Цярнопаль

Цярнопаль, або Тэрнопіль^[4] (укр.: Тернопіль), да 1944 года — Тарнопаль (укр.: Тарнополь) — горад ва Украіне, палітыка-адміністрацыйны, эканамічны і культурны цэнтр Цярнопальскай вобласці. Адзін з найбуйнейшых гарадоў гістарычных зямель Галіцыі і Падолля. Плошча — 86 км². Насельніцтва — 225 286 чалавек (2022).

Горад Цярнопаль укр.: Тернопіль Герб[d] Сцяг[d] Краіна  Украіна Абшчына Цярнопальская гарадская грамада Каардынаты 49°34′00″ пн. ш. 25°36′00″ у. д.HGЯO Мэр Сяргей Надал[d] Заснаваны 1540 Першая згадка 15 красавіка 1540 Плошча 59 км²[1] Вышыня цэнтра 320 м Водныя аб’екты Серат[d] Насельніцтва ▲225 238 чал. (2022)[2][3][…] Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код 0352 Паштовыя індэксы 46000 - 46499 КААТУУ 6110100000 Афіцыйны сайт rada.te.ua (укр.) Цярнопаль на карце Украіны

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Геаграфія

Размешчаны на рацэ Серат. Знаходзіцца ў цэнтры Заходняй Украіны, на перасячэнні важных аўтамабільных і чыгуначных шляхоў. Міжнародны аэрапорт «Тэрнопіль» размешчаны за 3 км на ўсход ад горада.

У фізіка-геаграфічным дачыненні горад знаходзіцца на Цярнопальскай плато, Падольскага ўзвышша. Належыць да ўмеранага пояса зоны шыракалістых лясоў.

Клімат у Цярнопалі ўмерана-кантынентальны, з цёплым вільготным летам і мяккай зімой. Сярэдняя тэмпература паветра вагаецца ад -3 °C у студзені да +19 °C у ліпені. Сярэднегадавая колькасць ападкаў складае 520-600 мм^[5].

Гісторыя

Горад заснаваны ў 1540 годзе Янам Аморам Тарноўскім. Да 1569 года ў складзе Церабаўлянскага староства (пазней павета) Рускага ваяводства Каралеўства Польскага. У 1569—1772 гадах у складзе Рэчы Паспалітай — Церабаўлянскі павет Галіцкай зямлі Рускага ваяводства; у 1772—1810, 1815—1867 — цэнтр Цярнопальскай акругі ў складзе Галіцка-Уладзімірскага каралеўства, 1810—1815 — Цярнопальскай губерні Расійскай імперыі, 1854—1939 — адміністрацыйны цэнтр Цярнопальскай акругі ў складзе розных дзяржаў: Аўстрыйскай імперыі, Аўстра-Венгрыя, ЗУНР, ГРСР, Польскай Рэспублікі. З 1920 г. — адміністрацыйны цэнтр ваяводства, з 1939 г. — вобласці. З канца 1918 да 2 студзеня 1919 года Тарнопаль быў сталіцай Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі, а з 8 ліпеня па 21 верасня 1920 — сталіцай марыянеткавай бальшавіцкай дзяржавы — Галіцкай ССР. Падчас нацысцкай акупацыі (1 жніўня 1941 — красавік 1944) у складзе акругі Галіцыя.

Заступніцай горада лічаць Святую Тэклю. Перад Другой сусветнай вайной алтар з яе выявай знаходзіўся ў дамініканскім касцёле — цяпер сабор Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Панны.

Да 2018 года — цэнтр Цярнопальскага гарсавета. З 2018 года — цэнтр гарадской грамады Цярнопаля.

Насельніцтва

Па дадзеных перапісу насельніцтва Украіны (2001 г.)^[6] Цярнопаль і Цярнопальская вобласць аднастайна населеныя этнічнымі ўкраінцамі. Горад Цярнопаль і Цярнопальская вобласць таксама з'яўляюцца аднароднымі украінскамоўнымі.

Дынаміка насельніцтва:

Год Колькасць 1857 17 210 [2] 1890 27 405 [2] 1939 37 500 [2] 1959 52 245 [2] 1970 84 663 [2] 1979 143 625 [2] 1989 204 845 [2] 1998 235 100 [2] Год Колькасць 2001 227 755 [2] 2003 226 318 [2] 2004 224 056 [2] 2005 220 720 [2] 2006 219 122 [2] 2007 218 254 [2] 2008 217 377 [2] 2009 217 300 [2] Год Колькасць 2010 217 577 [2] 2011 217 446 [2] 2012 217 300 [2] 2013 217 118 [2] 2014 217 076 [2] 2015 217 773 [7][2][…] 2016 218 228 [8][2] 2017 217 866 [9][2] Год Колькасць 2018 218 653 [10] 2019 221 820 [11][2] 2020 223 462 [12][2] 2021 223 938 [13][2] 2022 225 238 [2][3][…]

Эканоміка

Цярнопаль — цэнтр лёгкай, харчовай, радыёэлектроннай і будаўнічай прамысловасці. У савецкі і ранні постсавецкі перыяд у горадзе дзейнічалі камбайнавы завод і фарфоравы завод. Таксама цяпер горад ёсць важным транспартным вузлом Украіны.

