Рагулькі высокія

Рагу́лькі высокія, Козлікі высокія^[1], Каптурыкі^[2] (Delphinium elatum) — травяністая расліна сямейства Казяльцовыя (Ranunculaceae).

Рагулькі высокія
Рагулькі высокія, Татры
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Казяльцовакветныя Сямейства:  Казяльцовыя Падсямейства:  Казяльцовыя Трыба:  Delphinieae Род:  Рагулькі Від:  Рагулькі высокія
Міжнародная навуковая назва
Delphinium elatum L. (1753)
Сінонімы
Delphinastrum elatum (L.) Spach Delphinastrum hybridum (L.) Spach Delphinastrum urceolatum (Jacq.) Nieuwl. Delphinium alpinum Waldst. & Kit. Delphinium atropurpureum Pall. Delphinium belladonna (Kelway) Bergmans Delphinium clusianum Host Delphinium cryophilum Nevski Delphinium davuricum Georgi Delphinium discolor Fisch. ex Sweet, nom. nud. Delphinium gratum Hoffmanns. Delphinium hirsutum Pers. Delphinium hybridum L. Delphinium intermedium Aiton Delphinium kioviense Besser ex Nyman Delphinium mixtum Loisel. Delphinium speciosum Janka ex Nyman Delphinium tauricum Pall. ex M.Bieb. Delphinium tiroliense A.Kern. ex Dalla Torre Delphinium urceolatum Jacq.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   501978 NCBI   46247 EOL   487960 GRIN   t:13436 IPNI   710585-1 TPL   kew-2759714

Арэал

Барэальны сібірска-таежны від. Натуральная вобласць распаўсюджання — Паўночна-Усходняя Еўропа і Сібір, ахоплівае Забайкалле і Сярэднюю Азію. Сустракаецца ў гарах Цянь-Шаня і паўднёва-ўсходніх гарах Еўропы: Альпах, Карпатах, Судэтах і ў баснійска-сербскім памежным раёне. У Беларусі знаходзіцца ў ізаляваных лакалітэтах на паўднёва-заходняй мяжы арэала.

Расце ў лясной зоне, у негустых светлых лясах, на лясных палянах, у ярах на схілах, акрамя паўднёвых, часам па берагах рэк на лугах. У гарах засяляе субальпійскія вобласці, да 2000 м над узроўнем мора. Рэдка ўтварае зараснікі, звычайна расце рассеяна адзінкавымі экзэмплярамі і невялікімі групамі.

Апісанне

Шматгадовая расліна. Вышыня сцябла ад 1 да 4 м. Карэнішча кароткае, шматгаловае. Карані махрыстыя, шаравата-карычневага колеру.

Сцябло простае, прамастаячае, раўнамерна пакрытае лісцем, полае і рабрыстае, звычайна голае, часам валасістае ў ніжняй частцы.

Лісце чарговае, доўгачарашковае, у агульным абрысе круглявае, ля аснавання глыбокасэрцападобнае, пальчата рассечанае на 3 рамбічныя датыкальныя долі, далей лапчастае, пяці-сяміраздельнае, часта востразубчаста надрэзанае. Пласцінка ліста голая або па баках і жылках валасістая, даўжынёй 3-7 см, шырынёй да 16 см. Рассечанасць і апушанасць лісця моцна вар'іруецца.

Кветкі Delphinium elatum

Кветкі культурнай формы

Кветкі буйныя (дыяметр 2-3 см), абодваполыя, розных адценняў сіняга, няправільныя (зігаморфныя) з перайначанымі верхнімі чашалісцікамі — шпорцамі. Сабраны ў простыя негустыя доўгія гронкі на верхавіне сцябла. Прыкветкі ў аснаванні кветаножак вузкалінейныя, суцэльныя. Чашалісцікі пялёсткападобныя суцэльныя, лікам 5. Аснаванне верхняга чашалісціка працягваецца ў полы шпорац.

