Чачэнская мова

Чачэ́нская мо́ва (саманазва: нохчийн мотт) — адна з нахскіх моў, нацыянальная мова чачэнцаў.

Чачэнская мова
Саманазва	Нохчийн мотт
Краіны	Расія, Грузія
Рэгіёны	Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана, Ахмецкі муніцыпалітэт Грузіі
Афіцыйны статус	Чачня, Дагестан
Арганізацыя, якая рэгулюе	Chechen Academy of Sciences[d]
Агульная колькасць носьбітаў	1,4 млн чал.[1]
Статус	уразлівая[d]
Класіфікацыя
Паўночнакаўказская надсям’я (неагульнапрызнана) Нахска-дагестанская сям’я Нахская галіна Вайнаская група Чачэнская
Пісьменнасць	лацінскае пісьмо, Chechen writing[d], кірыліца і арабскае пісьмо[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	нох. 785
ISO 639-1	ce
ISO 639-2	che
ISO 639-3	che
WALS	chc
Atlas of the World’s Languages in Danger	1067
Ethnologue	che
IETF	ce
Glottolog	chec1245
Вікіпедыя на гэтай мове

Распаўсюджаная ў Расіі (Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана) і Грузіі (Ахмецкі муніцыпалітэт). Паводле перапісу 2010 года ў Расіі, колькасць асоб у Расіі, якія размаўляюць на мове, налічвала 1 354 705 чал.^[2], партал Ethnologue на гэты ж год падае падобныя лічбы — 1,4 млн чал.^[1]

Асаблівасці

Фанетыка

Фанетычная сістэма адрозніваецца складанасцю вакалізму (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і кансанантызму (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя).

• Зычныя:

Чачэнская мова, як і большасць аўтахтонных моў Каўказа, мае вялікую колькасць зычных: каля 31 (у залежнасці ад дыялекту), што больш чым у іншых еўрапейскіх мовах. Характэрнае і тыповае для рэгіёна троеснае адрозненне паміж звонкасцю, глухасцю і выбуховасцю. Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў арабскай мове і саліскай мове паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Галосныя ж вельмі падобныя да сістэмы галосных у нямецкай і шведскай мовах.

• Галосныя:

У адрозненне ад астатніх моў Каўказа, чачэнская мова мае вялікую разнастайнасць галосных і дыфтонгаў: каля 27 (у залежнасці ад дыялекту), падобных паводле колькасці і гучання да сістэмы галосных у скандынаўскіх, нямецкай і фінскай мовах. Ніводная з маўленчых сістэм дакладна не адрознівае гэтыя гукі.

Марфалогія

Марфалагічная сістэма аглютынацыйна-флектыўная. Мае 6 граматычных класаў, шматсклонавае скланенне, дзеяслоўныя катэгорыі класу, часу, ладу, віду.

Граматыка

Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго з некалькіх родаў ці класаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якой дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да класу/роду, але ня ліку асобы, маючы толькі часавыя і дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўнення. Для мовы характэрная наяўнасць 8 склонаў назоўнікаў.

Для даследчыкаў чачэнская мова цікавая сваёй лексікаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фраз, а не даданнем новых частак да існуючых слоў ці аб’яднаннем старых. Праз гэта ўзнікаюць цяжкасці пры карыстанні слоўнікам.

Лексіка

Існуюць запазычанні з рускай, арабскай мовы, з цюрскіх моў (пераважна з кумыцкай), а таксама з фарсі і грузінскай.

Пісьменнасць

Найстаражытныя надпісы, знойдзеныя на тэрыторыі Чачні, высечаны на камені і выкананы грузінскім пісьмом.

Першую пісьменнасць уласна чачэнскай мовы ў 1862 распрацоўваў чачэнскі вучоны Пётр Услар. У пачатку XX стагоддзя была зроблена спроба перавесці чачэнскую пісьменнасць на арабскіую графічную аснову. З утварэннем СССР у 1925 чачэнская мова, як і большасць моў СССР, была перакладзеная на лацінку (у 1938 гэтая азбука стала адзінай для чачэнскай і інгушскай мовы), а ў 1938 — на рускую аснову. Падчас уздыму нацыянальна-вызвольнага руху ў Чачні ў пачатку 1990-х, у 1992 годзе, парламент Ічкерыі прыняў рашэнне аб вяртанні да выкарыстання лацінкі ў якасці пісьменства для чачэнскай мовы . Аднак, пасля фактычнай паразы Ічкерыі ў канцы 1990-х укараненне лацінкі было прыпынена.

Цяпер для чачэнскай мовы выкарыстоўваюць кірылічны алфавіт. Характэрнай рысай чачэнскай кірыліцы (як і многіх іншых каўказскіх моў Расіі) з'яўляецца наяўнасць асаблівай літары - палачкі  (руск.). Яе ўжываюць як асобна, так і ў дыграфах. З-за цяжкасцяў з наборам «палачкі» на практыцы яе часта замяняюць на лацінскую I ці лічбай 1(у нефармальным стылі).

