Deierri

Deierri^[5] ([dei.eri]) Nafarroa Garaiko mendebaldeko udalerri eta ibarra da, Lizarrerrikoa. Udalerriak 1.566 biztanle ditu.

Deierri
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Lizarra
Eskualdea	Lizarraldea (Deierri harana)
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Valle de Yerri <> Deierri[1]
Alkatea	Eduardo Lezaun Etxalar (Irantzu Herri Kandidatura)
Posta kodea	31xxx
INE kodea	31260
Herritarra	deierriar
Geografia
Koordenatuak	42°44′00″N 2°00′00″W
Azalera	93,45 km²
Demografia
Biztanleria	1.566 (2024:  −15)
716 (%45,7) (2019)  (%50,4) 790
Dentsitatea	0,17 bizt/km²
Zahartzea[2]	% 23,91
Ugalkortasuna[2]	‰ 44,44
Ekonomia
Jarduera[2]	% 79,23 (2011)
Desberdintasuna[2]	% 0 (2011)
Langabezia[2]	% 9,79 (2013)
Euskara
Euskaldunak[3]	%  (2021)
Kaleko erabilera [4]	%
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.yerri.es

Aritzala da ibarburua, bertan udaletxea dagoelarik.

Geografia

Mugakideak

Iparraldean Lezaun, hegoaldean Lizarra eta Villatuerta, ekialdean Gesalatz eta Zirauki eta mendebaldean Abartzuza eta Allin udalerri mugakide ditu.

Gaur egungo kontzejuak

Honako kontzeju edo batzarrek osaturik dago: Aizkoa, Allotz, Arandigoien, Aritzala (herriburua), Aritzaleta, Bearin, Eraul, Errezu, Gorozin, Hiriberri, Ibiriku, Iruñela, Lakar, Lorka, Murelu, Murugarren, Ugar, Zabal, Ziritza eta Zurukuain. 1857ko errolda arte bakoitzak bere udalerria izan zuen, denak homonimoak hauek izan ezik: Allotz Allotz eta Egiarte izenekoaren burua zen (Egiarte herri hustua da egun) eta Lakar Lakar eta Labeaga delakoarena zen; Labeaga, ordea, Iguzkitzara pasarazi zuten.

Udalerritik at

Eskualde natural hau osatzen duten herri guztietatik bik baino ez dute berezko udalerria. 1857ko fusio handian parte hartu bazuen ere, 1951n Lezaun Deierritik atera eta bere udalerria osatu egin zuen. Abartzuzak gauza bera egina zuen lehenago, XIX. mendean.

Ingurune naturala

Iparraldean Urbasa eta mendebaldean Lokiz mendilerroak ditu kokatuta. Ekialdean, bestela, Allozko urtegia dago.

Klima

Hiriberrin, itsas mailatik 498 metro gorago, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Etimologia

Deierri izena "Deio" eta "herri" hitzen batura da, Deio Villamayor de Monjardín hiriaren izen zaharra izanik. Deierri izena erdi aroan gaur egungo Lizarraldea eskualdea izendatzeko erabiltzen zen, Lizarrako hiria sortu baino lehen eskualde honetako hiri nagusia Villamayor de Monjardín baitzen. XI. mendetik aitzinera Lizarrak garrantzia eta botere gehiago hartu zuen eta Deierri terminoa eskualdeko ipar-ekialdeko zonaldea izendatzeko erabiltzen hasi zen, gaur egungo Goñerri, Gesalatz eta Deierri hain zuzen ere, gerora Goñerri eta beranduago Gesalatz bananduz.

Gaztelerazko izena Valle de Yerri da. Hau euskaratik gaztelerarako gaizki egindako itzulpen baten ondorio izan zen, eskribau anonimo batek Deierri edo Deyerri-ren hasierako "De-" preposiziotzat hartu eta hitza bitan banatu baitzuen.

Demografia

XX. mendearen lehen erdialdean populazio nahiko egonkorra mantendu ondoren, 1950eko hamarkadatik aurrera despopulazio larria jasan zuen Deierrik, XXI. mendearen lehen hamarkadan jarraitu zuenak. Gaur egun 1.500 biztanle inguruan egonkortu da populazioa (1900. urtean 4.000 inguru ziren udalerrian bizi zirenak).

Deierriko biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 77 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %4,94 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).

Deierriko herriak

Herria	Biztanleria (2017)
Allotz	112
Andia	0
Arandigoien	81
Aritzala	83
Aizkoa	80
Bearin	187
Eraul	75
Errezu	115
Gorozin	32
Hiriberri	57
Ibiriku	55
Iruñela	53
Lakar	63
Lorka	136
Murelu	40
Muru	3
Murugarren	74
Ugar	50
Urbasako benta	0
Zabal	77
Ziritza	1
Zurukuain	99

Politika

Udal hauteskundeak

2007an Deierriko alkate kargurako Nafarroako Herriaren Batasuna alderdi politikoko Carlos Remírez de Ganuza Ros aukeratu zuten. Udaletxeko bederatzi zinegotzietatik lau lortu zituen, eta gehiengo absolutoa lortu ez arren PSNren botoen laguntza izan zuen. Baliogabeko botoak hamabost izan ziren (emandako guztien %1,57) eta boto zuriak hamazazpi (botoen %1,80). Abstentzioa %29,94koa izan zen.

