Томская губерня

Томская губерня (руск.: Томская губерния) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Расійскай імперыі, Расійскай рэспубліцы, РСФСР у Заходняй Сібіры. Утворана ўказам імператара Аляксандра I ад 26.2(9.3).1804. Першапачаткова была падзелена на 8 паветаў: Бійскі, Енісейскі, Каінскі, Краснаярскі, Кузнецкі, Нарымскі, Томскі і Туруханскі. Цэнтр — г. Томск. Плошча звыш 862,5 тыс. км² (1913), звыш 410,9 тыс. км² (1923). Насельніцтва каля 230—250 тыс. чал. (1804), 396,3 тыс. чал. (1824), звыш 1,9 млн чал. (1897), каля 4 млн чал. (1914), звыш 1,1 млн чал. (1923).

Томская губерня
Герб
Краіна	Расійская імперыя  Расійская рэспубліка  РСФСР[d]  СССР  Сібірская рэспубліка[d]  Расійская дзяржава  РСФСР[d]
Уваходзіць у	РСФСР (1922—1925) Сібірскае генерал-губернатарства (1804—1822) Заходне-Сібірскае генерал-губернатарства[d] (1822—1882)
Адміністрацыйны цэнтр	Томск
Дата ўтварэння	26 лютага (9 сакавіка) 1804
Дата скасавання	25 мая 1925
Насельніцтва	1 927 679 чал. (1897)[1]
Плошча	847 328 км²
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Уваходзіла ў склад Сібірскага генерал-губернатарства (1804—1822), Заходне-Сібірскага генерал-губернатарства (1822—1882). З пачатку 19 ст. Томская губерня шырока выкарыстоўвалася як месца ссылкі. 26.1(7.2).1822 з Томскай губерні вылучана Енісейская губерня, у склад Томскага павета уключаны Нарымскі павет. 22.7(3.8).1822 у склад Томскай губерні ўвайшлі землі Калывана-Васкрасенскай (Алтайскай) горнай акругі Кабінета Я. І. В., паветы губерня перайменаваны ў акругі. Томская губерня был падзелена на 6 акруг: Барнаульскую, Каінскую, Калыванскую, Кузнецкую, Томскую, Чарышскую. 17(29).9.1827 цэнтр Чарышскай акругі перанесены ў г. Бійск, акруга перайменавана ў Бійскую. У 1838—1854 гг. у Бійскую акругу уваходзілі гарады Сяміпалацінск і Аскемен. 19(31).5.1854 частка тэрыторыі губерні з гарадамі Сяміпалацінск і Аскемен перададзена ў склад Сяміпалацінскай вобласці. 6(18).12.1856 скасавана Калыванская акруга і ўтворана новая Кійская акруга (з 11(23).11.1857 Марыінская). 6(18).6.1894 з часткі Бійскай акругі вылучаны Змяінагорская акруга. 2(14).6.1898 акругі Томскай губерні перайменаваны ў паветы.

Да канца XIX стагоддзя Томская губерня была падзелена на 7 паветаў:

№	Павет	Павятовы горад	Герб павятовага горада	Плошча, кв. вёрст	Насельніцтва[2] (1897), чал.
1	Барнаульскі	Барнаул (21 073 чал.)		106 689,4	584 100
2	Бійскі	Бійск (17 213 чал.)		169 256,3 (плошча абодвух паветаў)	337 007
3	Змяінагорскі	Змяінагорск (7378 чал.)			242 718
4	Каінскі	Каінск (5884 чал.)		67 518,3	187 147
5	Кузнецкі	Кузнецк (3117 чал.)		81 634,2	161 799
6	Марыінскі	Марыінск (8216 чал.)		71 442,1	137 773
7	Томскі	Томск (52 210 чал.)		248 036,4	277 135

Паўднёвыя паветы Томская губерня (Барнаульскі, Бійскі і Змяінагорскі) перададзены 17(30). 6.1917 у Алтайскую губерню, утвораны Нованікалаеўскі і Тогурскі (Нарымскі) паветы. Савецкая ўлада на тэрыторыі Томскай губерні ўстаноўлена ў снежні 1917 — марце 1918. Рашэннем СНК РСФСР ад 21.4.1918 утвораны Шчаглоўскі павет. У ліпені — жніўні 1918 г. Томская губерня перайшла пад кантроль белых войскаў, у снежні 1919 — студзені 1920 занята часткамі РСЧА. Часовым цэнтрам Томскай губерні ў снежні 1919 — марце 1920 быў г. Нованікалаеўск. Пастановай УЦВК ад 13.6.1921 Каінскі і Нованікалаеўскі паветы адышлі да Нованікалаеўскай губерні. Пастановай Прэзідыума УЦВК ад 27.10.1924 Кузнецкі і Шчаглоўскі паветы аб’яднаны ў Кальчугінскі павет. У 1924 у паветах губерні праведзена раянаванне. Да пачатек 1925 Томская губерня уключала Кальчугінскі, Марыінскі, Нарымскі і Томскі паветы.

Скасавана пастановай Прэзідыума УЦВК ад 25.5.1925, яе тэрыторыя склала Кузнецкую, Томскую і часткова Ачынскую акругі Сібірскага края.

Эканоміка

Асноўны занятак насельніцтва — земляробства (асноўныя культуры — пшаніца, авёс, жыта, ячмень, бульба). Развіваліся жывёлагадоўля, пчалярства, рыбалоўства. Томская губерня стала адным з найважнейшых цэнтраў масларобства ў Расійскай імперыі. Важнае месца займала горназдабыўная і металургічная прамысловасць (Алтайская горная акруга, Кузнецкі каменнавугальны басейн). У 1840-х гг. пачалося параходнае паведамленне па рэках Об, Том, Чулым. Адкрыты рух па чыгуначных лініях, якія праходзілі праз Томскую губерню: Чалябінск — Омск — Нованікалаеўск (1896) і Об (Нованікалаеўск) — Краснаярск (1898) Транссібірскай магістралі, Тайга — Чарамошнікі (Томск) (1898), Нованікалаеўск — Сяміпалацінск, Барнаул — Бійск (абедзве 1915), Юрга — Топкі — Праектная і Топкі — Кемерава (абедзве 1916), Татарская — Слаўгарад (1917). У 1901-03 пабудаваны Чуйскі тракт. Поўдзень Томскай губерні стаў адным з асноўных раёнаў перасяленства ў канцы 19 — пачатак 20 стст.

Насельніцтва

Нацыянальны склад у 1897 годзе^[3]:

Акруга	вялікаросы	маларосы	татары і алтайцы	казахі	яўрэі	селькупы	мардва	палякі
Губерня ў цэлым	86,0 %	5,2 %	4,9 %	1,3 %	…	…	…	…
Барнаульскі	88,5 %	8,6 %	…	…	…	…	1,2 %	…
Бійскі	85,3 %	…	12,3 %	…	…	…	…	…
Змяінагорскі	85,1 %	7,9 %	…	5,7 %	…	…	…	…
Каінскі	83,9 %	5,8 %	3,1 %	2,4 %	1,2 %	…	…	1,0 %
Кавалёвы	82,1 %	…	16,1 %	…	…	…	…	…
Марыінскі	82,7 %	8,0 %	4,8 %	…	1,2 %	…	1,4 %	…
Томскі	87,8 %	1,9 %	4,6 %	…	1,3 %	1,5 %	…	…

Зноскі

1. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
2. Першы ўсеагульны перапіс насельніцтва Расійскай Імперыі 1897 г. (нявызн.).
3. Дэмаскоп Weekly — Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў