Տոլյատի

Տոլյատի (ռուս.՝ Тольятти, մինչև 1964 թվականը՝ Ստավրոպոլ, հունարեն՝ Σταυρούπολη, Խաչի քաղաք), քաղաք Ռուսաստանի Սամարայի մարզում, Ստավրոպոլսկի շրջանի վարչական կենտրոնն է, սակայն չի մտնում այդ շրջանի մեջ։ Մարզային նշանակություն ունեցող քաղաք։ Ձևավորում է Տոլյատի քաղաքային շրջանի մունիցիպալիտետը։ Մտնում է Սամարա-Տոլյատիի ագլոմերացիայի մեջ^[3]։

Բնակավայր
Տոլյատի
ռուս.՝ Тольятти
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Ռուսաստան
Համայնք	Tolyatti Urban Okrug?
Ներքին բաժանում	Avtozavodsky City District?, Komsomolsky City District? և Tsentralny City District?
Հիմնադրված է	հունիսի 20 (հուլիսի 1), 1737[1] թ.
Մակերես	314,78 կմ²
ԲԾՄ	90 մետր
Պաշտոնական լեզու	ռուսերեն
Բնակչություն	▼684 709 մարդ (2021)[2]
Ժամային գոտի	UTC+4, MSD?, SAMT? և MSD?
Հեռախոսային կոդ	8482
Փոստային դասիչ	445000–445999
Պաշտոնական կայք	tgl.ru
Տոլյատի (Ռուսաստան)
Տոլյատի Վիքիպահեստում

Քաղաքը տեղակայված է Վոլգա գետի ձախակողմյան հատվածում՝ Ժիգուլի լեռան դիմաց։ 2017 թվականի մարդահամարի տվյալներով ունեցել է 710567 բնակիչ։ 2018 թվականի տվյալներով 707408 բնակիչ^[4]։ Ռուսաստանի ամենամեծ քաղաքն է, որը չի համարվում Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտ։

Հիմնվել է 1737 թվականին Վասիլի Տատիշչևի կողմից որպես Ստավրոպոլի քաղաք-ամրոց, ռուսական հողերը քոչվորներից պաշտպանելու, ինչպես նաև՝ մկրտված կալմիկներին քաղաք տեղափոխելու նպատակով։ 19֊րդ դարում և 20֊րդ դարի սկզբին Ռուսաստանում հայտնի է եղել որպես հանգստավայր և կումիսաբուժության առողջարան^[5]։ 1953֊1955 թվականներին քաղաքը տեղափոխվել է ավելի բարձր վայր, քանի որ Կուիբիշևսկի ջրամբարի կառուցումից հետո քաղաքն անցել էր ջրի տակ։ 1964 թվականից քաղաքը կրում է իտալացի կոմունիստ Պալմիրո Տոլյատիի անունը։ 1970֊ական թվականներին գրանցվել է բնակչության կտրուկ աճ, որը կապված էր «ԱվտոՎԱԶ»֊ի կառուցման հետ։

Քաղաքը ավտոմոբիլային և քիմիական արդյունաբերության, ինչպես նաև՝ երկաթուղային, գետային ու ավտոմոբիլային տրանսպորտի խոշոր կենտրոն է (M5, E30, AH6 ավտոճանապարհները Վոլգան միացնում են Վոլգայի ՀԷԿ֊ին և քաղաքով ձգվելով 2 կմ)։ Ամենամոտ օդանավակայանը Կուրումոչն է։ Քաղաքը գետի երկայնքով ձգվել է մոտ 30 կմ և կազմված է 3 շրջանից. Ավտոզավոդսկի, Ցենտրալնի, Կոմսոմոլսկի։

Քաղաքում կա բարձրագույն կրթության 5 հաստատություն, որոնցից ամենահինը համարվում է Տոլյատիի պետական համալսարանը։ Գործում են մի քանի գիտահետազոտական ինստիտուտներ, թանգարաններ, թատրոններ, քաղաքային նվագախումբ, կոնսերվատորիա, ֆիլհարմոնիա։ Քաղաքի օրը նշվում է հունիսի առաջին կիրակի օրը։ Քաղաքում ամեն տարի տեղի է ունենում տանձի փառատոն, որին մասնակցում են հազարավոր մարդիկ։

Բնակչության թվով քաղաքը Ռուսաստանում զբաղեցնում է 19֊րդ հորիզոնականը։

Առաջարկ կա քաղաքը միացնել Ժիգուլյովսկին (հաշվի չառնելով վերջին շրջանում նրանց անկայուն հարաբերությունները), ինչպես նաև Սամարայի մարզի Ստավրոպոլսկի շրջանին^[6][7][8]։

Ֆիզիկա֊աշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Քաղաքի մուտքի ցուցանակը

Տոլյատին տեղակայված է Վոլգա գետի միջին հոսանքում, նրա ձախակողմյան ափից 70 կմ բարձրության վրա, Սամարայի ստորին հատվածում։ Քաղաքը գտնվում է տափաստանային տարածքում, Կուիբիշևսկի ջրամբարի ձախ ափին։ Կոորդինատներն են՝ հյուսիսային լայնության 53°28’ և արևելյան երկայնության 49°12’։ Քաղաքի սահմանների ընդհանուր երկարությունն ունի 149 կմ^[9]։

Քաղաքը հարավային կողմից սահմանակցում է Կուիբիշևսկի ջրամբարին։ Քաղաքի հյուսիսում և արևմուտքում տեղակայված են գյուղատնտեսական հողերը։ Արևելքում, ինչպես նաև՝ քաղաքի կենտրոնում, գտնվում են անտառները^[10]։ Վոլգայի հակառակ կողմում գտնվում են Ժիգուլյովսկ քաղաքն ու Ժիգուլյովսկի լեռները։

Քաղաքը տեղակայված է 3 ֆիզիկա֊աշխարհագրական շրջանների սահմանին։ Այնուամենայնիվ, բոլոր շրջանների մեծ մասը հայտնվում են Տոլյատի քաղաքի տարածքում^[11]։

Քաղաքային հատվածների տարածքը կազմում է 31479 հա^[12]։ Քաղաքի սահմանների մեջ են մտնում. Սելիտբայի տարածքները 5270 հա տարածքով (16,7 %), արդյունաբերական-կոմունալ և պահեստային տարածքները 5532 հա տարածքով (17,6 %), արտաքին տրանսպորտի տարածքները 1032 հա տարածքով (3,3 %), քաղաքային անտառները 8042 հա տարածքով (25,5 %), գյուղատնտեսական նշանակություն ունեցող հողերը 724 հա տարածքով (2,3 %)^[13].