Адукацыя

Заходнеўкраінскі нацыянальны ўніверсітэт

У Цярнопалі дзейнічае каля 40 навучальных устаноў, больш 10 вышэйшых навучальных устаноў і іх філіялаў, у тым ліку:

• Заходнеўкраінскі нацыянальны ўніверсітэт
• Цярнопальскі нацыянальны педагагічны ўніверсітэт імя Уладзіміра Гнацюка
• Цярнопальскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт імя І. Я. Гарбачэўскага
• Цярнопальскі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт імя Івана Пулюя
• Цярнопальскі інстытут сацыяльных і інфармацыйных тэхналогій
• Цярнопальскі эксперыментальны інстытут педагагічнай адукацыі
• Цярнопальскі інстытут эканомікі і прадпрымальніцтва
• Цярнопальскі камерцыйны інстытут
• Міжрэгіянальная Акадэмія кіравання персаналам (Цярнопальскі інстытут)
• Еўрапейскі ўніверсітэт (Цярнопальскі філіял)

Культура

Цярнопальскі акадэмічны абласны ўкраінскі драматычны тэатр імя Тараса Шаўчэнкі

У горадзе знаходзіцца Цярнопальскі акадэмічны абласны ўкраінскі драматычны тэатр імя Т. Г. Шаўчэнка^[14], Цярнопальскі акадэмічны абласны тэатр акцёра і лялькі, Цярнопальская абласная філармонія. Таксама ў горадзе дзейнічаюць:

• Цярнопальскі абласны краязнаўчы музей
• Цярнопальскі абласны мастацкі музей
• Музей палітычных зняволеных
• Бібліятэка-музей «Літаратурнае Цярнопаль»
• Галерэя Цярнопальскі абласной арганізацыі Нацыянальнага саюза мастакоў Украіны
• Музей Івана Пулюя

З 2013 года пад Цярнопалем на працягу 2-4 дзён у ліпені штогод праводзіцца Міжнародны музычны фестываль пад адкрытым небам «Файне Місто»^[15].

Гарады-пабрацімы

•  Ёнкерс, ЗША (1991)
•  Ізерлон, Германія (10 чэрвеня 2022)^[16]
•  Апосталес^[d], Аргенціна (8 мая 2018)^[16]
•  Барут/Марк, Германія^[d], Германія (9 верасня 2022)^[16]
•  Батумі, Грузія (26 жніўня 2011)^[17]
•  Вільяндзі, Эстонія (2004)^[18][19]
•  Замасць, Польшча (29 жніўня 2020)^[16]
•  Мурсія, Іспанія (26 лютага 2015)^[16]
•  Новатамыскі павет, Польшча (9 верасня 2011)^[16]
•  Ныса, Польшча (28 верасня 2015)^[16]
•  Парма^[d], ЗША (7 чэрвеня 2018)^[16]
•  Плоньск, Польшча (24 верасня 2017)^[16]
•  Прудэнтаполіс^[d], Бразілія (2019)
•  Радам, Польшча (2005)^[16]
•  Ронебю^[d], Швецыя (9 чэрвеня 2023)^[16]
•  Слівен, Балгарыя (2002)
•  Сувалкі, Польшча (5 жніўня 2017)^[20]
•  Сулянцінскі павет, Польшча (28 жніўня 2015)^[16]
•  Тарнаў, Польшча (23 красавіка 2004)^[21]
•  Таўрогі, Літва (28 верасня 2015)^[16]
•  Хожаў, Польшча (2009)
•  /  Ціраспаль, Малдова / Прыднястроўе (28 жніўня 2011)^[21]
•  Шумен, Балгарыя (2010)
•  Эльблёнг, Польшча (27 чэрвеня 1992)^[16]
•  Эрфтштат, Германія (10 лютага 2023)^[16]
•  Ялава^[d], Турцыя (28 жніўня 2013)^[16]
•  Яленя Гура, Польшча (2016)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Цярнопаля

• Казімеж Міхалоўскі (1901—1981) — польскі археолаг, егіптолаг, гісторык мастацтва, член Польскай акадэміі навук, ардынарны прафесар Варшаўскага ўніверсітэта.
• Цэлясцін Лявонавіч Бурстын (1888—1938) — беларускі матэматык, доктар філасофіі (1912), акадэмік АН БССР (1931), прафесар (1929).
• Іван Рудніцкі (нар. 1991) — украінскі футбаліст, паўабаронца.

Галерэя

• 
  Цярнопальскі абласны савет
• 
  Кафедральны сабор
• 
  Жывапісная галерэя
• 
  Саламея Крушальніцкая
• 
  Чэмпіянат Еўропы па водна-маторным спорце