Свята-Варварынскі сабор (Пінск)

Свя́та-Варва́рынскі сабо́р (Сабо́р Свято́й велікаму́чаніцы Варва́ры, Варва́рынская царква) — праваслаўная царква ў Пінску, кафедральны сабор Пінскай і Лунінецкае епархіі. Знаходзіцца на вуліцы Савецкай, 34^[4]. Помнік архітэктуры барока^[5]. Найбольш позні помнік храмабудаўніцтва ордэна бернардзінцаў у Вялікім Княстве Літоўскім^[6]. Як частка ансамбля былога кляштара бернардзінцаў Варварынская царква разам з манастырскім корпусам, званіцай і роспісам алтарнае часткі ўваходзіць у «Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь», з'яўляючыся аб'ектам гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэння (катэгорыя № 2)^[7]. Прастольнае свята ў храме — 17 снежня (дзень памяці Святой велікамучаніцы Варвары)^[8].

Праваслаўны сабор
Свята-Варварынскі сабор
Свята-Варварынскі сабор
52°07′06,24″ пн. ш. 26°06′37,94″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь
Горад	Пінск
Канфесія	Праваслаўе
Епархія	Пінская і Лунінецкая епархія
Архітэктурны стыль	барока[1][2][3]
Дата пабудовы	1786 год
Матэрыял	цэгла
Сайт	varvara.pinskeparh.by
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 112Г000544

Гісторыя

У 1712 годзе^{[Заўв 1]} ў пінскім прадмесці Каралін быў пабудован драўляны касцёл Міхаіла Архангела па фундацыі Міхаіла Вішнявецкага і яго жонкі Кацярыны з Дольскіх: гетман вялікі літоўскі выпісаў бернардзінцам 8547 рублёў серабром, назначыўшы таксама жалаванне і штогадовую выплату ў 1700 злотых і 41 бочку рознага зерня, і падарыў сенажаць^[9]. Гэты касцёл разам з невялікім аднапавярховым будынкам пінскага кляштара бернардзінцаў адлюстраваў на сваёй карце бернардзінскіх кляштароў літоўскае правінцыі, выгравіраванай у 1750—1760-я гады, Гірш Ляйбовіч^[2][10]. У 1786 годзе^{[Заўв 2]} на месцы гэтага драўлянага касцёла ў кляштары бернардзінцаў быў узведзен каменны касцёл Міхаіла Архангела, які прадстаўляў сабою невялікі аднанефны бяскупальны храм з вялікаю паўкруглаю алтарнаю апсідаю^[11][12]. В. Грабоўскі, гараднічы Берасцейскага ваяводства, выдаў на будаўніцтва храма 16 тысяч злотых^[13]. Прыкладныя памеры храма, які быў пакрыт чарапіцай і меў падвал, былі наступныя — 29,8×14,4×12,4 м. Хоры касцёла, зробленыя ў нартэксе, абапіраліся на два масіўныя вялікія слупы. Галоўны фасад, роўны па шырыні караблю храма, вылучаўся лаканічнай архітэктурай^[14] і меў арачны партал увахода і трохвугольны франтон^[12]. Яго барочнае аздабленне складалі плоскарэльефныя пілястры, а таксама нішы, ліштвы і паясы такой жа пластыкі^[14]. Прыбудаваныя к касцёлу з боку галоўнага фасада дзве трох'ярусныя вежы, увянчаныя невялікімі купаламі, с двума ніжнімі чацверыковымі і верхнім васьмярыковым ярусамі («васьмярык на чацверыку») да нашых дзён не захаваліся. У 1795 годзе асобна была ўзведзена каменная званіца пад чарапічным дахам^[12]. У пачатку XIX стагоддзя былі дабудаваны сакрысція і прылеглае памяшканне^[13]. У 1832 годзе, пасля паўстання 1830—1831 гадоў, кляштар бернардзінцаў быў закрыт^[9][13][15].

У 1830-я гады адбылася рэканструкцыя касцёла пад праваслаўную Свята-Варварынскую царкву^[2][4][16]. Пры гэтым быў прыўнесен шэраг архітэктурных змен: высокі кроквенны дах быў заменен на больш пакаты; у цэнтры вільчака быў узведзен фальшывы барабан з цыбулепадобным купалам. Пры гэтым быў захован познебарочны фігурны атыкавы франтон^[11].