Քաղաքի բոլոր 3 վարչական շրջանները ձգվում են Վոլգա գետի երկայնքով՝ 40 կմ հեռավորության վրա։ Ցենտրալնի և Կոմսոմոլսկի շրջանների միջև հեռավորությունը կազմում է 5֊ից 7 կմ, Ցենտրալնի և Ավտոզավոդսկի շրջաններինը՝ մոտ 3 կմ։ Քաղաքի շրջանները իրարից սահմանազատվում են անտառային տարածքներով։ Քաղաքի շրջանների տարածքները քիչ են տարբերվում իրարից^[14]։

Ժամային գոտի

Լադյան՝ քաղաքի խորհրդանիշներից մեկը

Տոլյատին գտնվում է UTC+2 ժամային գոտում։ Բավականին երկար ժամանակ ինչպես Տոլյատին, այնպես էլ ամբողջ Սամարայի մարզը մտնում էին Սամարայի ժամային գոտու մեջ, բացառությամբ խորհրդային ժամանակների (1990֊1991 թվականներին)^[15][16]։

2010 թվականի մարտի 28֊ին Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևի նախաձեռնությամբ անցում է տեղի ունեցել ռուսական ժամային գոտու^[17], բայց 2014 թվականի հոկտեմբերի 26֊ին կրկին անցել են Սամարսկի ժամային գոտուն։ Տոլատի և Մոսկվայի ժամերի տարբերությունը կրկին կազմում է 1 ժամ։

Կլիմա

Քամիների փունջը Տոլյատիի համար

Կլիմայի աղյուսակ (բացատրություն)
Հ Փ Մ Ա Մ Հ Հ Օ Ս Հ Ն Դ     36   −6 −14     29   −6 −14     22   1 −10     31   10 2     37   20 10     52   25 14     59   26 16     48   24 15     50   17 10     45   9 3     39   −1 −6     36   −6 −13 Միջին առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանը ° C Տեղումների գումարը mm-ով
Imperial conversion Հ Փ Մ Ա Մ Հ Հ Օ Ս Հ Ն Դ     1.4   21 7     1.1   21 6     0.9   33 15     1.2   51 35     1.5   67 49     2   76 58     2.3   79 62     1.9   74 59     2   63 49     1.8   47 37     1.5   31 22     1.4   22 9 Միջին առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանը °F Տեղումների գումարը դյույմով

Տոլյատիում կլիման ցամաքային է, շոգ ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Այնուամենայնիվ, այն բավականին մեղմանում է Կուիբիշևսկի ջրամբարի մոտ (Կոմսոմոլսկի և ավտոզավոդսկի շրջաններ, Ցենտրալնի շրջան)։ Կլիմայի վրա բավականին ազդում են քաղաքի նախագծման առանձնահատկությունները. այն կազմված է առանձնացված տարածքներից և անտառային հատվածներից^[18]։

Հունվարին միջին ջերմաստիճանը կազմում է −10,6 °C, հուլիսին՝ +20,9 °C։ Բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը գրանցվել է 2010 թվականի օգոստոսի 10֊ին՝ հասնելով +40,5 °C։ Նախկին ռեկորդը եղել է +39 °C (հուլիս, 1984 թվական)։ Ամենացածր ջերմաստիճանը եղել է −43,4 °C (հունվարի 1, 1979 թվական)^[19]։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է +5,1 °C^[19]։ Քաղաքի և նրա հարակից շրջանների ջերմաստիճանների տարբերությունը կազմում է 1,2 °C ամռանը և 4,5 °C ձմռանը^[20]։

Արևային ժամերի քանակը տարեկան կազմում է 2113 ժամ կամ 285 օր։

Քաղաքի ջրամբարների սառցակալումը տեղի է ունենում նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսներին։

Սառույցի հալման ժամանակն ապրիլի սկիզբն է։ Սառցակալումը տևում է մոտ 143 օր։ Ձնածածկույթի միջին բարձրությունը 33 սմ է։ Ռեկորդային է եղել 1975-1976 թվականների ձմեռը, երբ ձնածածկույթի բարձրությունը հասել է 88 սմ-ի^[19]։ Հնարավոր ցրտահարություններ կարող են լինել մայիս ամսվա կեսերին։

Տարեկան տեղումների միջին քանակը կազմում է 492 մմ, որի մեկ երրորդը տեղի է ունենում տարվա ցուրտ եղանակներին^[20]։ Այս ամենը թույլ է տալիս քաղաքն ընդգրկել ռիսկային երկրագործության գոտում^[21]։ Քաղաքում մթնոլորտի աղտոտման պատճառով մառախուղը կրկնակի է մերձակայքի համեմատ։ Օդի խոնավությունը Տոլյատիում կազմում է 80-85 % ձմռանը և 55-70 % ամռանը^[20]։

Քաղաքի քամիների փունջը բնութագրվում է հետևյալ կերպ. տարվա ցուրտ ժամանակ գերակշռում են հարավային և հյուսիս֊արևմտյան ուղղությունից եկող քամիները, իսկ ամռանը՝ արևելքից և հյուսիս֊արևելքից^[22]։ Տարեկան քամիների միջին արագությունը կազմում է մոտ 3,9 մ/վ։ Ամսական քամիների միջին արագությունը տատանվում է 3,2-3,5 մ/վ֊ից (հունիսից օգոստոս) մինչև 4,6 մ/վ (հոկտեմբեր)։ Քամիների տարեկան կրկնողությունը միջինում կազմում է 13%։

Տոլյատիի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	4 (39)	7 (45)	16 (61)	29 (84)	33 (91)	39 (102)	40․1	40․5	33 (91)	26 (79)	12 (54)	7 (45)	40․5 (102)
Միջին բարձր °C (°F)	−6․2	−5․9	֊0․7	10.3 (50.5)	19.6 (67.3)	24.6 (76.3)	26.2 (79.2)	23.5 (74.3)	17.2 (63)	8.5 (47.3)	−0.7 (30.7)	−5.6 (21.9)	9.3 (48.7)
Միջին օրական °C (°F)	−10.6 (12.9)	−10,1	−4 (25)	6,8	14,6	19,3	20,9	18,6	13,0	5,4	−2,3	−7.4 (18.7)	5,4
Միջին ցածր °C (°F)	−14 (7)	−14,4	−9,6	1,8	9,7	14,2	16,4	14,8	9,7	2,9	−5,8	−12,7	1.2 (34.2)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−43 (−45)	−39 (−38)	—	−25 (−13)	−5 (23)	−2 (28)	5 (41)	0 (32)	−3 (27)	−15 (5)	−30 (−22)	−41 (−42)	−43 (−45)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	36 (1.42)	29 (1.14)	22 (0.87)	31 (1.22)	37 (1.46)	52 (2.05)	59 (2.32)	48 (1.89)	50 (1.97)	45 (1.77)	39 (1.54)	36 (1.42)	484 (19.06)
աղբյուր: [23]

Ռելիեֆ

Համաձայն տեկտոնական սխեմայի՝ Տոլյատին կառուցվածքային֊տեկտոնական բնույթով գտնվում է Ստավրոպոլյան դեպրեսիայի մեջ։

Հատկացված տարածքների թիվն ու տարիքը մնում են վիճահարույց։ I և II սուբլիմացված տարածքները անցել են ջրի տակ` հայտնվելով Կուիբիշևսկի ջրամբարի տակ։ Երրորդ սուբլիմացված տարածքը ռելիեֆում թույլ է արտահայտված։ Նրան պայմանականորեն նշում են Կոմսոմոլսկի հարավային շրջանում։ Քաղաքը հիմնականում տեղակայված է չորրորդ և հինգերորդ մակերևույթների վրա։ Շրջանում ջրամբարի ափամերձ շրջանը ծածկված է ծովերով։ Հինգերորդ մակերևույթը Վոլգայի երկայնքով ձգվում է մինչև 30 կմ լայնությամբ։ Այն հիմնականում բաղկացած է ավազի նստվածքներից^[24]։

Տոլյատիի տարածքում կան շինարարական ավազի և աղյուսի փոքր հանքավայրեր, որոնցից շատերը մշակվել են։

