Пушкăрт Республики

Пушкӑртстан (пушк. Башҡортостан, вырăсла тата официаллă мар Башкирия^[3][4][5][6]), ун тĕлне чăваш чĕлхинче Башкири пулать, çавăн пекех Пушкăрт Республики (Пушкăртстан Республики, пушк. Башҡортостан Республикаһы^[7], кĕске РБ) — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ, унăн йышĕнчи^[8] республика (патшалăх)^[9][10]. Атăлçи федераци округне кĕрет^[11], Урал экономика районĕн пайĕ.

⠀⠀Пушкăрт Республики⠀⠀ Башҡортостан Республикаһы
Пушкăрт Республикин ялавĕ Пушкăрт Республикин гербĕ
Тĕп хули	Ӗпхӳ
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	27 142 947 км² 0,3%
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	7 4 077 600[1] çын патнелле (2023) 28.53 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Атăлçи федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Урал экономика районĕ
Регион номерĕ	02
Патшалăх чĕлхисем	пушкăрт, вырăс[2]
Республика Пуçлăхĕ	Радий Хабиров
Премьер-министр	Андрей Назаров
Патшалăх Канашĕн — Курултай председателĕ	Константин Толкачёв
Гимн	Пушкăрт Республики гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ Екатеринбург вăхăчĕ, UTC+5

Пушкăрт Республикипе юнашар Тутарстан, Удмурти республикисем, Перĕм Ен, Свердловск, Ăренпур, тата Челепи облаçĕсем вырнаçнă.

Тĕп хули — Ӗпхӳ.

Республикăн патшалăх чĕлхисем: пушкăртла, вырăсла^[2].

1917 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 28-мӗшӗнче Пушкăрт вăта шурин (канашĕн) йышăнăвĕпе Башкурдистан автономийĕ пекех йышăннă. 1919 ҫулхи пуш уйӑхӗн 20-мӗшӗнче Пушкăрт Совет Автономийĕ çинчен Совет влаçĕпе Пушкăрт правительстви килĕшӳпе Пушкăрт Автономиллĕ Совет Социализм Республики Раççей тытăмĕнче пекех. Ку чи пĕрремĕш автономи Раççей тытăмĕнче тата пĕрремĕш те пĕрреллĕ автономи килĕшӳпе йышăннă^{[12][13][14][15][16][17]}.

Тавралӑхӗ

Республика Кăнтăр Уралăн хăяккинче тата Уралумĕнче вырнаçнă. Пушкăртстанăн чи çӳллĕ вырăнĕ — Ямантау (1640 метр) тăвĕ. Республика çурçĕртен кăнтăралла — 550 км, анăçран тухăçалла — 430 км тăсăлать.

Пысăк юханшывсем: Шур Атăл) (1430 км) тата унăн юпписем Нугуш (235 км), Сим (239 км), Ӗпхӳ) (918 км), Дёма (556 км), çаплах Сакмара (760 км), Урал тата Ик (571 км).

Истори

Ҫутҫанталӑк

Усӑллӑ минералсем

Республикăра нефть управĕсем (Арлан тата Чекмагуш, Ишимбай, Туймаçи, Шкап тата ур.), çутçанталăк газĕ (Кумертау, Янаул тата ур., хакласа хунă янтти 300 млрд м³ ытла).

Климат

Ӳсентăран тĕнчи

Ӳкерчĕк:IMG 0145.jpg

Инзер юханшывăн айлăмĕ.

Чĕрчун тĕнчи

Пурӑнан халӑх

2001 çулхи халăх çыравĕпе Пушкăрт Республикинче пурĕпе 4102.9 пин çын пурăнать. Вĕсенчен 36 % — вырăссем, 30 % — пушкăртсем, 24 % — тутарсем, 2,8 % — чăвашсем, 2,6 % — марисем, 1,3 % — украинсем, нимĕçсем. Пĕтĕм çынсем вырăсла пĕлеççĕ, 30% - тутарла, пушкăртла çав енченех илсессĕн 20% анчах пĕлеççĕ.

Халӑх йышӗ

Пĕтĕм Раççейре халăха çырнипе (2002), республикăра пурăнакан халăх çакăн пек вырнаçнă:

Халăх	Йышĕ 2002 çулта, %
Вырăссем	36,3 %
Пушкăртсем	29,76 %
Тутарсем	24,14 %
Чăвашсем	2,86 %
Марисем	2,6 %
Украинсем	1,3 %
Мордвасем	0,6 %
Удмуртсем	0,6 %
Беларуссем	0,4 %

Пушкăртăстанра пурĕ 100 ытла наци пурăнать .

96,4 % халăхĕ вырăсла калаçать, пушкăртла 25,8 %, тутарла 34,0 % пуплеме пултарать.

