Уладзіслаў Бэлза

Уладзісла́ў Бэ́лза (польск.: Władysław Bełza; 17 кастрычніка 1847, Варшава — 29 студзеня 1913, Львоў; псеўданімы: Уладзіслаў Пяст, Уладзіслаў Астроўскі) — польскі культурна-адукацыйны дзеяч, паэт-неарамантык, публіцыст, літаратуразнавец^[6]. Аўтар драматычных твораў, літаратуразнаўчых прац, прысвечаных творчасці Адама Міцкевіча, укладальнік некалькіх анталогій паэзіі і шэрагу папулярных патрыятычных вершаў. Член Літаратурнага таварыства імя Адама Міцкевіча ў Львове^[7]. Сакратар Нацыянальнай бібліятэкі імя Асалінскіх. Найбольш вядомы як аўтар г.зв. «Катэхізіса польскага дзіцяці».

Уладзіслаў Бэлза
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Piast[1], Wła­dy­sław Ostrow­ski, Nie Wiem Kto і Władysław Piast
Дата нараджэння	17 кастрычніка 1847(1847-10-17)[2][3]
Месца нараджэння	Варшава, Царства Польскае, Расійская імперыя[4]
Дата смерці	29 студзеня 1913(1913-01-29)[2][3] (65 гадоў)
Месца смерці	Львоў, Львоўскі павет[d], Каралеўства Галіцыі і Ладамерыі, Цыслейтанія, Аўстра-Венгрыя[4]
Пахаванне	Лычакаўскія могілкі[5]
Грамадзянства	Польшча[4]
Бацька	Юзаф Бэлза[d]
Альма-матар	Варшаўская галоўная школа[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, дзіцячы пісьменнік, публіцыст, літаратар, пісьменнік
Мова твораў	польская
Подпіс
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

«Падарунак для выхаваных дзяцей» (польск.: «Podarek dla grzecznych dzieci»)

«Азбука ў вершах для польскіх дзяцей» (польск.: «Abecadlnik w wierszykach dla polskich dzieci»)

Нарадзіўся ў сям’і Юзафа Бэлзы — хіміка, піянера цукровай прамысловасці ў Польшчы, і Аўгусты Багумілы Феафілы Астроўскай. Скончыў Варшаўскую дзяржаўную гімназію ў 1865 годзе. Паступіў у Казанскі кадэцкі корпус, але пакінуў яго і перавёўся ў Варшаўскую галоўную школу, у якой вучыўся з 1866 па 1868 год.

У 1868 годзе Уладзіслаў Бэлза выехаў за мяжу ў Аўстра-Венгрыю ў Львоў. Падарожнічаў па Італіі, Швейцарыі і Францыі, дзе зблізіўся з паэтам Юзафам Залескім і па яго парадзе пасяліўся ў Познані. Уладзіслаў Бэлза стаў адным з арганізатараў выданняў «Прамень, часопіс для дзяцей» (польск.: Promyk. Tygodnik dla Dzieci) і «Уважлівым дзецям таварыш» (польск.: Towarzysz pilnych Dzieci), ініцыятарам стварэння польскага тэатра ў Познані. Прымаў актыўны ўдзел у процідзеянні германізацыі польскага насельніцтва ў Сілезіі і Вялікапольскім рэгіёне, таму ў 1871 годзе нямецкі ўрад абвясціў Бэлзу персонай нон грата і забараніў яму знаходжанне ў межах Прусіі. Бэлза быў вымушаны пераехаць у Прагу, адкуль у лютым 1872 года пераехаў у Львоў.

У Львове Уладзіслаў Бэлза супрацоўнічаў з выданнямі «Dziennik Polski» і «Gazetа Narodowа». Уладзіслаў Бэлза слухаў лекцыі Антонія Малецкага і Рамана Пілата ва Універсітэце Яна Казіміра. Бэлза быў ініцыятарам стварэння ў 1880 годзе ў Львове «Літаратурна-мастацкага гуртка» (польск.: Koło Literacko-Artystyczne).