Հիդրոերկրաբանություն

Քաղաքի հիդրոերկրաբանական հարաբերությունները բնութագրվում է ջրամբարի առկայությամբ։ Ստորերկրյա ջրերի խորությունը Ավտոզավոդսկի շրջանում կազմում է 15-35 մ, Ցենտրալնիում՝ մոտ 40 մ, իսկ Կոմսոմոլսկիում՝ 10֊20մ։ Քաղաքի քարտեզում՝ Ցենտրալնի շրջանից հարավ֊արևելք, գտնվում է մի փոքր լիճ, որտեղ թափվում են գրունտային ջրեր^[25]։

Վերերկրայա ջրային ռեսուրսները ազդեցություն են թողնում Կուիբիշևսկի և Սարատովսկի ջրամբարների վրա։ Կոմսոմոլսկի շրջանի հարավ֊արևմտյան հատվածում գտնվում է Վասիլևսկի լիճը։

Երկրաշարժագիտություն

Երկար ժամանակ կարծում էին, որ Պովոլոժիեն որպես Արևելաեվրոպական հարթավայրի մաս զերծ չի մնում սեյսմիկ տատանումներից։ Քանի որ, այն բանից հետո, թե ինչպես էին ապրում Սամարայի բնակիչները, Տոլյատին և մի շարք այլ քաղաքներ մի քանի անգամ զգացել են տատանումները, անցկացվել է հետազոտոիւյունների շարք։

Թվում էր, թե Վոլգայի ձախ ափը Տոլյատիի շրջանում, ամեն տարի իջնում է 4 մմ֊ով, իսկ աջ ափը՝ բարձրանում 2 մմ֊ով։ Սա կապված է նրանով, որ Սամարսկի շրջանի տարածքով Վոլգայի հունով անցնում է Ժիգուլյովսկի ճեղքը։

Բարձրացած ջերմաստիճանն ու գազային ամպերը հետզհետե պակասում են ձմռան շրջանում։ Երկրաշարժագիտական իրավիճակի վրա իր ազդեցությունն ունի մի շարք տեխնոգեն գործոններ, դրանք են՝

• մեծ քանակությամբ պահեստային ջրերը, որոնք պահեստավորված են Կուիբիշևսկի ջրամբարում
• ջրի գարանանային հոսքը Ժիգուլյովսկի ՀԷԿ֊ում։ Բացի նրանից, մի քանի տարվա հսկողությունը թույլ է տալիս հաստատել, որ հենց վարարումների պակասն է համարվում Կոմսոմոլսկի շրջանում բնակելի տների ճաքերի պատճառը^[26]։

Այս գործոնների ամբողջությունը հանգեցում է նրան, որ Ռուսաստանի վերջին սեյսմիկ ակտիվության քարտեզները ցույց են տալիս, որ այն ավելի բարձր է Միջին Պովոլժյեում՝ համեմատած Ռուսաստանի եվրոպական մասի մնացած տարածքների հետ։ Գիտնականների գնահատմամբ՝ MSK-64֊ի սանդղակով երկրաշարժերի հաճախականությունը 6 բալով բարձր է։

Հետազոտությունների արդյունքում հաստատվել է, որ տարածքում 1895, 1914, 2000 թվականներին արձանագրված ստորգետնյա ցնցումները ոչ թե եղել են տեղական սեյսմիկ ակտիվության պատճառով, այլ համարվել են Ասիայի և Կովկասի ուժեղ երկրաշարժերի արձագանքը։ Սեյսմիկ տվյալների մասին նոր տեղեկություններ չկան։ Կարճաժամկետ դիտարկումների արդյունքը աննշան է, բայց բավականին կանոնավոր (1993֊1996 թվականներին տեղի ունեցավ 43 երկրաշարժ, որոնք 3 բալանոց էին)^[27]։ Տոլյատիի մոտակայքում սեյսմիկ հետազոտությունները անցկացվեցին Երկրաբանության ինստիտուտի աշխատակիցների կողմից 2001֊2008 թվականներին։ Հետազոտությունների ժամանակ նրանք արձանագրեցին մոտ 100 տեղային երկրաշարժ թեթև ուժգնությամբ։ Սակայն 2008 թվականին այդ ցուցանիշը հասնում էր 41֊ի^[28]։

Կենդանական և բուսական աշխարհ

Ծաղկող խնձորենիներ Կենտրոնական շրջանում

Տոլյատին գտնվում է անտառատափաստանային և տափաստանային գոտիներում։ Բոլոր երեք շրջանները ծածկված են անտառներով, մեծ մասամբ՝ սոճիով, կաղնով, լորենիով, կեչիով։ Կոմսոմոլսկի շրջանի հանգստի այգում չկա ոչ մի տնկված ծառ^[29]։

Անտառային տարածքները 2005 թվականին կազմում էին 8042 հա տարածք, այդ թվում՝ տոլյատինյան հատվածը՝ 5472 հա, ֆյոդորովսկի հատվածը՝ 843 հա, ստավրոպոլյանը՝ 1705,3 հա։ Այդ տարածքները կազմում են քաղաքի ամբողջ մակերեսի 25 տոկոսը։ Տոլյատիի և քաղաքին մոտ տարածքների անտառային շրջանները տեղակայված են խորը փխրուն հողերի վրա և պատկանում են անտառների տեսակների առաջին հողապահպան և ջրապահպան արժեքը ունեցող խմբերին^[30]։

Կանաչ տարածությունների տարածքը կազմում է մոտ 3000 հա։ Եվ չնայած դրանց կառուցապատմանը, առանձնահատուկ ուշադրություն դարձվում է քաղաքի կանաչապատմանը․ ստեղծվել է հատուկ կառուցապատման կազմակերպություն, որը պետք է հետևի յուրաքանչյուր ծառի ու թփի պահպանմանը^[31]։ Բնակելի տարածքներում գտնվող կանաչ տարածությունները կազմում են ընդամենը 755 հա տարածք։ Ամենահին տնկիներն արդեն ունեն փոխարինման կարիք^[32]։

Քաղաքը շրջապատող Ստավրոպոլյան շրջանում հայտնաբերվել են աղվեսներ, նապաստակներ, վարազներ, որմզդեղններ, եղջերուներ, մոտ 10 տեսակի թռչուններ, ձկներ ու միջատներ^[33]։ Ժիգուլյովի լեռներում աճում են էնդեմիկ բուսատեսակներ^[34][35]։

Երկրաբանական առանձնահատկության պատճառով ձևավորվել են անսովոր բնական խմբեր, իրենց մեջ ներառելով ոչ միայն անտառատափաստանները, այլև տայգային, տափաստանային, ինչպես նաև՝ ասիական բույսերի ու կենդանիների տեսակներ։ Այդ ամենի պահպանման համար ստեղծվել են ազգային պարկեր^[36]։

Պատմություն

Քաղաքը հիմնադրվել է 1737 թվականին Վասիլի Տատիշևի կողմից որպես քաղաք-ամրոց Ստավրոպոլ, որպեսզի ռուսներին պաշտպանի քոչվորներից։ 1917 թվականի հունիսի 20֊ին կայսրուհի Աննա Իոանովնան պարգևատրել է իշխանուհին Աննա Տայշինային։ Այս ամսաթվից հաշվվում է քաղաքի պատմությունը^[37]։

19֊րդ դարասկզբին և 20֊րդ դարի վերջին քաղաքի բնակչությունը գրեթե չի փոփոխվել,․քաղաքում ապրել է մոտ 6000 բնակիչ։ Այդ ժամանակվանից Ստավրոպոլը համարվում է միջին մեծության քաղաք։ Ստավրոպոլի վարչաշրջանի հարևանությամբ ապրել է մոտ 250 հազար մարդ։ Գործել է հիվանդանոց, 6 կրթական հաստատություն, 2 հյուրանոց, 6 գործարան, 1 ջրաղաց և մեկ հողմաղաց^[37]։ 1924 թվականի տնտեսական ճգնաժամի պատճառով Ստավրոպոլը վերափոխվեց գյուղական բնակավայրի։ Միայն 1946 թվականին Ստավրոպոլը վերականգնեց քաղաքի իր կարգավիճակը^[38]։

