“»; Песня ў назве і тэксце адсылае да телепаказам балета як знаку палітычных крызісаў у СССР — перадусім да трансляцый у час жнівеньскага путчу 1991 года — адначасова абыгрываючы кааператыў «Возера», звязаны з атачэннем Уладзіміра Пуціна; 29 мая 2025 года Прыморскі раённы суд Санкт-Пецярбурга прызнаў трэк «забароненай у Расіі інфармацыяй» і абмежаваў да яго доступ на YouTube і афіцыйным сайце выканаўцы, а публічнае выкананне песні ў тым жа годзе ў Санкт-Пецярбургу стала нагодай для затрыманняў вулічных музыкантаў[10].
Remove ads
Аўдыёзапісы
1954 — дырыжор Юрый Фаер, Аркестр ГАБТ. Фірма Мелодыя: НД-04984-9.
1969 — дырыжор Генадзь Раждзественскі, БСА. Фірма Мелодыя: Д-025183-8, З 01771-6, MEL CD 10 02693.
1985 — дырыжор Уладзімір Федасееў, Вялікі сімфанічны аркестр імя П. І. Чайкоўскага. Фірма Мелодыя: А10 00241 006.
1988 — дырыжор Яўген Святланаў, ДАСА . Фірма Мелодыя: А10 00589 006, MEL CD 10 00403, MEL CD 10 02223.