З 1882 года працаваў у Нацыянальнай бібліятэцы імя Асалінскіх, спачатку як загадчык чытальні для моладзі, а з 1891 і да сваёй смерці — сакратаром-адміністратарам Інстытута. Таксама ён узначальваў выдавецтва пры гэтай установе, у якім друкаваліся польскія кнігі і школьныя падручнікі.

Уладзіслаў Бэлза быў адным з заснавальнікаў «Літаратурнага таварыства імя Адама Міцкевіча» (польск.: Towarzystwo Literackie im. Mickiewicza) у 1886 годзе і адным з ініцыятараў устаноўкі помніка Адаму Міцкевічу ў Львове^[8].

21 студзеня 1876 года Бэлза адкрыў выдавецка-гандлёвы цэнтр «Кнігарня Уладзіслава Бэлзы», які знаходзіўся ў гасцініцы «Жорж»^[9]. Кнігарня прафінансавала ў 1876—1878 гадах 26 выданняў. У 1878 годзе «Кнігарня Уладзіслава Бэлзы» спыніла існаванне^[10].

У 1883 годзе Уладзіслаў Бэлза разам з Юзафам Ігнацыям Крашэўскім і Антоніем Малецкім заснаваў выдавецтва «Маці Польшча» (польск.: Macierz Polska)^[11], якое да пачатку Першай сусветнай вайны выпусціла кнігі агульным накладам больш за 1 500 000 асобнікаў, у тым ліку 180 000 асобнікаў адной паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш». Выдавецтва спецыялізавалася на выданні танных польскіх кніг.

Надмагілле Уладзіслава Бэлзы на Лычакаўскіх могілках. Скульптар — Казіміра Малачынська-Пайздзерська

Манумент у Івоніч-Здруй

Апошнія гады жыцця Уладзіслаў Бэлза жыў недалёка ад Асалінеума, у доме на вул. Харуншчына ніжэй (сучасная вул. Дудаева, 16)^[12], дзе і памёр 29 студзеня 1913 года. Пахаваны на Лычакаўскіх могілках ў Львове^[13].

Творчасць

Яшчэ падчас вучобы Уладзіслаў Бэлза пісаў артыкулы для варшаўскіх часопісаў «Сябар дзяцей» і «Штотыднёвы агляд грамадскага жыцця, літаратуры і мастацтва». Як паэт дэбютаваў у 1863 годзе з вершам «Вясновы дожджык», які быў апублікаваны ў часопісе «Сябар дзяцей».

Свой першы зборнік вершаў «Падарунак для выхаваных дзяцей» (польск.: «Podarek dla grzecznych dzieci») Уладзіслаў Бэлза апублікаваў у 1867 годзе. У 1869 годзе выйшла яго другая дзіцячая кніга «Азбука ў вершах для польскіх дзяцей» (польск.: «Abecadlnik w wierszykach dla polskich dzieci»).

Катэхізіс польскага дзіцяці

У 1900 годзе Уладзіслаў Бэлза напісаў у Львове патрыятычны верш «Катэхізіс польскага дзіцяці», з прысвячэннем свайму пяцігадоваму хросніку Людвіку Вольскаму, сыну вядомай паэтэсы Марылі Вольскай і яе мужа, Вацлава Вольскага^[14], які пазней стаў сімвалам польскага патрыятызму. У часы Першай Польскай Рэспублікі «Катэхізіс польскага дзіцяці» быў абавязковым для вывучэння ў польскіх школах. На сённяшні дзень «Катэхізіс …» на памяць ведаюць мільёны палякаў.