1950֊ական թվականների սկզբում քաղաքում հաշվվում էր 12 հազար բնակիչ։

1950 թվականի օգոստոսի 21֊ին հրապարակվում է ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի կանոնակարգը Վոլգա գետի հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման վերաբերյալ։ Ժիգուլյովսկի ՀԷԿ-ի կառուցման ժամանակ Ստավրոպոլը հայտնվում է Կուիբիշևսկի ջրամբարի տակ և 1953֊1955 թվականներին գրեթե ամբողջովին տեղափոխվում է նոր վայր^[39]։

Այդ ամենից հետո սկսվում է քաղաքի արագընթաց աճը․ հին քաղաքից 10 կմ արևելք կառուցվում է Կոմսոմոլսկ աշխատանքային բնակավայրը, իսկ 4 կմ դրանից ներքև կառուցվլ է Շլյուզովոյ գյուղը։ 2 գյուղերն էլ ավելի ուշ մտնում են նոր Ստավրոպոլի կազմի մեջ։ 1957 թվականին ավարտվում է Վոլժսկի ՀԷԿ֊ի կառուցումը, կառուցվում է «Վոլգոցեմաշ» գործարանը, էլեկտրոնիկ գործարանը, քիմիական ձեռնարկությունը, Սինթետիկ կաուչուկի, «ԿուիբիշևԱզոտ» և «ԿուիբիշևՖոսֆոր» գործարանները^[40]։

1964 թվականի օգոստոսի 28֊ին ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը որոշում է, «Ստավրոպոլ քաղաքը վերանվանել Տոլյատի»՝ ի պատիվ Իտալիայի Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղարի՝ Պալմիրո Տոլյատիի^[41]։

1966 թվականին իտալական FIAT֊ի հետ քաղաքում սկսվեց ԽՍՀՄ֊ի փոքր մեքենաների ամենամեծ արտադրության գործարանի կառուցումը։ Միաժամանակ Տոլյատիի Ավտոզավոդսկի շրջանում կառուցվում է ավտոմոբիլային գործարան։ 1964֊ից 1970 թվականներին բնակչության քանակն աճում է 2 անգամ։ 1970 թվականի մարդահամարի տվյալներով Տոլյատիում ապրում էր 251 հազար բնակիչ։

1987 թվականի դեկտեմբերի 30֊ին քաղաքը ստանում է աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան^[42]։

1996 թվականին անցկացվեց համաքաղաքային հանրաքվե քաղաքի հին անունը վերականգնելու հարցով։ Այն համարվեց անվավեր, քանի որ քվեարկողների 70 տոկոսից ավելին դեմ էին այդ որոշմանը։ Բացի այդ՝ փողոցների անունների վերանվանում գրեթե տեղի չունեցավ։ Այնուամենայնիվ, քաղաքի և փողոցների վերանվանման հարցը բարձրացվում էր տարբեր հասարակական կազմակերպությունների կողմից^[43][44]։ Չնայած դրան, այսօր բնակիչների միայն 4 տոկոսն է կարծում, որ քաղաքի անունը փոխելը կարևոր է^[45]։

Ստավրոպոլը Վոլգայի վրա

Հաճախ տեղի են ունենում վիճաբանություններ, որ քաղաքը մինչև իր անվանափոխությունը կոչվել է «Ստավրոպոլը Վոլգայի վրա»։ Այնուամենայնիվ, այդ կարծիքը սխալ է։ 1777 թվականին Հարավային Կովկասում հիմնվել է ևս մի քաղաք, որը կրում էր Կովկասյան Ստավրոպոլ անունը։ Բայց այդ քաղաքի անվանումը երբեք չդարձավ պաշտոնական^[46]։ Հանդիպում է նաև անվան ևս մի տարբերակ՝ Ստավրոպոլ Վոլժսկի^[47][48]։

Բնակչություն

Բնակչության 1754-2021 թվականների վիճակագրություն

Տարի Բնակչություն 1754 5695 մարդ [49] 1781 3082 մարդ [50] 1840 3381 մարդ [51] 1856 4200 մարդ [52] 1858 4703 մարդ [49] 1859 2269 մարդ [53] 1863 4652 մարդ [49] 1890 5165 մարդ [54] 1897 5969 մարդ [55] 1910 6381 մարդ [56] 1913 9900 մարդ [52] 1920 10 332 մարդ [55] 1923 5671 մարդ [55] 1926 6473 մարդ [55] 1939 9345 մարդ [57] 1946 12 000 մարդ [49] 1959 61 281 մարդ [58] 1962 88 000 մարդ [52] 1964 123 400 մարդ [49] 1967 150 000 մարդ [49] 1970 250 853 մարդ [59] 1973 371 000 մարդ [52] 1975 451 000 մարդ [60] 1976 451 000 մարդ [61] 1979 502 036 մարդ [62] 1982 547 000 մարդ [63] 1984 600 000 մարդ [64] 1985 592 000 մարդ [65] 1986 592 000 մարդ [61] 1987 627 000 մարդ [66] 1989 630 543 մարդ [67] 1990 640 000 մարդ [68] 1991 655 000 մարդ [61] 1992 666 000 մարդ [61] 1993 678 000 մարդ [61] 1994 689 000 մարդ [61] 1995 701 000 մարդ [65] 1996 708 000 մարդ [65] 1997 712 000 մարդ [69] 1998 715 000 մարդ [65] 1999 720 300 մարդ [70] 2000 722 900 մարդ [71] 2001 724 300 մարդ [65] 2002 702 879 մարդ [72] 2003 702 900 մարդ [73] 2004 703 900 մարդ [74] 2005 704 800 մարդ [75] 2006 704 900 մարդ [76] 2007 705 300 մարդ [77] 2008 705 500 մարդ [78] 2009 720 346 մարդ [79] 2010 719 632 մարդ [80] 2011 719 500 մարդ [81] 2012 719 596 մարդ [82] 2013 719 149 մարդ [83] 2014 718 127 մարդ [84] 2015 719 646 մարդ [85] 2016 712 619 մարդ [86] 2017 710 567 մարդ [87] 2018 707 408 մարդ [88] 2019 702 831 մարդ [89] 2020 699 429 մարդ [90] 2021 684 709 մարդ [2]

2018 թվականի հունվարի 1֊ի տվյալներով քաղաքը բնակչության թվով գրավում էր 19֊րդ տեղը Ռուսաստանի Դաշնության 1113 քաղաքների մեջ։ Քաղաքի Ավտոզավոդսկի շրջանը, որն ամենխոշորն է Պովոլոժիե շրջանում, ունի ամենաշատ բնակչությունը։

