Паўночна-Каўказскі край

Паўночна-Каўказскі край — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на тэрыторыі Расійскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікі, якая існавала з 16 кастрычніка 1924 года па 13 сакавіка 1937 года. Адміністрацыйны цэнтр — горад Растоў-на-Доне (з 10 студзеня 1934 года — Пяцігорск, са студзеня 1936 года — Арджанікідзэ (цяпер г. Уладзікаўказ), з 15 снежня 1936 года — Варашылаўск (цяпер г. Стаўрапаль)). Па выніках перапісу насельніцтва ў СССР 1926 года дзвюма найбуйнейшымі нацыянальнасцямі на тэрыторыі Паўночна-Каўказскага края былі рускія (46,2 %) і украінцы (37,4 %)^[2].

Паўночна-Каўказскі край
Краіна	СССР
Статус	Край
Уваходзіць у	РСФСР
Адміністрацыйны цэнтр	горад Растоў-на-Доне
Дата ўтварэння	16 кастрычніка 1924
Дата скасавання	13 сакавіка 1937
Афіцыйныя мовы	руская, украінская
Насельніцтва (1926)	8 363 491[1]
Плошча	293 652
Часавы пояс	MSK (UTC+3)
Пераемнасць ← Паўднёва-Усходняя вобласць Стаўрапольскі край →

Гісторыя

Паўночна-Каўказскі край быў утвораны 16 кастрычніка 1924 года ў выніку аб’яднання скасаванай Паўднёва-Усходняй вобласці і аўтаномных абласцей: Адыгейскай (Чаркескай), Карачаева-Чаркескай, Кабардзіна-Балкарскай і Чачэнскай, Сунжанскай казацкай акругі і аўтаномнага горада Грозны^[1], на правах акругі^[3]. Цэнтрам края стаў горад Растоў-на-Доне.

26 лютага 1925 года створана Сунжанская казацкая акруга. Таксама ў склад края ўключаны Інгушская і Паўночна-Асецінская аўтаномныя вобласці^[3].

26 красавіка 1926 года Карачаева-Чаркеская аўтаномная вобласць падзелена на Карачаеўскую аўтаномную вобласць і Чаркескую нацыянальную акругу^[3].

30 красавіка 1928 года Чаркеская нацыянальная акруга ператворана ў Чаркескую аўтаномную вобласць^[3].

14 лютага 1929 года скасавана Сунжанская казацкая акруга^[3], падзеленая паміж Церскай акругай і Сунжанскай акругай Чачэнскай аўтаномнай вобласці.

У 1929 годзе горад Грозны перастаў быць аўтаномным горадам края і ўвайшоў у Чачэнскую аўтаномную вобласць^[4].

15 жніўня 1930 года па-за аўтаномнымі абласцямі былі скасаваны акругі, і ўсе раёны перайшлі ў непасрэднае падпарадкаванне адміністрацыі края.

6 верасня 1931 года ў склад края ўключана Дагестанская АССР^[3].

30 верасня 1931 года ўсе акругі аўтаномных абласцей былі ператвораны ў раёны^[5].

20 лістапада 1933 года з часткі раёнаў на поўначы края была створана Паўночная вобласць^[3] з цэнтрам у горадзе Мілерава.

10 студзеня 1934 года край быў падзелены на дзве самастойныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі: Азова-Чарнаморскі край, якіў уключаў Адыгейскую аўтаномную вобласць^[3], з цэнтрам у Растове-на-Доне і Паўночна-Каўказскі край, цэнтрам якога стаў Пяцігорск^[3].

15 студзеня 1934 года Чачэнская аўтаномная вобласць і Інгушская аўтаномная вобласць былі аб’яднаны ў адну Чачэна-Інгушскую аўтаномную вобласць.

У студзені 1936 года краявы цэнтр перанесены ў горад Арджанікідзэ.

5 снежня 1936 года са складу края былі вылучаны Дагестанская АССР і, ператвораныя ў АССР, Кабардзіна-Балкарская, Паўночна-Асецінская і Чачэна-Інгушская аўтаномныя вобласці^[6]. Цэнтр края перанесены ў горад Варашылаўск.

13 сакавіка 1937 года Паўночна-Каўказскі край перайменаваны ў Арджанікідзеўскі край. 15 студзеня 1938 новая назва края была ўнесена ў Канстытуцыю СССР^[7]. 12 студзеня 1943 года Арджанікідзеўскі край Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР перайменаваны ў Стаўрапольскі край.