Польская мова	Польская кірыліца[ru]	Беларускі пераклад
— Kto ty jesteś? — Polak mały. — Jaki znak twój? — Orzeł biały. — Gdzie ty mieszkasz? — Między swemi. — W jakim kraju? — W polskiej ziemi. — Czem ta ziemia? — Mą Ojczyzną. — Czem zdobyta? — Krwią i blizną. — Czy ją kochasz? — Kocham szczerze. — A w co wierzysz? — W Polskę wierzę! — Coś ty dla niej? — Wdzięczne dziecię. — Coś jej winien? — Oddać życie.	— Кто ты естэсь? — Поляк малы. — Які знак тво́й? — Оṗэл бялы. — Гдзе ты мешкаш? — Мęдзы свэмі. — В якім краю? — В польскей земі. — Чэм та земя? — Мą Ойчызнą. — Чэм здобыта? — Крвя̨ і блізнą. — Чы я̨ кохаш? — Кохам шчэṗэ. — А в цо веṗыш? — В Польскэ̨ веṗэ̨! — Цось ты для ней? — Вдзęчнэ дзецę. — Цось ей вінен? — Оддаць жыце.	— Хто ты ёсць? — Паляк малы. — Які знак твой? — Арол белы. — Дзе ты жывеш? — Між сваіх. — У якім краі? — У польскай зямлі. — Што тая зямля? — Мая Айчына. — Чым здабытая? — Крывёю і шрамамі. — Ці яе любіш? — Люблю шчыра. — А ў што верыш? — У Польшчу веру! — Хто ты для яе? — Удзячнае дзіця. — Што ёй вінен? — Аддаць жыццё.

Творы

• «Podarek dla grzecznych dzieci» / «Падарунак для выхаваных дзяцей» (Варшава, 1867)
• «Abecadlnik w wierszykach dla polskich dzieci» (Кракаў 1870)^[15]
• «Piesni liryczne» (Варшава, 1868)
• «Z doli-niedoli» (Кракаў, 1869)^[16]
• «Zamek Grojecki» (Кракаў, 1869)
• «Emancypantka» (Познань 1870)^[17]
• «Poezje Wladyslawa Belzy» (Лейпцыг, 1874)^[18]
• «Zaklete dzwony» (Львоў, 1875)
• «Zaklete dzwony. Legenda z dziejow polskich» (Львоў, 1876)^[19]
• «Antologja polska» (Варшава, 1880)
• «Zydzi w poezji polskiej» (Львоў, 1883)
• «Sobieski w poezyi polskiej. Glosy poetow polskich o bohaterskim obroncy Wiednia» (Львоў, 1883)^[20]
• «Kobieta w poezji polskiej» (Кракаў, 1885)
• «Maryla» (Львоў, 1885)^[21]
• «Kronika potoczna i anegdotyczna z zycia Adama Mickiewicza» (Львоў, 1884)^[22]
• «Iwonicz i jego okolice» (Львоў, 1885)
• «Maryla i jej stosunek do Mickiewicza» (Варшава, 1887)^[23]
• «Ksiega aforyzmow» / «Кніга афарызмаў» (Кракаў, 1888)
• «Dawni krolowie tej ziemi» (Залочаў, 1888)
• «Album pamiatkowe Adama Mickiewicza» / «Памятны альбом Адама Міцкевіча» (Львоў, 1889)
• «Ostatni chwile i pogrzeb Adama Mickiewicza» / «Апошнія хвіліны і пахаванне Адама Міцкевіча» (Львоў-Кракаў, 1890)^[24]
• «Katechizm polskiego dziecka» / «Катэхізіс польскаго дзіцяці» (Львоў, 1901)
• «Olowiany zolnierz i inne powiastki dla mlodego wieku» (Варшава, 1909)^[25]
• «Z Wenecji do Neapolu» (Варшава-Кракаў, 1910)^[26]
• «Wincenty Pol. Wspomnienie w 40-sta rocznice zgonu poety »(Кракаў, 1912)^[27]
• «Dla polskich dzieci wybór pism wierszem Władysława Bełzy» (Львоў, 1912)

Памяць

• У польскім курортным горадзе Івоніч-Здруй, дзе Уладзіслаў Бэлза займаўся арганізацыяй культурнага жыцця ў 1874—1890 гадах, яму усталявалі помнік.
• У гонар Уладзіслава Бэлзы названая вуліца ў Быдгашчы.