Երկար ժամանակ քաղաքի բնաչությունը չէր հատում 10 հազար բնակչի սահմանը։ Այդպես Ստավրոպոլի բնաչությունը 20֊րդ դարի սկզբին կազմում էր 5974 բնակիչ։ 1920 թվականին քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 10332 բնակիչ, որից 5689֊ը կանայք էին, իսկ 4643֊ը՝ տղամարդիկ։ 1897 թվականի համեմատությամբ՝ բնակչության աճը կազմել է 7301 տոկոս։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմը և 1921֊1922 թվականների Պովոլոժիեի սովը հանգեցրին նրան, որ բնակչության թվաքանակը 1920֊ականներին ոչ միայն չավելացավ, այլև նվազեց։ 3 տարվա ընթացքում՝ 1920֊1923 թվականներին, Ստավրոպոլի բնակչությունը նվազեց 4500 բնակչով։ 2018 թվականի հունվարի 1֊ի տվյալներով բնաչությունը հասավ 707407֊ի, որից 45.8 տոկոսը կազմում էին տղամարդիկ, իսկ 54․2 տոկոսը՝ կանայք։ Ապրելու միջին տարիքը Ստավրոպոլում կազմում է 39.6 տարի։

Գաղթ

Քաղաքը սկզբում եղել է մկրտված կալմիկների տեղափոխման կենտրոն։ Այդ ժամանակվանից բնակչության աճը միշտ վերադարձել է նախկինին մեխանիկական աճի պատճառով։ Այդպես 1959 թվականին աճը հավասարվում է 20.2 տոկոսի, իսկ մեխանիկականը՝ 89.9 տոկոսի։ 1970 թվականին համապատասխանաբար՝ 16.4 տոկոսի և 117.4 տոկոսի, 1999 թվականին՝ -1,4 տոկոս, բայց մեխանիկականի հաշվին 5.4 տոկոս^[14]։

Քաղաքում բավականին շատ գյուղացիներ են ապրում։ Այսպես, Սամարսկի մարզից Տոլյատի տեղափոխված գյուղացիների քանակը կազմում է 26 տոկոս, իսկ այլ տարիներին գաղթողների կեսը եղել են գյուղաբնակներ (1972 թվականին 57 %)։ Այնուամենայնիվ, նրանց գալուց հետո կառուցվող գործարաններում կարիք զգացվեց ավելի շատ քանակությամբ մասնագիտացած կադրերի, որոնք պետք է գային խոշոր քաղաքներից։ Այս երևույթը շատերին ստիպեց բնակչությանը բաժանել 2 տարբեր խմբերի, որոնք միմյանցից խիստ տարբերվում էին^[14]։

Յուրաքանչյուր հինգերորդ քաղաքացին «Տոլյատի» բառն ասոցացնում է գործարանի հետ, իսկ հենց քաղաքը՝ գործարանի հավելյալ մաս։ Այս երևույթը փորձագետները բացատրում են բնակչության անբավարար արմատավորմամբ և քաղաքային կյանքի հետ կապի բացակայությամբ^[14]։

Ժամանակակից Տոլյատիի բնակչության մեծ մասը կապված է «ԱվտոՎԱԶ» ընկերության հետ։ Աճող ճգնաժամը ռուսական մեքենաշինության մեջ 2000֊2010 թվականներին և մասշտաբային կրճատումները ընկերությունում հանգեցրին նրան, որ քաղաքում վատթարացավ սոցիալ֊տնտեսական վիճակը^[91]։ 2014֊2015 թվականների ընթացքում գործազուրկների թիվը աճեց 3 անգամ, 2015 թվականին քաղաքից գաղթեց 7.2 հազար բնակիչ և բնակչության 31 տոկոսը ցանկություն հայտեց հեռանալ քաղաքից^[92]։

Գործազրկություն

2010 թվականի ապրիլի սկզբի տվյալներով՝ զբաղվածների քաղաքային կենտրոնում պաշտոնապես գրանցված են եղել 20000 գործազուրկ։ Այդ ցուցանիշով Տոլյատին տարածաշրջանում զբաղեցնում էր 2֊րդ հորիզոնականը։

Տնտեսական ոլորտներում գործազուրկների հիմնական բաժինը հետևյալն էր.

• արդյունաբերության մեջ՝ 41,0 %,
• առևտրի և սննդի արդյունաբերության մեջ՝ 21,2 %,
• տրանսպորտի ու կապի մեջ՝ 8,6 %,
• շինարարության մեջ 7,1 %,
• ընդհանուր բիզնեսի մեջ՝ 3,7 %,
• կրթության մեջ՝3,4 %։

Տնտեսության իրական հնարավորությունները բնակչության զբաղվածության ապահովմամբ բավականին սահմանափակ են։ Եթե 2008 թվականի վերջին մեկ մշտական տեղի հավակնում էր 1.5 գործազուրկ քաղաքացիներ, ապա 2009 թվականի վերջի դրությամբ մեկ տեղի ծանրաբեռնվածությունը մեծացավ՝ հասնելով 11,8 մարդու^[93]։

Վերջին տարիներին գործազուրկների ամենացածր ցուցանիշը գրանցվել է 2007 թվականի ապրիլին, երբ այդ ցուցանիշը կազմում էր 0.56 տոկոս կամ 2.6 հազար մարդ։ 2007 թվականի առաջին կիսամյակի տվյալների համաձայն՝ Սամարայի տարածաշրջանում ամսական միջին աշխատավարձը միջին ու խոշոր կազմակերպություններում կազմում էր 13.165.3 ռուբլի, որը համարվում է ամենաբարձր ցուցանիշը տարածաշրջանում^[94]։

Ազգային կազմ

Ուկրաինայի սփյուռքը

1897 թվականի մադահամարի տվյալներով քաղաքում ապրում էին տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ, որոնցից էին՝ ռուսները՝ 5667 մարդ (94,86 %), թաթարները՝ 107 (1,79 %), մորդովյանները՝ 97 մարդ (1,62 %), ուկրաինացիները՝ 37 (0,7 %), հրեաները՝ 24, չուվաշները՝ 12, գերմանացիները՝ 12, լեհերը՝ 7, բասկերը՝ 1, այլ ազգեր՝ 5 մարդ։

1920 թվականին ազգային կազմն այլ էր․ ռուսներ՝ 9897 մարդ (95,79 %), լեհեր՝ 118 մարդ (1,14 %), թաթարներ՝ 97 մարդ (0,94 %), հրեաներ՝ 54 մարդ (0,52 %)։ Բացի այդ՝ քաղաքում ապրում են ուկրաինացիներ, բելառուսներ, լատիշներ, էստոնացիներ, գերմանացիներ և այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։ Քաղաքում ապրում էր 4 ֆինն, 5 կորեացի և նույնիսկ 1 շվեդ։

Մորդովիայի սփյուռքը

2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով քաղաքում ապրում էր 104 ազգի ներկայացուցիչ^[95]․

• ռուսներ ֊ 597 141 (86,15 %);
• թաթարներ ֊ 28 631 (4,13 %);
• ուկրաինացիներ ֊ 14 286 (2,06 %);
• մորդվացիներ ֊ 12 356 (1,78 %);
• չուվաշներ ֊ 11 216 (1,62 %);
• ադրբեջանցիներ ֊ 4 854 (0,7 %);
• հայեր֊ 4 417 (0,64 %);
• ուզբեկներ ֊ 3 278 (0,47 %);
• բելառուսներ ֊ 3 104 (0,45 %);
• տաջիկներ ֊2 095 (0,3 %);

Այլ ազգեր՝ 11 745 մարդ։ Օտարազգիների ընդհանուր թիվը քաղաքում կազմում է 693123 մարդ (100,00 %)։ Քաղաքի բնակիչներից 26 509֊ի ազգության մասին տեղեկություն պահպանված չէ։ Նրանցից 5209֊ը հրաժարվել են պատասխանել հարցմանը։ Տոլյատի քաղաքային շրջանի ընդհանուր բնակչությունը կազմում է 719 632 մարդ։

