Свантэ Пяэба

Свантэ Пя́эба, у шведскім маўленні Свантэ Пэ́эбу (эст.: і шведск.: Svante Pääbo; нар. 20 красавіка 1955(1955-04-20)^[1][2][…], Оскар^[d], Стакгольм^[3]) — шведскі біёлаг, спецыяліст па эвалюцыйнай генетыцы. Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па фізіялогіі і медыцыне (2022).

Свантэ Пяэба
шведск.: Svante Pääbo
Дата нараджэння	20 красавіка 1955(1955-04-20)[1][2][…] (70 гадоў)
Месца нараджэння	Оскар[d], Стакгольм[3]
Грамадзянства	Швецыя[3]
Бацька	Сунэ Бергстрэм[4][5]
Маці	Карын Пяэба[d][4]
Жонка	Linda Vigilant[d]
Род дзейнасці	генетык, біёлаг, эвалюцыяніст
Навуковая сфера	палеагенетыка, эвалюцыйная антрапалогія[d][6], генетыка чалавечай эвалюцыі[d], генетыка, эвалюцыйная біялогія[6] і evolutionary genetics[d][6]
Месца працы	Мюнхенскі ўніверсітэт Людвіга-Максіміліяна Інстытут эвалюцыйнай антрапалогіі таварыства Макса Планка[2] Okinawa Institute of Science and Technology[d][2]
Навуковая ступень	доктар філасофіі
Альма-матар	Упсальскі ўніверсітэт
Вядомы як	адзін з заснавальнікаў палеагенетыкі; расшыфроўка геному неандэртальца, адкрыццё дзянісаўскага чалавека
Член у	Саксонская акадэмія навук[d] Леапальдзіна Шведская каралеўская акадэмія навук Нацыянальная акадэмія навук ЗША BBAW[d] Французская акадэмія навук Шведская каралеўская акадэмія інжынерных навук[d] Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Еўрапейская акадэмія[7] Лонданскае каралеўскае таварыства[8]
Узнагароды	прэмія імя Лейбніца[d] (1992) ганаровы доктар Цюрыхскага ўніверсітэта[d] (1994) Max Delbrück Medal[d] (1998) медаль Каруса[d] (1999) ганаровы доктар Хельсінкскага ўніверсітэта[d] (2000) прэмія імя Эрнста Шэрынга[d] (2003) Leipziger Science Award[d] (2003) Louis-Jeantet Prize for Medicine[d] (2005) honorary doctor of Royal Institute of Technology[d] (2008) Kistler Prize[d] (2009) ганаровы доктар Каралінскага інстытута[d] (25 мая 2012) Gruber Prize in Genetics[d] (2013) Sven Berggren prize[d] (2013) Keio Medical Science Prize[d] (2016) Breakthrough Prize in Life Sciences[d] (2016) замежны член Лонданскага каралеўскага таварыства[d] (2016) прэмія Дэна Дэвіда[d] (2017) Прэмія Японіі[d] (2020) Nierenberg Prize[d] (2018) Newcomb Cleveland Prize[d] (2010) прэмія Мэсры[d] (2021) Honorary doctor of the University of Liège[d] (17 снежня 2024)
Сайт	eva.mpg.de/genetics/staf…
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Сын біяхіміка Сунэ Бергстрэма, лаўрэата Нобелеўскай прэміі па фізіялогіі і медыцыне (1982). Маці, Карын Пяэба — хімік эстонскага паходжання.

Вучыўся ў школе для перакладчыкаў, з 1975 года вывучаў ва Упсальскім універсітэце егіпталогію, рускую мову, гісторыю навукі і медыцыны. Абараніў дысертацыю па малекулярнай імуналогіі (1986). Затым нядоўга працаваў у цэнтры малекулярнай біялогіі Цюрыхскага універсітэта і ў Інстытуце вывучэння рака ў Лондане. У 1987—1990 гадах на постдактарантуры ва Універсітэце Каліфорніі ў Берклі, у лабараторыі Алана Уілсана, дзе займаўся вылучэннем генетычнага матэрыялу выкапнёвых і вымерлых у найноўшы час жывёл. У 1990—1997 гадах — прафесар агульнай біялогіі ў Мюнхенскім універсітэце, з 1997 года — дырэктар дэпартамента генетыкі ў інстытуце эвалюцыйнай антрапалогіі ў Лейпцыгу.