Халăх йышĕн улшăнăвĕ

(çын, 1939—2002 çç. çырав тĕлне çав çулсенчи çĕр чикисемпе килĕшӳллĕ, 1897 ç. – хальхи чикĕре, 1897—1926 çç. пулнă халăх хыпарĕсене кăтартнă, 1939—2002 çç. — пĕрмай пурăнан халăха çырнă)

Çулсем	Пурĕпе	Пушкăртсем	Вырăссем	Тутарсем	Чăвашсем	Марисем	Украинсем	Мордвасем	Удмуртсем	Белоруссем
1897 ç. (нарăс, 9)	1 991 438
1926 ç. (раштав, 17)	2 665 836	625 845	1 064 707	621 121	84 886	79 298	76 710	49 813	23 256	18 281
1939 ç. (кăрлач, 17)	3 158 969	671 188	1 281 347	777 230	106 892	90 163	92 289	57 826	25 103	23 761
1959 ç. (кăрлач, 15)	3 336 289	737 711	1 418 147	768 566	109 970	93 902	83 594	43 582	25 388	20 792
1970 ç. (кăрлач, 15)	3 814 926	892 248	1 546 304	944 505	126 638	109 638	76 005	40 745	27 918	17 985
1979 ç. (кăрлач , 17)	3 844 280	935 880	1 547 893	940 436	122 344	106 793	75 571	35 900	25 906	17 393
1989 г. (кăрлач, 12)	3 943 113	863 808	1 548 291	1 120 702	118 509	105 768	74 990	31 923	23 696	17 038
2002 ç. (юпа, 9)	4 104 336	1 221 302	1 490 715	990 702	117 317	105 829	55 249	26 020	22 625	17 117

Пурăнан вырансем

10 пин çын ытла йышлă пурăну вырăнĕсем 2008 çулхи кăрлач, 1 тĕлне

Ӗпхӳ 1021,5 Янаул 27,5 Çтерлĕ 268,3 Давлеканово 24,5 Салават 155,9 Чишмă 21,9 Нефтекамск 118,0 Приютово 20,9 Октябрьский 108,2 Раевский 19,4 (2006) Белорецк 68,8 Агидель 19,0 Ишимпай 68,1 Паймак 16,9 Туймаçи 65,7 Межгорье 16,6 Сипай 65,2 Иглино 13,9 (2003) Кумертау 62,4 Кандры 12,1 (2003) Мелеуз 61,8 Красноусольский 11,8 (2003) Пелепей 61,1 Чекмакăш 11,2 (2003) Бирск 41,9 Кушнаренково 10,6 (2003) Учала 39,3 Серафимовский 10,3 (2003) Благовещенск 33,6 Тăлпаçи 10,2 (2003) Тертӳли 31,2

Пушкăрт республикинчи чăвашсем

2002 çулхи Раççей халăх çыравĕпе Пушкăртстанра 117 317 чăваш пурăнать. 4 чăваш этеплĕх пĕрлешĕвĕ ĕçлет. Чăвшла виçĕ хаçат тухать: Пелепей районĕнчи «Урал сасси», Пишпӳлек районĕнчи «Çутă çул», Авăркас районĕнчи «Çĕршыв çулĕ» хаçатсем. Инçекуравра икĕ чăвашла кăларăмĕ пур: Пушкăртстанăн 1-мĕш радиоканалĕнчи çирĕм минутлă «Аван-и» тата Пушкăртстанăн 2-мĕш телеканалĕнчи Ентешсем çирĕм пилĕк минутлă кăларăмĕсем. Иккĕшĕ уйăхра икĕ хут тухаççĕ. 38 шкулта чăваш чĕлхипе вĕренме май пур. 77 шкулта чăваш чĕлхи предмет пек вĕрентеççĕ. Пелепей хулинче чăваш гимназийĕ, Ӗпхӳре чăваш вырсарни шкулĕ ĕçлет^[18].

Транспорт

Чукун çулпа Ӗпхӳ Самарпа, Челепипе тата ытти хуласемпе çыхăннă. Карапсем ишме юрăхлă юханшывсем: Шур Атăл тата Ӗпхӳ.

Çавăн пекех распублика тăрăх пăрăх транспортне вырнаçтарнă.

Паллӑ ҫынсем

• Савкилта, — XVIII ĕмĕрти чаплă чăваш паттăрĕ.
• Иванов Константин Васильевич (1890-1915) — чăваш сăвăçĕ, "Нарспи" поэма авторĕ, чăваш литературин классикĕ.
• Яков Ухсай (1911-1986) — чăваш сăвăçи.
• Павлов Николай Спиридонович (1922-1978) — Совет Союзĕн Паттăрĕ.

Ҫав. пекех

• Ӗпхӳ кĕпĕрни
• Ăренпур кĕпĕрни
• Кĕçĕн Пушкăртстан
• Пушкăрт АССР
• Пушкăртстан конституцийĕ
• Пушкăртстан Республикин курултайĕ

Вуламалли

• Асфандияров А. З. Башкирия после вхождения в состав России (вторая половина XVI — первая половина XIX в). — Уфа: Китап, 2006. – 504 с.