Վարչական կառույց

Քաղաքապետարանի շենքը

Քաղաքը վարչական առումով բաժանված է 3 շրջանի^[96]․

• Ավտոզավոդսկի շրջան կամ Նոր քաղաք
• Կոմսոմոլսկի շրջան կամ Կոմսոմոլսկ
• Ցենտրալնի շրջան կամ Հին քաղաք։

Քաղաքի շրջանները ղեկավարվում են վարչական կենտրոնի կողմից ընտրված մարդիկ։

2006 թվականի հուլիսին Տոլյատի քաղաքի կազմ մտան մի շարք բնակավայրեր․ Պովոլսժսկի և Ֆյոդորովկա, Նովոմատյուշկինո գյուղ^[97]։ 2009 թվականի գարնանը այդ բնակավայրերը ստացան միկրոշրջանի կարգավիճակ շրջանների կազմում^[98]։

Տեղական ինքնակառավարման մարմիններ

Զինանշան (1780)

Տոնական զինանշանը

Տեղական ինքնակառավարման մարմինները ձևավորվել են քաղաքի կանոնակարգի հիման վրա 1996 թվականին^[96]։

Տոլյատիի ՏԻՄ֊ի գլուխ 2017 թվականի ապրիլի 11֊ից համարվում է Սերգեյ Անտաշևը^[99]։

Քաղաքային ՏԻՄ֊ի ներկայացուցչական մարմինը Տոլյատիի քաղաքային դուման է։ Դուման կազմված է 35 պատգամավորներից։ Պատգամավորների աշխատանքը ղեկավարվում է քաղաքայի դումայի նախագահի կողմից^[96]։

Քաղաքն ունի սեփական պաշտոնական դրոշն ու զինանշանը։ Քաղաքի օրհներգը դեռևս չի ընդունվել։

Վարչական պատկանելիություն

Քաղաքապետի հավաստագրման կնիքը

1737 թվականին քաղաքի շինարարության ընթացքում Ստավրոպոլն անցավ Ստավրոպոլի պրովինցիայի կազմ, որը պատկանում էր Կովկասի նահանգին։ 1744 թվականին Օրենբուրսկի նահանգի ձևավորումից հետո, քաղաքը Ստավրոպոլի պրովինցիայի կազմից անցավ նրա տիրապետության տակ։ 1773 թվականին Սամարան տեղափոխվեց Ստավրոպոլի պրովինցիա բնակավայրի կարգավիճակով։ Այս կարգավիճակը քաղաքը պահպանեց մինչև 1780 թվական, երբ ստեղծվեց Սիբիրի փոխարքայությունը, որի մեջ մտավ Ստավրոպոլի վարչական շրջանը^[100]։

1851 թվականի հունվարի 1֊ին Ստավրոպոլի վարչական շրջանը մտավ նորաստեղծ Սամարայի նահանգի կազմ։ 1924 թվականի հունվար 1֊ին ԽՍՀՄ֊ի որոշմամբ՝ տնտեսական ճգնաժամի և բնակչության թվաքանակի անկման հետ կապված քաղաք Ստավրոպոլը վերափոխվեց գյուղի հենց նույն անվանումով։ Իսկ վարչական շրջանը վերացվեց^[38]։

1928 թվականին ստեղծվեց Ստավրոպոլի շրջանը։ 1946 թվականին Ստավրոպոլը դարձավ քաղաք Կուիբիշևսկի տարածաշրջանի շրջաններից մեկի ենթակայության տակ, իսկ 1951 թվականի ապրիլի 18֊ին՝ տարածաշրջանի ենթակայության տակ^[38]։

1964 թվականի օգոստոսի 28֊ին ՌԽՍՖ֊ի Գերագույն խորհրդի որոշմամբ քաղաքը անվանափոխվեց Իտալիայի կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Պալմիրո Տոլյատիի անունով^[101]։

1991 թվականին Կուիբիշևսկի տարածաշրջանը անվանափոխվեց՝ կոչվելով Սամրայի տարածաշրջան" 2006 թվականի հունվարի 1֊ին, մունիցիպալիտետային ռեֆորմից հետո, Տոլյատին ստացավ Քաղաքային օկրուգի կարգավիճակ^[101]։

Սամարայի տարածաշրջանի Ստավրոպոլի շրջանի վարչական կենտրոնը գտնվում է քաղաք Տոլյատիում, սակայն քաղաքն ինքը այդ շրջանի կազմի մեջ չի մտնում։

Սամարայի տարածաշրջանի վարչատարածքային բաժանման շրջանակներում այն համարվում է տարածաշրջանի նշանակություն ունեցող քաղաք^[102]։

Տնտեսություն

Ժամանակակից Տոլյատին արդյունաբերական և տնտեսական խոշոր կենտրոն է, որը կարևոր տնտեսական դեր է խաղում ոչ միայն շրջանի, այլև երկրի համար։ Մինչև ճգնաժամը՝ 1990֊ական թվականներին, Տոլյատին պետական բյուջեին կատարվող եկամուտները հասցրել է 1%-ի։ Սակայն վերջին տարիներին ամբողջ Տոլյատիի ֆեդերատիվ բյուջեն նվազեց մինչև 0,2 %^[103]։ Ամբողջ քաղաքը բյուջեն տրածաշրջանում կազմում էր 48 %։

2007 թվականին քաղաքի առևտրային հավասարակշռության մնացորդը կազմում էր 1771.2 միլիոն դոլլար^[104]։

RBC.ru պորտալի գնահատմամբ Տոլյատին Ռուսաստանի ամենագրավիչ բիզնես քաղաքների շարքում բարձր հորիզոնական է գրավում (2009 թվականին եղել է 11֊րդ հորիզոնականում, 2008 թվականին՝ 12֊րդ տեղում, իսկ 2007 թվականին՝ 6֊րդ)^[105][106]։ 2009֊ական թվականների տնտեսական ճգնաժամը լուրջ խաթարեց Տոլյատիի գրավչությունը որպես բիզնես քաղաք մի քանի տարի։Forbes ամսագրի վարկանշային սանդղակում քաղաքը 2008 թվականին զբաղեցրել է 5֊րդ հորիզոնականը, իսկ 2009 թվականին՝ 5֊րդ հորիզոնականը^[107][108]։ 2010 թվականին Տոլյատին չանցավ նույնիսկ լավագույն 30֊ի մեջ^[109]։ Սակայն 2013 թվականից իրավիճակը վերականգնվեց, և Տոլյատին կրկին զբաղեցրեց վեցերորդ հորիզոնականը ամենագլխավոր տեղերից^[110]։

2013 թվականին Տոլկատին գրավեց 11֊րդ հորիզոնականը 250 Ռուսաստանի խոշոր քաղաքների մեջ^[111]։

2000֊ական թվականների սկզբին քաղաքում գործում էին տոլյատյան կոշիկի և տրիկոտաժի գործարան, «Տոլյատինսկի» և «Կոմսոմոլսկի» մսի կոմբինատներ, ձկան կոմբինատ, рыбокомбинат, գարեջրի գործարան, Օղու գործարան։ Մինչև 2016 թվականը գործում էին տեղական բանկեր․ «ՖԻԱ Բանկ» և «ԷԼ Բանկ», կաթնամթերքի գործարան^[112], «АвтоВАЗагрегат»։

Տարածաշրջանային մեքենաշինության ճգնաժամը, ԱվտոՎԱԶ ընկերությունում կատարվոց ռեֆորմները, ընդհանուր ճգնաժամը տնտեսական ճգնաժամի հանգեցրեց 2010֊ական թվականների կեսերին^[91]։ 2015 թվականին արդյունաբերական գործարանների ինդեքսը կազմում էր 91 տոկոս, իսկ 2016 թվականի առաջին կեսին՝ 83.1 տոկկոս^[92]։