Чачэнскі кірылічны алфавіт:

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	ГӀ гӀ	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Кх кх	Къ къ	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н
О о	Оь оь	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь
Ф ф	Х х	Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
(Ъ) ъ	(Ы) ы	(Ь) ь	Э э	Ю ю	Юь юь	Я я	Яь яь	Ӏ Ӏ

Чачэнскі лацінскі алфавіт (1991—1999):

A a	Ä ä	B b	C c	Ċ ċ	Ç ç[3]	Ç̇ ç̇	D d
E e	F f	G g	Ġ ġ	H h	X x	Ẋ ẋ	I i
J j	K k	Kh kh	L l	M m	N n	Ŋ ŋ[4]	O o
Ö ö	P p	Ph ph	Q q	Q̇ q̇	R r	S s	Ş ş
T t	Th th	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z	Ƶ ƶ[3]
Ə ə

Табліца адпаведнасці кірыліцы да сучаснай лацінкі:

Кірыліца	Назва	Лацінка	Назва	IPA
А а	а	A a	a	/ə/, /ɑː/
Аь аь	аь	Ä ä	ä	/æ/, /æː/
Б б	бэ	B b	be	/b/
В в	вэ	V v	ve	/v/
Г г	гэ	G g	ge	/ɡ/
ГӀ гӀ	гӀа	Ġ ġ	ġa	/ɣ/
Д д	дэ	D d	de	/d/
Е е	е	E e	e	/e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё	ё	yo		/jo/ etc.
Ж ж	жэ	Ƶ ƶ[3]	ƶe	/ʒ/, /dʒ/
З з	зэ	Z z	ze	/z/, /dz/
И и	и	I i	i	/ɪ/
Ий ий		Iy iy		/iː/
Й й (я, ю, е)	доца и	Y y	doca i	/j/
К к	к	K k	ka	/k/
Ккх ккх		Kk kk		/kː/
Кх кх	кх	Q q	qa	/q/
Кхкх кхкх		Qq qq		/qː/
Къ къ	къа	Q̇ q̇	q̇a	/qʼ/
КӀ кӀ	кӀа	Kh kh	kha	/kʼ/
Л л	лэ	L l	el	/l/
М м	мэ	M m	em	/m/
Н н	нэ	N n	en	/n/
О о	о	O o	o	/o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь	оь	Ö ö	ö	/ɥø/, /yø/
П п	пэ	P p	pe	/p/
Пп пп		Pp pp		/pː/
ПӀ пӀ	пӀа	Ph ph	pha	/pʼ/
Р р	рэ	R r	er	/r/
РхӀ рхӀ		Rh rh		/r̥/
С с	сэ	S s	es	/s/
Сс сс		Ss ss		/sː/
Т т	тэ	T t	te	/t/
Тт тт		Tt tt		/tː/
ТӀ тӀ	тӀа	Th th	tha	/tʼ/
У у	у	U u	u	/uʊ/
Ув ув		Uu uu		/uː/
Уь уь	уь	Ü ü	ü	/y/
Ф ф	фэ	F f	ef	/f/
Х х	хэ	X x	xa	/x/
Хь хь	хьа	Ẋ ẋ	ẋa	/ʜ/
ХӀ хӀ	хӀа	H h	ha	/h/
Ц ц	цэ	C c	ce	/ts/
ЦӀ цӀ	цӀа	Ċ ċ	ċe	/tsʼ/
Ч ч	чэ	Ç ç[3]	çe	/tʃ/
ЧӀ чӀ	чӀа	Ç̇ ç̇	ç̇e	/tʃʼ/
Ш ш	шэ	Ş ş	şa	/ʃ/
Щ щ	щэ
(Ъ) ъ	чӀогӀа хьаьрк	Ə ə	ç̇oġa ẋärk	/ʔ/
(Ы) ы	ы
(Ь) ь	кӀеда хьаьрк
Э э	э	E e	e	/e/ etc.
Ю ю	ю	yu		/ju/ etc.
Юь юь	юь	yü		/jy/ etc.
Я я	я	ya		/ja/ etc.
Яь яь	яь	yä		/jæ/ etc.
Ӏ Ӏ	Ӏа	J j	ja	/ʡ/, /ˤ/

Прыклад тэксту

Малітва Ойча наш па-чачэнску:

Дада! Хьан цІе сийлахь хуьлда!
Хьан олалла тІекхочийла!
ХІора дийнахь напха лохьа тхуна.
Тхан къиношна гечдехьа,
Тхайна декхарийлахь болчарна оха ма-гечдарра.
Хьарам лаамна кІел ма дахийтахьа тхо.

Зноскі

1. Ethnologue | Chechen (англ.)
2. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Архівавана 6 лютага 2018.
3. На практыцы былі і іншыя варыянты: Ч — Č, Ж —Ž
4. Некаторыя крыніцы даюць і іншыя варыянты: Ꞑ ꞑ (en:N with descender), Ņ ņ.