Сам сабор, двухпавярховы манастырскі корпус, прыбудаваны ў пачатку XIX стагоддзя к храму з паўночнага боку, дзе ў 1858—1875 гадах размяшчаўся праваслаўны жаночы Варварынскі манастыр^[2][10] (цяпер — онкадыспансэр^[4]), і двух'ярусная званіца, узведзеная ў стылі класіцызму з заходняга боку ад храма^[3], складаюць адзіны архітэктурны ансамбль^[1].

У перыяд знаходжання Заходняе Беларусі пад уладай Польшчы храм працягваў дзейнічаць як праваслаўны. Так, у выданні 1936 года, выпушчаным напярэдадні адкрыцця ў Пінску першай палескай сельскагаспадарчай выстаўкі, царква Святой Варвары ўпамянута як праваслаўная ў спісе культавых збудаванняў горада (тагачасны адрас — вул. Бернардзінская, 38)^[17]. У сярэдзіне XX стагоддзя інтэр'ер храма быў абноўлен: у тым ліку, быў устаноўлен новы іканастас, а таксама быў выканан роспіс алтарнае часткі^[18]. Доўгі час гэта царква, празваная ў народзе «намоленай», заставалася адзіным праваслаўным храмам Пінска: іменна тут «мноства пакаленняў пінчан …хрысціліся, вянчаліся, адпяваліся»^[8]. У рамках падрыхтоўкі да круглай даты — да 180-годдзя са дня асвячэння храма — у ім некалькі гадоў вяліся рамонтна-рэстаўрацыйныя работы: быў зроблен капітальны рамонт унутры храма, былі заменены падлога і ацяпленне, а таксама быў устаноўлен новы іканастас. Быў ажыццёўлен рамонт фасада царквы, планавалася таксама будаўніцтва ўваходнага тамбура паводле праекта, які захаваўся з пачатку XX стагоддзя^[8]. Настаяцелем сабора з'яўляецца протаіерэй Канстанцін Балакай (благачынны Пінскага благачыння, сакратар епархіі)^[4]. Пры храме дзейнічаюць нядзельная школа (як для дарослых, так і для дзяцей), невялікая бібліятэка"^[8] і праваслаўны маладзёжны цэнтр у гонар прападобнамучаніка Макарыя^[19], а таксама сястрыцтва ў імя Святой велікамучаніцы Лізаветы^[20].

Архітэктура

Выразны і кампактны прамавугольны аб'ём сабора, які прадстаўляе сабою аднанефны бязвежавы храм^[3][21], спалучаецца з развітаю паўкруглаю (паўцыркульнаю) алтарнаю апсідай^[1][2][14] з прэсбітэрыем, непасрэдна звязаным з галоўнаю залай^[3]. Завяршэннем галоўнага фасада, чыя вось сіметрыі выдзелена прамавугольным уваходным праёмам, высокім арачным аконным праёмам над ім і круглаю люкарнай завяршальнага трохлопасцевага^[2] франтона складанага профілю, служыць фігурны атык з макаўкай^[1] у стылі позняга барока, чые плаўныя абрысы падкрэсліваюць цэнтральна-восевую пабудову фасада^[11]. Дэкорам жа фасада, раздзеленага на тры часткі пілястрамі вялікага ордара^[11], служаць раскрапаваныя карнізы, пілястры, бакавыя экседры^[ru][1], паяскі, абрамленні акон і іншыя дэталі^[3]. Рытмічнае чляненне плоскасных бакавых фасадаў ствараецца пры дапамозе высока паднятых арачных праёмаў і лапатак у прасценках. Па цэнтры сабора, які мае двухсхільны дах, узведзен васьмігранны драўляны барабан з цыбулепадобным купалам^[1]. Аконныя праёмы, размешчаныя ў два ярусы, маюць паўцыркульнае завяршэнне^[2][10].