Ռուսաստանի Ֆեդերացիայի կառավարության պատվերով քաղաքը ներառվեց սոցիալ֊տնտեսական առումով անապահով վիճակում գտնվող մոնոքաղաքների ցանկում^[113]։

Արդյունաբերություն

ԱվտոՎԱԶ ընկերության գլխավոր շենքը

Քաղաքում գտնվում են ավտոմոբիլային գործարաններ «GM-ԱվտոՎԱԶ»ը, «ՎազԻնտերՍերվիս»ը, Շամպայնի և գինու գործարանը, հացաբուլկեղենի գործարանը, քարի և երկաթաբետոնի գործարանը, և մի շարք այլ գործարաններ^[114][115]։

Արդյունաբերության մեջ կազմակերպվել է Տոլյատի յուրահատուկ տնտեսական տարածք, որի տարածքում գտնվում են «Nobel Automotive»ը, «CIE Automotive»ը։

Էներգետիկա

Էլեկտրական և ջերմային էներգիաների աղբյուրները Տոլյատիում համարվում են 2 ՋԷԿ֊երը․՝Տոլյատինսկի ՋԷԿը և Վոլժսկի մեքենաների գործարանի ՋԷԿը, որոնք էներգիա են մատակարարում բոլոր արդյունաբերական ձեռնարկություններին և նրա բնակչությանը։ 2 ՋԷԿ֊երը մտնում են Վոլժսկի տարածքային ընկերության կազմի մեջ։ Տեղակայված լինելով Ժիգուլյովսկի ՀԷԿ֊ի հարևանությամբ և մտնելով «РусГидро»ի կազմի մեջ՝ այն համարվում է Ռուսաստանի էլեկտրաէներգիայի գեներացնող ընկերություն։

Քիմիական արդյունաբերություն

Տոլյատիում լավ է զարգացած քիմիական արդյունաբերությունը․ աշխարհի ամենախոշոր արտադրող ամիակը, հանքային պարարտանյութերի գործարանը, սինթետիկ կաուչուկի գործարանը։ «ՏոլյատիԱզոտ» ձեռնարկությունը կառուցվել է խորհրդային տարիներին ամերիկացի միլիարդատեր Արմանդ Խամերի մասնակցությամբ, ԽՍՀՄ֊ի հավանությամբ^[116]։

Փոքր բիզնես

2008 թվականին Տոլյատիում հաշվվում էր մոտ 12.6 հազար անհատ ձեռնարկատեր, որոնց մեծ մասը (70 %) տալիս են մասնագիտական խորհուրդներ։ Նաև հաշվվում է 8.4 հազար փոքր բիզնեսի ձեռնարկատեր, որոնց ընդհանուր կազմակերպությունները կազմում են 32,4 %։

Միջինում 1000 բնակչին բաժին է ընկնում 12 փոքր ձեռնարկություն։ Նրանցից աշխատավորների քանակը կազմում է 54.1 հազար մարդ։ Միջինում 1 փոքր ձեռնարկությունը տալիս է 6 աշխատանքի վայր։ 2007 թվականի առաջին կիսամյակում փոքր ձեռնարկությունների առաքված իրերը կազմում էին ամբողջ քաղաքի տարածքի 9,6 %֊ը^[94]։

Ֆինանսների և ծառայությունների շրջանակ

2007 թվականի առաջին կիսամյակում մանրածախ առևտրի շրջանառության արդյունքը կազմեց 126 911 միլիոն ռուբլի։ Բնակչությանը մատուցվող ծառայությունների եկամուտը կազմել է 19 797 միլիոն ռուբլի^[94]։

Առևտուր

Քաղաքում գործում են ֆեդերատիվ առևտրական կապեր, որոնցից են՝ «Պերեկրյոստոկ»ը, «Պիտյորոչկա»ն, «Մագնիտ»ը, «Էլդորադո»ն, «Էքսպպերտ»ը, DOMОն, «Սպորտմաստեր»ը։ Բացվել են հիպերմարկետներ Metro AG֊ը, «Լենտա»ն, «Օ’ՔԵՅ»ը, Castorama֊ն, Media Markt֊ը, «Ашан֊ը», Leroy Merlin֊ը։ Քաղաքի առևտրի կենտրոնը «Русь на Волге»ն է, որը բացվել է դեռևս 1983 թվականին։ Ունի 111 հազար м² տարածք։ Կառուցվել են սեփական առևտրի կենտրոններ «Вега»ն, «Աէրոհոլ»ը և «Մադագասկար»ը։

Բանկեր

Տոլյատիում են գտնվում ֆեդերատիվ բանկերի գրասենյակները․ Սբերբանկը, ՎՏԲ բանկը, Ռոսելխոզբանկը, Ալֆա բանկը, Ուրալսիբը, BSGV բանկը, Նովիմբանկը, Բինբանկը, «Ռուսական կապիտալ»ը, Ավանգարդ բանկը և տեղական ձեռնարկություններ։

Բանկ	Գրանցման վայրը	Ձեռնարկություն
ԱվտոՎԱԶԲանկ	Տոլյատի	Պրոմսվյազիբանկ
ԷԼ Բանկ	Տոլյատի	(2016 թվականին հավատարմագրի մերժում)
ՖԻԱ Բանկ	Տոլյատի	(2016 թվականին հավատարմագրի մերժում)
Տոլյատիխիմբանկ	Տոլյատի	Տոլյատիազոտ
ՆՏԲ	Տոլյատի	ԳլոբԷքս բանկ
Զեմսկի բանկ	Սիզրան	Վլադիմիր Սիմինովը նախագահ
Բանկ Սոլիդարնոստ	Սամարա	Կրանբանկ
Գազբանկ	Սամարա
Պերվոբանկ	Սամարա	Պրովզվյազբանկ

Ապահովագրական ընկերություններ

Ապահովագրական ընկերությունները ակտիվորեն մասնակցում են Տոլյատիի տնտեսական կյանքին։ Քաղաքում հայտնի դաշնային ընկերություններից են. ՎՍԿ, ՌԵՍՕ, Ռենեսանս, Ռոսգոստրախ, Ալֆա և տարածաշրջանային Աստրո Վոլգա և ՕՍԿ ընկերությունները։

Տրանսպորտ

Քաղաք Տոլյատին համարվում է երկաթուղային, ավտոմոբիլային, ջրային ու օդային խոշոր հանգույց։ Համարվելով երկրորդը Սամարսկի տարածաշրջանում, այն ունի զարգացման մեծ հնարավորություններ շնորհիվ իր ազատ տարածությունների, ինչպես նաև՝ տրանսպորտային կառուցվածքի զարգացմամբ։

Արտաքին տրանսպորտային կապերը իրականացվում են Ցենտրալնի և Ավտոզավոդսկի շրջանում գտնվող ավտոմեքենաների ընկերությունների կողմից։

Ընդհանուր ապրանքաշրջանառությունը 2007 թվականի տվյալներով Տոլյատիում կազմել է 779,4 միլիւն տկմ և այս թիվը տարեցտարի մեծանում է։ Միայն 2007 թվականին տեղափոխվել է 4201,1 հազար տոննա ապրանք^[104]։

Քաղաքային տրանսպորտ

Տոլյատիի ավտոբուս

Տոլյատիի տրոլեյբուս

Ուղևորփոխադրումները իրականացվում են մունիցիպալիտետային ավտոմոբիլային ընկերությունների, տրոլեյբուսների, ինչպես նաև՝ երթուղային տաքսիների կողմից։