Deierriko Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
UPN	415	4
Iranzu Herri Kandidatura	375	4
PSN	135	1

2011ko udal hauteskundeetan ere bozkatuena UPN izan zen baina Iranzuk (izen osoa: Candidatura Popular Iranzu Herri kandidatura, CPIHK) bi botora geratu zen. Hala ere, UPN eta PSNren arteko akordioa itxi egin zen eta alkatetza bien artean (PSN lehen urtean, UPN beste hiruretan) banatzea erabaki zuten; 2011n PSNko Francisco Javier Carmona Ollo hasi zen alkate eta espero da 2012an UPNko Luis Albenizek hartzea^[7].

Deierriko Udala (2011)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
UPN	340	4
Iranzu Herri Kandidatura	338	4
PSN	91	1

Udala

Deierriko idazkaria Goñerri, Abartzuza eta Jaizko idazkari ere bada. Udalak alkatea eta zortzi zinegotzi dauzka.

• HELBIDEA: Kale Barria, 22 (Aritzala kontzejua)

Alkateen zerrenda

2003-2007	Alvaro Nicuesa Santamaría	Iranzu Herri Kandidatura
2007-2011	Carlos Remírez de Ganuza Ros	UPN
2011-2012	Javier Carmona Ollo	PSN
2012-2015	Luis Albenitz	UPN
2015-2019	Ramiro Urra Markotegi	Irantzu Herri Kandidatura
2019-2023	Eduardo Lezaun Etxalar	Irantzu Herri Kandidatura

Azpiegitura eta garraioak

Tierra Estella Bus

Lizarrerriko autobus zerbitzuaren (Tierra Estella Bus deritzona) honako lineek eskaintzen dute zerbitzua Bearinen:

Línea	Ibilbidea	Ordutegia	Maiztasuna	Oharrak
	Garcia Orkoien Ospitalea - Abartzuza	07:30 - 20:45	4 zerbitzu eguneko

La Estellesa

La Estellesa autobus konpainiaren Iruñea eta Lizarra arteko lineak geltokia dauka kontzejuan. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Iruñea - Orkoien - Etxauri - Izurtzu - Muez - Abartzuza - Bearin eta Lizarra

Konpainia berdinaren Donostia eta Logroño bitarteko lineak ere (NA-10 zenbakiko emakida) geltokia dauka herrian. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Irun - Donostia - Tolosa - Etxarri Aranatz - Lezaun - Abartzuza - Bearin - Legarda - Obanos - Gares - Zirauki - Lizarra - Aiegi - Los Arcos - El Busto - Santsol - Bargota - Viana eta Logroño

Kultura

Euskara

Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Deierri eremu mixtoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 9,49k zekien euskaraz.

2009ko urtarriletik Lizarraldeko udalerri honen izen ofiziala Valle de Yerri <> Deierri da.^[8]

Bestak

Herri bakoitzak bere bestak ospatzen ditu:

• Allotz: maiatzak 8
• Arandigoien: iraileko lehen ortziralea
• Aritzala: abuztuko azken larunbata
• Aizkoa: irailak 8
• Bearin: uztaileko bigarren asteburua
• Eraul: uztailak 21
• Errezu: abuztuak 15
• Gorozin: uztailak 19-22
• Hiriberri: iraileko bigarren asteburua
• Ibiriku: urriko lehen asteburua
• Iruñela: uztaileko hirugarren igandea
• Lakar: abuztuak 15
• Lorka: maiatza bukaera
• Murelu: irailak 2arekiko hurbileneko asteburua
• Murugarren: abuztuko azken asteburua
• Ugar: iraileko lehen asteburua
• Zabal: ekaineko hirugarren asteburua
• Zurukuain: abuztuak 24

Ondasun nabarmenak

• Andre Mariaren eliza: Egiarte herrian dagoen XII. mendeko eliza erromanikoa da.
• Santa Zezilia parrokia, Nuestra Señora de la O eta San Martín de Montalbán baselizak (Aritzala).
• San Andrés parrokia eta Santa Katalina baseliza (Aritzaleta).
• San Martín eliza, Mendigañako Andra Mariaren Basilika eta Santa Katalina baseliza (Aizkoa).
• San Martín eliza eta Santa María Magdalena baseliza (Gorozin).
• San Juan eliza eta San Kristobal baseliza (Ibiriku).
• Santa Engrazia eliza eta Andre Mariaren eliza (Lakar).
• San Martín eliza eta Virgen de la O baseliza ().
• Purificación de Nuestra Señora eliza eta San Bartolomé baseliza (Zurukuain).

Bibliografia

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXVI., Iruñea, 1995. ISBN 84-235-1386-6

Deierriar ospetsuak

• Eustakio Etxauri Martínez (1873-1953), kazetari eta filologoa.
• Luciano Pérez Platero (1882-1963), artzapezpikua.
• Casto Intza (1894-1992), musikologo, irakasle eta itzultzailea.
• José Goñi Gaztanbide (1914-2002), historialaria.
• Jesús Morrás Santamaría (1923-2022), historialaria.
• Patxi Larrainzar (1934-1991) apaiz eta idazlea, Errezun jaioa.
• Roberto Lezaun (1967-), txirrindularia.
• Alan Perez (1982-), txirrindularia.
• Ainara Elbusto (1992-), txirrindularia.
• Patricia Zugasti (2000-), futbolaria.

Iruditegia

• 
  Bearin.
• 
  Andra Maria, Egiarte.
• 
  Aritzala, Santa Zezilia eliza.
• 
  Zurukuaingo eliza.
• 
  Arandigoiengo etxeak.