Erromantzatua

Erromantzatua^[4][a] (zaraitzueraz: Romanzadue)^[b] —izen alternatiboa: Urraul Ekialdekoa—^[c] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,0 kilometrora. Altuera 433 eta 1 361 metro artekoa da, eta 91,69 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtea 191 biztanle zituen.

Erromantzatua
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Arbaiungo arroila eta Zaraitzu ibaia
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Zangozerria
Izen ofiziala	Romanzado / Erromantzatua
Alkatea (2019-2023)	Aitor Sola Otxotea (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	31454
INE kodea	31209
Herritarra	erromantzatuar, romanzaduear
Geografia
Koordenatuak	42°41′27″N 1°11′31″W
Azalera	91,69 km²
Garaiera	433-1361 metro
Distantzia	46,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	191 (2024:  3)
83 (%43,5) (2019)  (%48,2) 92
Dentsitatea	0,02 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 16,33
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 76,19 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 7,51 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2]	% 8.8 + % 13.6 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Sorrera	1845 (independentzia)
Webgunea	www.romanzado.es

Urraul ibarretakoak da. Lurralde laua da, nagusiki mendebaldeko nekazaritzakoa, eta ekialdeko zati menditsu eta malkartsua. Zaraitzu ibaiak zeharkatzen du eta Leire eta Ugarra/Idokorri-Illon mendilerroen artean dago. Hainbat arroila ditu, garrantzitsuena Arbaiungoa, Nafarroa osoko handiena. Bertako arkitektura Pirinioaurrekoa da, harri marroizko blokez osatutako etxeekin. Zaraitzu ibarrarako eta Nabaskozeko almiradiarako ate naturala da.

Bertako biztanleak erromantzatuarrak (zaraitzueraz: romanzaduearrak) dira. Ibarburua Domeñu kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Erromantzatua beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Romanzado
• nafar erromantzez: Valle Arromanzada

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Valle Arromanzada (1715)
• Romanzado de Urraul (1726)
• Romanzado (1802)
• El Romanzado (1969)
• Urraul Ekialdekoa (1979)
• Erromantzatua (1998)

Etimologia

Erromantzatua izena, tradizioz, Nafarroa euskaldunaren eta Nafarroa erdaldunaren arteko muga linguistikoarekin lotu izan da. Erromantzatua izena latinezko Romaniceatus hitzetik dator (erromanizatua). Termino kontrajarria "Euskalduntzatua" izango litzateke. Hala ere, Erromantzatua terminoa nahiko berria da eta XVI. mendea Urraul ibarraren azpiatal gisa agertzen da.

XVI. mendetik aurrera, hainbat mendetan zehar, Erromantzatuak lurralde euskaldunaren arteko erromantze-ziri linguistiko moduko bat osatu behar izan zuen. Ramón Menéndez Pidalek uste zuen erromantzea nahikoa berandu sartu zela Erromantzatuan, inguruko lurraldeak, hegoalderago zeudenak, bere erromanizazioaz ahaztuta, horrela deitzeko. Egia esan, Aro Modernoan, Erromantzatua lurralde erdalduna izan zen, eta Urraul ibarraren gainerakoa, berriz, euskalduna.

Julio Caro Barojak, ordea, ez zuen uste ibarraren izenak hizkuntza-bereizketarik adierazten zuenik, baizik eta Urraul ibarraren gainerakoarekiko bereizketa juridikoa, zeinaren bidez Erromantzatua izeneko lurreko biztanleak ingurukoez bestelako arauen mende egongo baitziren.

Nolanahi ere, Nabarzatoren kontrako modua da, Erronkariko ibaxako herri hustua, eta "lingua navarrorum"-goa (euskarakoa) esan nahi du.

Urraul ibarraren zati denez (gaur egungo Urraulgoiti, Urraulbeiti, Erromantzatua, Irunberri eta Ledea) geografikoki, baina administratiboki 1845ean desegin zen arte; zatitu ondoren, Urraul Ekialdekoa deitu zitzaion, gainerako lurraldeekiko zuen egoerari dagokionez.

Julio Caro Baroja da Urraul izena asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Ezaugarriak

Armarria

Erromantzatuko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo gorri batez eta aurrean pieza biribil batek zulatutako urrezko hiruki batez osatuta dago, bi gari-galbururen artean kokatua

»

Bandera

Erromantzatuko banderak Erromantzatuko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Urraulgoiti, Urraulbeiti ibarren eta Nabaskoze almiradioaren artean. Zaraitzu ibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Erromantzatua Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 46 kilometrora dago. Udaletxea Domeñun dago. Erliebe handiko ibarra da. Mendebaldeko tarteak lautada bat osatzen du, Longida, Urraulbeiti eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.

Klima

Erromantzatuko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.

Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira udalerriko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.

Estazio meteorologikoak

Erromantzatuan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urraulbeiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.0	21.5	27.0	29.5	36.0	39.0	42.0	40.0	38.0	30.0	21.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.9	10.4	14.3	16.6	20.6	26.4	29.4	28.6	24.1	18.9	12.3	8.9	18.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.8	5.5	8.4	10.5	14.3	19.1	21.6	21.3	17.4	13.4	8.1	4.9	12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	0.5	2.4	4.4	8.0	11.8	13.9	14.1	10.7	7.9	3.9	0.9	6.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-12.0	-12.0	-4.0	0.0	0.0	6.0	6.0	0.0	-2.0	-9.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	57.6	54.0	56.1	68.5	61.8	40.6	32.9	34.1	50.9	71.9	72.5	74.4	675.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.0	34.0	35.5	47.0	39.5	37.0	44.5	46.0	71.0	82.0	31.5	48.5	82.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.0	9.4	9.2	11.7	12.0	6.8	4.9	5.2	7.0	10.4	11.9	12.2	110.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.6	1.5	1.2	0.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	1.1	6.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