Перакрыццем для залы служыць цыліндрычнае скляпенне з распалубкамі на адіночных падпружных арках, тады як перакрыцце вялікай крыпты, што знаходзіцца непасрэдна пад храмам, складаюць масіўныя крыжовыя скляпенні ў два пралёты^[1][3]. Для ўмацавання цыліндрычнага скляпення служаць моцна вытыркаючыя пілоны, упрыгожаныя пілястрамі. У сваю чаргу, падпружныя аркі, што перакрываюць прастору між пілонамі, ідуць у падоўжным напрамку^[6]. Выкарыстанне гэтага прыёму было накіравана на ўзмацненне статыкі высокіх сцен сабора і успрыманне распору скляпенняў з-за адсутнасці бакавых нефаў. Прафіляваны карніз, якія аддзяляе скляпенні ад сцен^[3], апяразвае апошнія, з'яўляючыся аптычна працягнутым і ў апсідзе^[6].

У сценах сабора трапляюцца рады плінфы^[3]. Хоры, размешчаныя ў заходняй частцы залы над уваходам, абапіраюцца на два слупы. Паўкруглую апсіду, раздзеленую на два ярусы рысаваным арнаментальным фрызам (з гірляндамі), у які пераходзіць прафіляваны карніз^[3], пакрывае аднаколерны роспіс у тэхніцы грызайль^[2] у стылі ранняга класіцызму^{[1][3][Заўв 3]}, які імітуе разнастайныя архитектурные приёмы^[6]. Так, у ніжнім ярусе размешчаны выявы паўратонды і разыходных галерэй, якія ўтварае рад пілонаў і калон карынфскага ордара^[3], за кошт чаго перадаецца глыбінная перспектыва прасторы^[6]. Аздабленне, падобнае да прарысаваных на даху ратонды кесонаў, ёсць на падпружных арках галоўнай залы^[3]; у распалубках скляпення размешчаны «ілюзіяністычныя» купалы^[6]. Лучковыя вокны конхі, над якімі нарысованы невялікія плафоны, абрамляе стылізаваны раслінны арнамент^[3]. У консе апсіды знаходзіцца выява пачатку XX стагоддзя — «Божая Маці з Дзіцем»^[1].

Планы Свята-Варварынскага сабора

План сабора	Папярочны разрэз

Іконы

Абраз «Божая Маці Адзігітрыя Іерусалімская». XVI стагоддзе

У саборы знаходзяцца наступныя абразы: «Божая Маці Адзігітрыя Іерусалімская», «Пакроў» (1732), «Божая Маці Замілаванне» (1751), «Тры свяціцелі» (1765), «Спас Пантакратар» («Хрыстос Усеўладны») (1776), «Мікалай Цудатворац» і «Тройца Старазапаветная» (XVIII стагоддзе), абраз-фератрон «Уваход у Іерусалім» і «Уваскрашэнне Лазара» (сярэдзіна XVIII стагоддзя), «Жыціе святых Кацярыны і Ганны» (XIX стагоддзе), а таксама на алтарнай сцяне прысутнічае фрэскавы роспіс XIX стагоддзя — «Божая Маці»^[1]. Храмавай іконай з'яўляецца абраз Святой велікамучаніцы Варвары з часцінкамі мошчаў^[8].

Маці Божая Адзігітрыя Іерусалімская

Асноўны артыкул: Маці Божая Адзігітрыя Іерусалімская (Пінск)

Абраз «Божая Маці Адзігітрыя Іерусалімская», які з'яўляецца помнікам іканапісу XVI стагоддзя^{[2][10][22][Заўв 4]} і вылучаецца мастацкаю выразнасцю^[23], выцягнутымі прапорцыямі і ў некаторай ступені цемнаватаю каляроваю гамаю, быў выканан яечнаю тэмперай на дошцы, на цяперашні час — пад пацямнелаю аліфай.

Божая Маці Замілаванне

Абраз «Божая Маці Замілаванне», які датуецца 1751 годам, выканан на дошцы яечнаю тэмперай, таксама былі выкарыстаны метал, серабрэнне, чаканка, ліццё, гравіроўка, шкло; на цяперашні час — пад пацямнелаю аліфай. Памеры іконы, якую выявіла ў 1958 годзе 3-я экспедыцыя Дзяржаўнага мастацкага музея БССР, — 120×69×2. Унізе аправы абраза ў два радкі размешчан наступны тэкст: «Я, Тымовей Хыль с женою своею Ирыною, надаю шату престой Богородице Богоявленской року (1751)»^[24].