Нацыянальны склад

Нацыянальны склад Паўночна-Каўказскага края паводле даных перапісу насельніцтва СССР 1926 года^[2]:

нацыянальнасць	колькасць	%
рускія	3 841 063	46,2 %
украінцы	3 106 852	37,4 %
чачэнцы	296 282	3,6 %
армяне	162 186	1,9 %
асеціны	155 400	1,87 %
кабардзінцы	139 689	1,68 %
немцы	93 915	1,13 %
інгушы	72 043	0,86 %
чаркесы	64 031	0,77 %
карачаеўцы	55 068	0,66 %
беларусы	51 317	0,6 %
яўрэі	42 476	0,51 %
балкарцы	33 280	0,4 %
іншыя	…	…
усяго	8 307 934	100,0 %

Нацыянальны склад Кубанскай акругі, Майкопскай акругі, Армавірскай акругі і Чарнаморскай акругі Паўночна-Каўказскага края паводле даных перапісу насельніцтва СССР 1926 года^[8]:

Нацыянальнасць	Кубанская акруга	%	Майкопская акруга	%	Армавірская акруга	%	Чарнаморская акруга	%	Разам	%
украінцы	915 450	62,2 %	94 322	28,6 %	305 126	32,9 %	103 922	37,5 %	1 418 820	47,2 %
рускія	498 102	33,8 %	212 549	64,4 %	552 176	59,4 %	96 169	34,7 %	1 358 996	45,2 %
армяне	21 023	1,4 %	9 801	3,0 %	19 198	2,1 %	27 729	10,0 %	77 751	2,6 %
беларусы	8 434	0,6 %	1 600	0,5 %	8 386	0,9 %	4 882	1,8 %	23 302	0,8 %
немцы	7 255	0,5 %	962	0,3 %	21 856	2,4 %	2 968	1,1 %	33 041	1,1 %
іншыя	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…
усяго	1 472 548	100,0 %	330 135	100,0 %	927 392	100,0 %	277 263	100,0 %	3 007 338	100,0 %

Адміністрацыйны падзел пры заснаванні края

Паселеныя вынікі перапісу 1926 г. па Паўночна-Каўказскім краі.

Карта Паўночна-Каўказскі краі 1931 г.

Пры перапісе ўлічвалася і казацкае насельніцтва (адзіны ў СССР раз), калі былі палічаны ўсе, хто называў сваю нацыянальнасць як «казак» ці «казачка», хоць у агульны доступ гэта інфармацыя так і не патрапіла і збіралася больш для «ўнутраных высноў»^[9].

Станам на 17 снежня 1926 года ў склад края ўваходзілі 12 акруг, 7 аўтаномных абласцей і 2 аўтаномныя гарады, на правах акругі:

Адміністрацыйная адзінка	Цэнтр	Плошча, км²	Насельніцтва[1] (1926), чал.
Армавірская акруга	Армавір	21 524	927 392
Данецкая акруга	Мілерава	17 550	374 710
Данская акруга	Растоў-на-Доне	25 809	1 132 270
Кубанская акруга	Краснадар	35 860	1 489 088
Майкопская акруга	Майкоп	14 712	330 135
Сальская акруга	Сальск	36 882	471 890
Стаўрапольская акруга	Стаўрапаль	26 620	727 585
Сунжанская акруга	ст-ца Сляпцоўская	1 102	34 888
Таганрогская акруга	Таганрог	5 029	268 394
Церская акруга	Пяцігорск	27 542	643 369
Чарнаморская акруга	Новарасійск	9 415	291 437
Шахцінска-Данецкая акруга	Шахты	23 256	540 376
Адыгейская (Чаркеская) аўтаномная вобласць	Краснадар	3 027	113 481
Інгушская аўтаномная вобласць	Уладзікаўказ	3 218	85 133
Кабардзіна-Балкарская аўтаномная вобласць	Нальчык	10 105	204 006
Карачаеўская аўтаномная вобласць	сяло Мікаян-Шахар	8 142	64 613
Паўночна-Асецінская аўтаномная вобласць	Уладзікаўказ	6 177	152 435
Чаркеская аўтаномная вобласць	ст-ца Баталпашынская	3 027	113 481
Чачэнская аўтаномная вобласць	Грозны	12 371	509 860
Грозны, аўтаномны горад	Грозны	370	127 087
Уладзікаўказ, аўтаномны горад	Уладзікаўказ	84	78 346

Адміністрацыйны падзел з 1934 года

Пасля падзелу края ў 1934 годзе ў складзе края^[10]:

Аўтаноміі

• Дагестанская аўтаномная рэспубліка
• Кабардзіна-Балкарская аўтаномная вобласць
• Карачаеўская аўтаномная вобласць
• Паўночна-Асецінская аўтаномная вобласць
• Чаркеская аўтаномная вобласць
• Чачэна-Інгушская аўтаномная вобласць

Раёны

• Аляксандраўскі раён
• Благадарненскі раён
• Варанцова-Аляксандраўскі раён
• Вінадзеленскі раён
• Георгіеўскі раён
• Есентукскі раён
• Збытна-Цішчанскі раён
• Курсаўскі раён
• Маздокскі раён
• Мінералаводскі раён
• Мядзвежанскі раён
• Новааляксандраўскі раён
• Нявіннамыскі раён
• Прыкумскі раён
• Пятроўскі раён
• Стаўрапольскі раён
• Туркменскі раён

У гэтым жа годзе Есентукскі раён быў скасаваны^[10]

Адміністрацыйны падзел з 1935 года

Уведзена новая сетка раёнаў Паўночна-Каўказскага края і аўтаномных аб’яднанняў, якія ўваходзілі ў яго склад. Замест 17 раёнаў у краі стала 43 раёны, падпарадкаваныя непасрэдна Паўночна-Каўказскаму крайвыканкаму^[10]:

