Старажытнанаўгародскі дыялект

Старажы́тнанаўгаро́дскі дыяле́кт — сярэдневяковы дыялект старажытнарускай мовы. Быў распаўсюджаны на тэрыторыі Наўгародскай зямлі з дапісьмовай эпохі да XV стагоддзя. Вядомы ў асноўным па берасцяных граматах, якія датуюцца XI—XV стагоддзямі^[5].

Старажытнанаўгародскі дыялект
Саманазва	невядома
Краіны	Наўгародская Русь (на рубяжы IX—X стагоддзяў), Наўгародская зямля (у складзе Кіеўскай Русі) (рубеж IX—X стагоддзяў — 1136), Наўгародская рэспубліка (1136—1478), Пскоўская рэспубліка (пачатак XIII стагоддзя — 1510)[1]
Агульная колькасць носьбітаў	0 чал.
Вымерла	у XV стагоддзі[2]; частка рыс захавалася ў паўночнарускай гаворцы[3] і заходніх сярэднярускіх гаворках[4]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Славянская галіна Усходнеславянская група Старажытнаруская мова
Пісьменнасць	кірыліца
LINGUIST List	09z

Старажытнанаўгародскі дыялект разглядаецца ў вузкім сэнсе як дыялект самога Ноўгарада і непасрэдна прылеглых да яго зямель — на аснове гэтай гаворкі склалася кайнэ, якое ўжывалася на ўсёй тэрыторыі старажытнанаўгародскай дзяржавы, найперш у гарадах. Да яго можна аднесці і вельмі блізкі дыялект Пскоўскае зямлі — старажытнапскоўскі, які разам з наўгародскім (у вузкім сэнсе) утварае старажытны наўгародска-пскоўскі дыялект (адпаведна, са старажытнанаўгародскім і старажытнапскоўскім паддыялектамі). У шырокім сэнсе пад старажытнанаўгародскім дыялектам разумеюць сукупнасць усіх гаворак старажытнарускай мовы, распаўсюджаных у Наўгародскай і Пскоўскай землях, уключаючы таксама ўсходненаўгародскія гаворкі і старажытнапскоўскі дыялект^[6][5].

Старажытнанаўгародскі дыялект і наддыялектныя старажытнаруская мова генетычна ўзыходзяць да агульнага продка, найбольш імаверна, не на праўсходнеславянскім, а на познім праславянскім узроўні. Уключэнне старажытнанаўгародскага дыялекта ва ўсходнеславянскую моўную супольнасць стала вынікам пазнейшых працэсаў збліжэння з астатнім старажытнарускім моўным арэалам^[7]. У XIII—XV стагоддзях адзначаецца выцясненне старажытнанаўгародскіх адметных асаблівасцей ва ўмовах узмацнення міждыялектных кантактаў на тэрыторыі ўтварэння будучай рускай мовы. Гэты працэс паскараецца з 1478 года пасля далучэння Наўгародскай рэспублікі да Маскоўскай дзяржавы. Старажытнанаўгародскі дыялект распадаецца на рад груп гаворак, якія пачалі развівацца самастойна і ўліліся ў агульнарускі дыялектны кантынуум^[2]. Старажытнанаўгародскі дыялект істотна паўплываў на развіццё паўночнарускай гаворкі^[3], частка яго старажытных рыс захавалася ў заходніх сярэднярускіх гаворках, перш за ўсё ў пскоўскіх^[4].

Старажытнанаўгародскі дыялект характарызаваўся радам адрозненняў ад наддыялектнай формы старажытнарускай мовы, а ў некаторых адносінах і ад усіх іншых славянскіх моў. У вобласці фанетыкі да такіх адметных рыс адносяцца: рэалізацыя праславянскага *ě у выглядзе шырокага галоснага; пераход *TorT > Tor^əT ці Tor^oT (магчыма, і *TroT); пераход *ТъrT > ТъrъТ, ТrъТ ці Т^ъr̥^ъТ; адсутнасць эфекту другой і трэцяй палаталізацыі для заднеязычных і г. д. У вобласці марфалогіі — утварэнне канчатка -е у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду цвёрдага *ŏ-скланення і г. д.^[8][9]

У гісторыі старажытнанаўгародскай мовы пісьмовай эпохі выдзяляюць два перыяды, раздзеленых працэсам падзення рэдукаваных — раннестаражытнанаўгародскі (XI — першая чвэрць XIII стагоддзя) і познестаражытнанаўгародскі (другая чвэрць XIII—XV век). Помнікі пісьменнасці створаны на кірыліцы (у Ноўгарадзе вядомы і глагалічныя надпісы, але яны кароткія і не ўтрымліваюць дыялектызмаў). Старжытнанаўгародскі дыялект прадстаўлены аднымі з самых старажытных тэкстаў на славянскіх мовах (другімі пасля стараславянскай мовы)^[10].