Лілея кучаравая

Лілея кучаравая, Царскія кучары, Саранка (Lilium martagon) — кветкавая расліна роду Лілея (Lilium) сямейства Лілейныя (Liliaceae).

Лілея кучаравая
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Лілеякветныя Сямейства:  Лілейныя Падсямейства:  Лілейныя Трыба:  Лілейныя Род:  Лілія Секцыя:  Martagon Від:  Лілея кучаравая
Міжнародная навуковая назва
Lilium martagon L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   503457 NCBI   82322 EOL   1002630 GRIN   t:22185 IPNI   537662-1 TPL   kew-279985

Назва

У сістэматыку віду ўваходзяць наступныя назвы^[1]:

• Lilium caucasicum (Miscz. ex Grossh.) Grossh. [= Lilium martagon var. martagon]
• Lilium martagon subsp. caucasicum Miscz. ex Grossh. [= Lilium martagon var. martagon]

Лілея кучаравая вядомая пад народнымі назвамі галубіныя званочкі, кульчыкі, рэхлікі, лілея кучаравістая^[2], лілея палявая^[3], галубіныя звончыкі^[4][5].

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая травяністая расліна з залаціста-жоўтай лускаватай цыбулінай і прамым голым аблісцелым сцяблом вышынёй ад 30 да 150 сантыметраў (зрэдку дасягае 200 см).

Лісце шырокаланцэтнае, каля 15 см у даўжыню і 5 см шырынёй, з абодвух канцоў звужана, у сярэдняй частцы сцябла сабрана ў кальчакі, у верхняй — чаргаванае. Мае гладкія краі.

Кветкі даволі буйныя, звычайна брудна-ружовыя з цёмнымі плямамі, паніклыя, сабраны ў рэдкую гронку. Можна назіраць расліны самай рознай афарбоўкі — ад белай да амаль чорнай. Калякветнік з 6 прадаўгаватых, тупых, дугападобна адагнутых назад лісцікаў. Плод — шасцігранная шматнасенная зваротнаяйкападобная каробачка.

Цыбуліна можа дасягаць 8 см у дыяметры^[6].

Цвіце ў канцы чэрвеня—ліпені, пладаносіць у жніўні—верасні. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае.

На адкрытым месцы, напрыклад, на сонечнай паляне, на расліне фармуюцца да дваццаці кветак.

Арэал

Распаўсюджана ў Еўразіі (Еўропа, Сібір, Далёкі Усход). Месцы росту: шыракалістыя і хвойна-шыракалістыя лясы, радзей саснякі і ельнікі з ляшчынай у падлеску. Расце невялікімі групамі або асобнымі экзэмплярамі на абмежаваных плошчах.

Хімічны склад

Хімічны склад лілеі кучаравай мала вывучаны. Адзначана наяўнасць алкалоідаў ва ўсіх частках расліны, а таксама сапанінаў і флаваноідаў ў надземных частках. Цыбуліны ўтрымліваюць вялікую колькасць бялковых рэчываў, слізістыя рэчывы, вітаміны, цукры, жалеза, бор^[7][8][9].

Выкарыстанне

Роданачальнік многіх садовых форм і гібрыдаў.

Здаўна лілея кучаравая прымяняецца як лекавая расліна ў народнай медыцыне Кітая, Тыбету, Манголіі, Бураціі, Якуціі, Сібіры і Далёкага Усходу. Традыцыйна від мае харчовае значэнне, ужываюць у сырым, вараным, смажаным, сушоным выглядзе і ў якасці прыправы. Выкарыстоўваюць як сурагат кавы^[8][9]. У ветэрынарыі дадаюць у корм хатніх жывёл для павышэння лактацыі і тлустасці малака.

Лілея кучаравая даўно выкарыстоўваецца ў культуры як дэкаратыўная расліна, яна з’яўляецца добрым меданосам. Расліны ў вялікай колькасці збіраюцца на букеты, выкопваюцца цыбуліны, што прыводзіць да знясілення прыродных папуляцый.

Ахова

Памятная манета Нацыянальнага банка Беларусі

Паштовая марка СССР

Від уключаны ў Чырвоную кнігу Беларусі (з 1981), ахоўваецца ва Украіне і Польшчы. Лілея кучаравая з’яўляецца рэдкім відам флоры Урала^[10], занесена ў рэгіянальную зводку Сібіры (1980), зводку рэдкіх раслін па Цэнтральнай Сібіры (1979) і ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Марый Эл (1997).

Расліна рэкамендавана да ўключэння ў Чырвоную кнігу Казахстана. Ахоўваецца на тэрыторыі шэрагу запаведнікаў.

Цікавыя факты

• Лілея кучаравая намаляваная на эмблеме батанічнага саду імя Фаміна  (укр.), яна паслужыла аб’ектам для сусветнага адкрыцця С. Г. Навашына  (укр.) ў 1898 годзе з’явы падвойнага апладнення ў пакрытанасенных раслін, што прынесла сусветную славу Батанічнаму саду і Кіеўскаму ўніверсітэту.

Зноскі

1. Паводле сайта GRIN (гл. раздзел Спасылкі)
2. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 75. — 160 с. — 2 350 экз.
3. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. — Горы-Горки, 1927.
4. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь. СПб., 1878.
5. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
6. Leo Jelitto, Wilhelm Schacht, Alfred Fessler,. Die Freiland-Schmuckstauden. — Ulmer, 1998. — 683 с. — ISBN 3-8001-6378-0.
7. Макаров А. А. Растительные лечебные средства якутской народной медицины. — Якутск, 1974. — С. 35.
8. Кучеров Е. В. Дикорастущие пищевые растения Башкирии и их использование. — Уфа, 1990. — С. 68-69.
9. Растительные ресурсы России и сопредельных государств: Цветковые растения, их химический состав, использование; Семейства Butomaceae-Typhaceae. — СПб.: Наука, 1994. — С. 271.
10. Горчаковский П. Л. Редкие и исчезающие растения Урала и Приуралья. — М., 1982. — 208 с.