Дасягненні

Пяэба — адзін з заснавальнікаў такой дысцыпліны, як палеагенэтыка, якая займаецца даследаваннем першых людзей і гамінідаў пры дапамозе генетычных метадаў. Пачаў працу ў гэтай галіне ў 1984 годзе з вывучэння старажытнаегіпецкіх мумій з еўрапейскіх калекцый музеяў, да якіх атрымаў доступ праз свайго выкладчыка егіпталогіі. У 1985 годзе ўпершыню ў гісторыі дастаў з мумій генетычны матэрыял^[9]. У 2006 годзе абвясціў аб плане поўнай расшыфроўкі геному неандэртальца. У лютым 2009 года было абвешчана аб дасягненні першых папярэдніх вынікаў, і ў маі 2010 года яны былі апублікаваныя ў часопісе «Science». У сакавіку 2010 года група Пяэба, вывучала ДНК, вынятую з фрагмента косткі, знойдзенай ў Дзянісавай пячоры на Алтаі, і прыйшла да высновы пра існаванне ў старажытнасці раней невядомага віду гамінідаў — дзянісаўскага чалавека. У 2016 годзе група Пяэба апублікавала працу, у якой на падставе параўнальнага аналізу геномаў амаль 2000 людзей з усяго свету зроблена выснова, што было не менш за тры эпізоды скрыжавання паміж неандэртальцамі і рознымі групамі чалавека разумнага^[10][11].

Паведамленне групы Пяэба ў 2002 годзе аб адкрыцці так званага «гена мовы» FOXP2 выклікала шырокі грамадскі рэзананс і навуковую дыскусію.

Узнагароды і прызнанне

• 1992 — Прэмія імя Лейбніца
• 1998 — Max Delbrück Medal
• 1999 — Carus-Medaille Леапальдзіны
• 2003 — Leipziger Wissenschaftspreis
• 2005 — Louis-Jeantet Prize for Medicine
• 2009 — Прэмія Кістлера
• 2013 — Прэмія Грубера
• 2014 — Вялікі залаты медаль імя М. В. Ламаносава, «За выдатныя заслугі ў галіне палеагенетыкі і археалогіі»^[12].
• 2016 — Прэмія Кэйо
• 2016 — Прэмія за прарыў у галіне медыцыны
• 2017 — Прэмія Дэвіда Дэна
• 2018 — HFSP Nakasone Award
• 2018 — Прэмія прынцэсы Астурыйскай
• 2018 — Прэмія Кёрбера
• 2018 — Прэмія Нірэнберга, SIO
• 2019 — Прэмія Уайлі
• 2019 — Медаль Дарвіна — Уолеса
• 2020 — Прэмія Японіі
• 2021 — Прэмія Мэсры
• 2022 — Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне

Узнагароджаны ордэнам «За заслугі» (2008) і Вялікім крыжам ордэна «За заслугі перад Федэратыўнай Рэспублікай Германія» (2009).

Член Шведскай каралеўскай акадэміі навук, Еўрапейскай акадэміі (1998), Берлінска-Брандэнбургскай акадэміі навук (1999), Леапальдзіны (2001), Саксонскай акадэміі навук (2004), Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук (2011), замежны член НАН ЗША (2004)^[13], Французскай акадэміі навук (2015)^[14] і Лонданскага каралеўскага таварыства (2016). Ганаровы доктар Ірландскага нацыянальнага універсітэта у Голуэе (2015).

Зноскі

1. Svante Pääbo // Munzinger Personen Праверана 9 кастрычніка 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107343683'></a>
2. (unspecified title) Праверана 3 кастрычніка 2022.
3. Pääbo, Svante Erik // Sveriges befolkning 1980 — Sveriges Släktforskarförbund, 2004. — ISBN 91-87676-37-0 Праверана 3 кастрычніка 2022.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q40781264'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10685961'></a>
4. Sleeping with the Enemy — 2011. Праверана 3 кастрычніка 2022.
5. (not translated to en-gb) Svante Pääbo: ‘It’s maybe time to rethink our idea of Neanderthals’ // The Guardian — Britain, London: (untranslated), 2023. — 161152 экз. — ISSN 0261-3077 Праверана 12 студзеня 2023.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11148'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q84'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q60687662'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2665980'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q145'></a>
6. Národní autority České republiky Праверана 7 лістапада 2022.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a>
7. https://www.ae-info.org/ae/User/Pääbo_Svante
8. Fellows Directory

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q99485572'></a>
9. Harold M. Schmeck Jr (16 April 1985). "Intact Genetic Material Extracted from an Ancient Egyptian Mummy". New York Times.
10. Svante Pääbo Excavating Neandertal and denisovan DNA from the genomes of Melanesian individuals(англ.) // Science. — 2016. — 8 April — Vol. 352. — С. 235-239. — ISSN 0036-8075. — DOI:10.1126/science.aad9416
11. Мы скрещивались с неандертальцами трижды (нявызн.). XX2 век (25 сакавіка 2016). Праверана 26 кастрычніка 2016.
12. Большая золотая медаль РАН имени М. В. Ломоносова (нявызн.).
13. http://www.nasonline.org/member-directory/members/20007508.html
14. http://www.academie-sciences.fr/fr/Liste-des-membres-de-l-Academie-des-sciences-/-P/svante-paabo.html