Раёны

• Александрыйска-Абільненскі раён
• Аляксандраўскі раён
• Апалонскі раён
• Арзгірскі раён
• Архангельскі раён
• Благадарненскі раён
• Бурлацкі раён
• Варанцова-Аляксандраўскі раён
• Вінадзеленскі раён
• Гафіцкі раён
• Георгіеўскі раён
• Дзмітрыеўскі раён
• Егарлыкскі раён
• Есентукскі раён
• Жалезнаводскі раён
• Ізабільненскі раён
• Кіславодскі раён
• Курсаўскі раён
• Курскі раён
• Левакумскі раён
• Лібкнехтаўскі раён
• Маздокскі раён
• Мінералаводскі раён
• Мітрафанаўскі раён
• Мядзвежанскі раён
• Наваселіцкі раён
• Нагуцкі раён
• Наурскі раён
• Новааляксандраўскі раён
• Нявіннамыскі раён
• Прыкумскі раён
• Пятроўскі раён
• Пяцігорскі раён
• Савецкі раён
• Салдата-Аляксандраўскі раён
• Спіцаўскі раён
• Старамар’еўскі раён
• Стаўрапольскі раён
• Сувораўскі раён
• Сцяпноўскі раён
• Труноўскі раён
• Туркменскі раён
• Шпакаўскі раён

Аўтаноміі

• Дагестанская АССР
• Кабардзіна-Балкарская аўтаномная вобласць
• Карачаеўская аўтаномная вобласць
• Паўночна-Асецінская аўтаномная вобласць
• Чаркеская аўтаномная вобласць
• Чачэна-Інгушская аўтаномная вобласць

Перайменаваны

• Мядзвежанскі раён і с. Мядзведжае ў Еўдакімаўскі раён і ў с. Еўдакімаўскае
• Вінадзеленскі раён — у Іпатаўскі
• Мітрафанаўскі (былы Дзівенскі) раён — у Апанасянкоўскі
• Прыкумскі раён — у Будзённаўскі
• Стаўрапольскі раён — у Варашылаўскі, а г. Стаўрапаль — у г. Варашылаўск

Утвораны

Каясулінскі раён у складзе Дагестанскай АССР.

Адміністрацыйны падзел з 1936 года

Пасля прыняцця Канстытуцыі СССР 1936 года Кабардзіна-Балкарская, Паўночна-Асецінская і Чачэна-Інгушская аўтаномныя вобласці ператвораны ў аўтаномныя Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі і разам з Дагестанскай АССР вылучаны са складу Арджанікідзеўскага края ў самастойныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя ўтварэнні ў РСФСР^[10].

Карачаеўская і Чаркеская аўтаномныя вобласці засталіся ў складзе Арджанікідзеўскага края (пераназванага ў 1943 годзе ў Стаўрапольскі край). 12 студзеня 1957 года яны былі аб’яднаны ў Карачаева-Чаркескую аўтаномную вобласць Стаўрапольскага края. У яе былі перададзены Зелянчуцкі, Карачаеўскі і Усць-Джагуцінскі раёны Стаўрапольскага края.

Зноскі

1. Усесаюзны перапіс насельніцтва 1926 г. (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 9 жніўня 2017. Праверана 4 кастрычніка 2010.
2. Дэмаскоп Weekly - Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў. (нявызн.). www.demoscope.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2018. Праверана 4 мая 2018.
3. Паўднёва-Усходняя вобласць — Паўночна-Каўказскі край (цэнтр Растоў-на-Доне) (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 чэрвеня 2015. Праверана 20 жніўня 2010.
4. Сусветны гістарычны праект (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 снежня 2010. Праверана 9 кастрычніка 2010.
5. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ЧІАССР на 1 студзеня 1941 года Архівавана 30 жніўня 2019. Дзяржаўны архіў Рэспублікі Інгушэціі
6. Паўночна-Каўказскі — Арджанікідзеўскі — Стаўрапольскі край (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 3 жніўня 2017. Праверана 20 кастрычніка 2017.
7. Закон СССР от 15 января 1938 года «Об изменении и дополнении ст.ст. 22, 23, 26, 28, 29, 49, 77, 70, 78 и 83 Конституции (Основного Закона) СССР» (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 4 верасня 2018. Праверана 4 верасня 2018.
8. Дэмаскоп Weekly - Дадатак. Даведнік статыстычных паказчыкаў. (нявызн.). demoscope.ru. Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2013. Праверана 17 сакавіка 2017.
9. Поселенные итоги переписи 1926 года по Северо-Кавказскому краю / Северо-Кавказское краевое статистическое управление — Ростов-на-Дону: Гостипография им. Коминтерна Секкавполиграфтреста, 1929.
10. Краткая справка по административно-территориальному делению Ставропольского края с 1920 по 1992 г_.doc Кароткая даведка пра адміністрацыйна-тэрытарыяльныя змены Стаўрапольскага края за 1920—1992 гг.(недаступная спасылка)