[[Fitxategi:Erromantzatua - mapa.svg|link=|400px|border]] Domeñu Arbontze Biotzari Murillo Berroia Napari Usun Berroia Adantsa Isu Miranda Nekoza Orradre Ugarra Ugarron

Erromantzatuko herrien mapa

Erromantzatuak 3 kontzeju ditu:

• Arbontze
• Biotzari
• Domeñu (ibarburua)

Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Murillo Berroia
• Napari
• Usun

Bestalde, etxalde bakarra da ibarran:

• Berroia

Azkenik, udalerrian 7 herri hustu daude:

• Adantsa
• Isu
• Miranda
• Nekoza
• Orradre
• Ugarra
• Ugarron

Erromantzatua ibarreko herriak

Historia

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Erromantzatua ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulgoiti eta Urraulbeitirekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden.^[9]

1847an, ibarran garia biltzen zen nagusiki, eta mahastia, behi-azienda eta artilezko zerbait zeuden.

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 191 biztanle zituen Erromantzatuak.^[10]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
718	956	972	866	841	838	856	884	826	746	724	637	519	297	177	158	157	179	187

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Erromantzatuko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere mendebalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den.

Politika

Erromantzatuko udaletxea Domeñu kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Irunberriko Udalako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Aitor Sola Otxotea da, Euskal Herria Bildu hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Euskal Herria Bildu											3
Erromantzatuko Ibarkide Independenteen Elkartea										4	2
Erromantzatuko Ibarkideak-Arbaiun									4
Ekialde								2	1
Erromantzatuko Elkarte Independentea								3	0
San Pedro		5	5	5		5	4
Erromantzatuko Ibarkideak					1		1
Erromantzatuko Elkartea					4

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 30 25,42 -  Euskal Herria Bildu 29 24,58 ▲ 5  Geroa Bai 28 23,73 ▲ 14  Ahal Dugu 14 11,86 ▼ 13  Nafarroako Alderdi Sozialista 10 8,47 ▲ 3  Izquierda-Ezkerra 4 3,39 ▲ 1  Vox 3 2,54 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Ahal Dugu 27 25,23 ?  Nafar Herriaren Batasuna 24 22,43 ?  Euskal Herria Bildu 24 22,43 ?  Geroa Bai 14 13,08 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 7 6,54 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 4 3,74 ?  Izquierda-Ezkerra 3 2,80 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,93 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 0,93 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Domeñu ibarburuan dago.

XIX. mendean altxatu zen inguruko eraikinen antzeko ezaugarriekin. Udaletxeaz gain, eraikinean bake-auzitegia, anbulategia eta herriko udal langilearentzako etxebizitza daude.

• HELBIDEA: Nabaskozerako errepidea z/g

Egungo banaketa

Erromantzatuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Aitor Sola Otxotea da, Euskal Herria Bildukoa. Zinegotziak 4 daude:

• Iñigo Puncel Arandigoien (Euskal Herria Bildu)
• Ibai Moreno Ibañez (Euskal Herria Bildu)
• Beatriz Garcia Hernandez (Erromantzatuko Ibarkide Independenteen Elkartea)
• Jesus Maria Albisu Garcia (Erromantzatuko Ibarkide Independenteen Elkartea)

Alkateak

1979tik, Erromantzatuak 7 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[11]
Martin Alonso Zuza[12]	1979	1983		San Pedro
Carmelo Albisu Ekiza[12]	1983	1987		San Pedro
Felix Maria Zabalza Etxeberria[13]	1987	1995		San Pedro
Oscar de Carlos Zabalza	1995	1999		Erromantzatuko Elkartea
Oscar de Carlos Zabalza	1999	2003		San Pedro
Jose Enrique Iturri Malon	2003	2007		San Pedro
Carmelo Albisu Ekiza[14]	2007	2011		Erromantzatuko Elkarte Independentea
Beatriz Garcia Hernandez	2011	2015		Erromantzatuko Ibarkideak-Arbaiun
Beatriz Garcia Hernandez	2015	2019		Erromantzatuko Ibarkide Independenteen Elkartea
Aitor Sola Otxotea[15]	2019	jardunean		Euskal Herria Bildu

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Erromantzatua Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri - Artieda - Artaxo - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erromantzatua ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Erromantzatua ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan Nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.

Jaiak

• Biotzariko Santiagoko jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
• Domeñuko Jasokundeko Ama Birjiniaren jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
• Murillo Berroiako San Bizenteko jaiak, irailaren lehengo asteburuan
• Usungo San Saturninoko jaiak, maiatzaren bigarren asteburuan

Ondarea

Arbaiungo arroila

Ondasun nabarmenak

• Arbontzeko San Esteban eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Biotzariko Santa Eulalia eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Biotzariko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.
• Domeñuko Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Murillo Berroiako San Bizente eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Napariko Garbikundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Usungo San Saturnino eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Usungo San Pedro baseliza, IX. mendeko kristiau baseliza eta monasterio zaharra.

Eremu naturalak

• Arbaiungo arroila, Zaraitzu ibaiak osatutako arroila.
• Ugarrongo arroila, Areta ibaiak osatutako arroila.

Erromantzatuar ospetsuak

• Jose Areso (1797-1878), apaiz, misiolari eta idazle.

Irudiak

• 
  Arbontzeko eliza
• 
  Napari
• 
  Usungo etxe bat
• 
  Isuko eliza

Oharrak

1. /erómant͡s̻àtu.a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa laugarren silaban
2. /romans̻áð̞ue/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren silaban
3. /ura.úl eki.alð̞ekó.a/ ahoskatua (laguntza)