Пялёсткі чорнага або цёмна-бурага колеру, іх усяго 4, удвая карацей чашалісцікаў. Два верхніх зменены ў 2 нектарніка. Нектарнікі выцягнутыя ў шпорац, укладзены ў шпорац чашалісцікаў. Два ніжніх пялёстка ператвораныя ў 2 стамінодзія, якія на канцах двунадрезаны, з жоўтымі валасінкамі, якія ўтвараюць бародку. Тычачкі шматлікія. Тры песцікі з верхнімі завязямі. Формула кветкі: ${\displaystyle \uparrow K_{5}\;C_{2^{nect}:2^{st}}\;A_{\infty }\;G_{3-5}}$^[3].

Плод — шматлістоўка, сабраная з трох лістовак. Насенне дробнае карычневае, бліскучае, амаль трохграневае, па рэбрах вузкаплёнкавакрылатаее.

Асаблівасці біялогіі

Цвіце ў чэрвені-жніўні. Размнажаецца вегетатыўна і насеннем. Зацвітае на другі год. Спее ў жніўні-верасні.

Хімічны склад

Расліна добра вывучана.

Усе часткі расліны ўтрымліваюць дытэрпенавыя алкалоіды, трацічныя аміны. Агульнае ўтрыманне алкалоідаў ў каранях дасягае 4 %, у насенні — 2,5 %, у лісці — 1,3 %.

Галоўны алкалоід элацін  (руск.), утрыманне якога складае прыкладна трэць ад агульнай колькасці іншых алкалоідаў расліны.

Іншыя алкалоіды: дэльсін, дэльфелацін (эльдэлін), дельфелін (дельфемін), кандэльфін, меціллікаканіцін  (фр.) (дэларцін).

Расліна змяшчае аканітавую кіслату  (руск.), гліказід камфероль. У суквеццях утрымліваюцца флаваноіды.

Выяўляюцца макра- і мікра- элементы:

• K — 32; Mg — 23; Cu — 22; Fe — 0,4 мг/г.
• Mo — 64; Se — 4,3; Co — 0,9; Zn — 0,7; Ba — 0,4; Ni — 0,2 мкг/г.

Таксікалогія

Атрутная расліна, аказвае расслабляльнае дзеянне на шкілетную мускулатуру, у вялікіх дозах можа выклікаць параліч асобных груп цягліц і абезрухоўліванне. Паражае страўнікава-кішачны тракт і сардэчна-сасудзістую сістэму.

Лячэнне, як пры атручванні аканітам, прамыванне страўніка, танін, слабільнае. У залежнасці ад стану могуць прымяняцца узбуджальныя або сардэчныя сродкі.

Выкарыстанне

Медыцына

Служыла сыравінай для атрымання алкалоіда элаціна. Абмежавана ўжываецца ў народнай медыцыне.

Інсектыцыды

Расліна атрутная. Адвары травы традыцыйна выкарыстоўваліся для знішчэння мух і іншых насякомых у жылых памяшканнях.

Садовая расліна

Дэкаратыўнае расліна, культывуецца ў кветніках. Нярэдка дзічэе. Рагулькі высокія выкарыстоўваюцца як садовая дэкаратыўная расліна і паслужыла зыходным відам для селекцыі шматлікіх культурных дэкаратыўных сартоў і гібрыдаў, якія разводзяцца садоўнікамі.

Ахова

Від занесены ў Чырвоную Кнігу Рэспублікі Беларусь. Ахоўваецца ў Латвіі^[4], шэрагу рэгіёнаў Расіі^[5].

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. III катэгорыя (VU)

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 45. — 160 с. — 2 350 экз.
2. «Апісанне Крычаўскага графства або былога староства» (1786) Андрэя Меера
3. Экофлора Украины = Екофлора України / Відпов. редактор Я.П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с. (укр.).
4. Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь Архівавана 26 верасня 2017.
5. Delphinium elatum L. // ИАС «ООПТ России» (руск.)