У літаратуры

М. С. Ляскоў у кнізе дарожных нарысаў «Из одного дорожного дневника», апісваючы сваё знаходжанне ў Пінску, паведамляе пра Свята-Варварынскі сабор наступнае^[25]:

У агароджы гэтага манастыра размяшчаецца даволі прыгожая царква ў заходнім стылі, вялікі каменны корпус, у якім аздоблена толькі адна невялікая частка і вялікі драўляны флігель. Я йшоў у манастыр дзеля таго, каб бачыць … фрэскі, якія засталіся на сценах храма братоў бернардзінцаў. …

Фрэскі захаваліся толькі справа, над акном, ды ў алтары над горнім месцам. Апошняя карціна аль фреска, на якой было нарысована, як архангел Міхаіл паражае д'ябла, вельмі добра захавалася. Астатняе ўсё густа забелена мелам.
— Нашто вы, матушка, забялілі сценапіс? — спытаў я ігуменню, выйдучы з алтара.
— Ды як было не забяліць? Усё было сцёрта, падрапана, абы-як ужо было.
— Чаго ж ён так папсаваўся?
— Правіянт тут жыды насыпалі, ну, сырасць ад яго йшла, пыл, лапатамі абдзіралі.
— Так моцна былі папсаваны карціны?
— Зусім папсаваны, нельга было не забяліць.

Арыгінальны тэкст (руск.)  

В ограде этого монастыря помещается довольно красивая церковь в западном стиле, большой каменный корпус, в котором отделана только одна небольшая часть и большой деревянный флигель. Я шёл в монастырь для того, чтобы видеть … фрески, оставшиеся на стенах храма бр<атьев> бернардинов. …

Фрески сохранились только справа, над окном, да в алтаре над горним местом. Последняя картина аль фреско, изображающая архангела Михаила, поразившего дьявола, очень хорошо сохранилась. Остально всё густо забелено мелом.
— Зачем вы, матушка, забелили стенопись? — спросил я игуменью, выйдя из алтаря.
— Да как было не забелить? Всё было стёрто, поцарапано, безобразно уж было.
— Отчего же она так попортилась?
— Провиант тут жиды насыпали, ну, сырость от него шла, пыль, лопатами царапали.
— Так очень уж были попорчены картины?
— Совсем попорчены, нельзя было не забелить.

Мемарыяльная дошка

Мемарыяльная дошка ў памяць аб вянчанні Канстанціна Міхайлавіча Міцкевіча (Я. Коласа) і Марыі Дзмітрыеўны Каменскай у г. Пінску 16 (3) чэрвеня 1913 года.

У Свята-Варварынскім саборы вянчаўся са сваёю жонкаю Якуб Колас, і тут жа ён хрысціў свайго першага сына, Данілу^[26][27]. Сёння на званіцы сабора можна ўбачыць шыльду, якая нагадвае аб вянчанні Якуба Коласа з Марыяй Каменскай — з'явілася яна ў 2015 годзе^[28].

Каментарыі

1. Іншы раз у якасці даты прыводзіцца 1717 год. Гл.: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. — Warszawa, 1887. — Т. VIII: Perepiatycha — Pożajście. — S. 171. — 960 S.; Informator m. Pińska. — Pińsk, 1936. — S. 12.
2. Іншы раз у якасці даты пабудовы сабора прыводзяцца 1765—1786 гады. Гл.: Ярашэвіч А. Пінскі кляштар бернардзінцаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5. М—Пуд. — С. 501. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9.; Пинский костёл и коллегиум бернардинцев // Республика Беларусь / Редкол.: Г. П. Пашков и др. — Мн.: БелЭн, 2008. — Т. 6. — С. 69. — 752 с. — ISBN 978-985-11-0407-5.; Ярашэвіч А. Пінскі кляштар бернардзінцаў // Вялікае княства Літоўскае / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 2007. — С. 436. — 792 с. — ISBN 978-985-11-0394-8..
3. Габрусь Т. В. вызначае стыль роспісаў як пераходны ад барока да класіцызму. Гл.: Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: сакральная архітэктура беларускага барока. — Мн.: Ураджай, 2001. — С. 33. — 244 с. — ISBN 985-04-0499-Х..
4. Іншы раз у якасці датавання абраза прыводзяць XV стагоддзе. Гл.: Гісторыя беларускага мастацтва / Рэдкал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш; Рэд. тома С. В. Марцэлеў, Л. М. Дробаў. — Мн.: Навука і тэхніка, 1987. — Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст. — С. 192. — 304 с.