Տոլյատին համարվում է Ռուսաստանի այն ամենամեծ քաղաքը, որտեղ չկան և երբեք չեն եղել տրամվայներ։

Վերջին տարիներին քաղաքում ամեն տարի պակասում է ուղևորափոխադրումների քանակը. 2007 թվականին տեղափոխվել է 112,1 միլիոն մարդ, որը կազմում է 2006 թվականի 94,6 տոկոսը^[104]։ Կա ցանկություն մունիցիպալիտետային ավտոբուսների փոխարեն ավելացնել այլընտրանքայինների քանակը. 2005 թվականի սկզբին դադարել են գործել ավելի քան 25 ավտոբուսներ և 15 տրոլեյբուսներ^[117]։ Մնացած ավտոբուսներից շատերը փոխել են փոխադրումների ուղղությունը։

2018 թվականի մարտի 28-ին քաղաքում կար 319 ավտոբուս և 186 տրոլեյբուսներ, սակայն նրանցից միայն 187-ն էին գերազանց աշխատում։ 2007 թվականին նոր տրանսպորտային միջոցների ձեռքբերում չի գրանցվել, բայց տարվա ընթացքում գրանցվել է 143 ավտոբուս և 13 տրոլեյբուս^[104]։

Ավելի վատ վիճակում գտնվում է արվարձանների տրանսպորտը։ 2007 թվականի առաջին կեսին տեղափոխվել է ընդամենը 16,1 հազար մարդ, ինչը 10 անգամ ավելի քիչ է, քան 2006 թվականին։

Մեկ այլ տեսանելի արդյունք է այն, որ մեծացել է ալտերնատիվ տրանսպորտով կատարված ուղևորափոխադրումները (2006 թվականի 27,6 տոկոսից 2007 թվականին հասել է 29,2 տոկոսի)։

Մունիցիպալիտետային տրանսպորտի տոմսի արժեքը 2016 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով կազմում է 25 ռուբլի։ Երթուղային տաքսիների տոմսը շրջանի տարածքում կազմում է 25 ռուբլի, իսկ շրջանների միջև՝ 27 ռուբլի։

Ավտոմոբիլային տրանսպորտ

Տոլյատին ունի զարգացած ճանապարհային համակարգ։ Քաղաքի տարածքում ավտոմոբիլային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 1498 կմ, իսկ տարածքը կազմում է 14 345,589 հազար մ²։ Այնուամենայնիվ, գործող ավտոճանապարհները սպառել են իրենց արտադրողականությունը և ի վիճակի չեն վերականգնվելու^[118]։

1970-ական թվականներին Ավտոզավոդսկի շրջանում կառուցվեցին ճանապարհներ 220 մեքենայի համար։ 1980-ական թվականներին բնակիչների անվտանգությունը կազմել է միայն 15-20 մեքենա յուրաքանչյուր 1000 հոգուն։ Բայց 2007 թվականի հունիսի 1-ի տվյալներով՝ քաղաքում գրանցված են եղել 243 376 տրանսպորտային միջոցներ, որոնց 75 տոկոսը կազմում էին թեթև ավտոմեքենաները։ Թեթև ավտոմեքենաների քանակով Տոլյատին զբաղեցնում է 17-րդ հորիզոնականը Ռուսաստանում^[119]։

Քաղաքի ճանապարհները վիճակը ծանրանում է նրանց որակի պատճառով. Վարչության պետի գնահատմամբ՝ ճանապարհների 70 տոկոսին անհրաժեշտ է վերանորոգում։ Նրա գնահատմամբ վթարների 20 տոկոսի պատճառը ճանապարհների թերի վերանորոգվածությունն է^[120]։

Խոշոր ավտոճանապարհներ

M5 մայուղի

Քաղաքի հարավարևելյան հատվածով անցնում է M5 դաշնային ավտոճանապարհը, որը պահպանում է կապ Ցենտրալնի շրջանի եվրոպական երկրների հատվածի և արևելյան շրջանների միջև։

Հյուսիս-արևելքից քաղաք են գալիս տարածաշրջանային նշանակություն ունեցող ավտոճանապարհներ. Տոլյատի-Դիմիտովգրադ, Տոլյատի-Ստավրոպոլսկի շրջան։ Քաղաք են մտնում նաև տարածքային նշանակություն ունեցող ավտոճանապարհներ, որոնք Տոլյատին կապում են Ստավրոպոլսկի շրջանի հյուսիսային և արևմտյան տարածքներին։

Տոլյատիից Սամարա ընկած ճանապարհը կազմում է 88 կմ, դեպի Մոսկվա՝ 985 կմ, իսկ դեպի Սանկտ Պետերբուրգ՝ 1702 կմ։

Երկաթուղային տրանսպորտ

Տոլյատիով է անցնում էլեկտրաֆիկացված երկկողմանի երկաթուղային ճանապարհ, որը հիմնականում մտնում է Սամարսկի երկաթուղային հանգույցի մեջ։ Երկաթուղագիծը ապահովվում է մարդկանց և ապրանքի տեղափոխումը՝ կապելով Սամարա, Սիզրան, Ժիգուլյովսկ քաղաքները։ Այն նաև համարվում է Կինել-Զվեզդա-Սիզրան ուղղության շրջանցիկ ճանապարհը։

Կենտրոնական ճանապարհի մոտ կա միայն մեկ երկաթուղային կայարան և երկու բեռնատար կայաններ.՝ Խիմզավոդսկին և Խիմիչեսկայան։ Երկաթուղային տրանսպորտի քաղաքով անցնելու նման ուղին էլ պատճառ է հանդիսացել, որպեսզի մարդիկ քիչ օգտվեն դրանից։

Տոլյատիից գնում է միայն 2 մարդատար գնացք.՝ № 065/066 Տոլյատի - Մոսկվա և № 667/668 Սարատով - Տոլյատի, որոշ կայարաններ (Ադլեր, Սանկտ Պետերբուրգ) ուղարկվում են առանձին վագոններ։ Տրանզիտ գնացքները ամռանն անցնում են «Ժիգուլյովսկի ծով» կայարանով։ Անցնում են նաև մի քանի միջքաղաքային էլեկտրական գնացքներ, որոնք հասնում են մինչև Սամարա և Օտվագի կայարան։

Փոխադրումների հիմնական տեսակը բեռնափոխադրումներն են։

Ծանոթագրություններ

1. Ответственный составитель О.В. Зубова Административно-территориальное деление Самарской губернии (1851-1928 гг.) (ռուս.) — 2011. — С. 296. — 463 с. — ISBN 978-5-91940-081-3
2. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx (ռուս.)
3. Самарско-Тольяттинская агломерация рассматривается в числе пяти пилотных проектов Минрегионразвития РФ Արխիվացված 2013-09-02 Wayback Machine.
4. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
5. Ставрополь в начале XX века Արխիվացված 2010-06-14 Wayback Machine.
6. Виталий Гройсман: Объединение Тольятти и Жигулёвска — правильная идея (Самарская область).
7. Генерал Юрьев предложил объединить Тольятти, Жигулёвск и Ставропольский район.
8. Александр Курылин: «Объединение Жигулёвска и Тольятти пока нецелесообразно».
9. Паспорт Тольятти, 2004, էջ 3,8
10. Боровкова, 1987, էջ 6
11. Кабытов, 2009, էջ 15
12. Паспорт Тольятти, 2004, էջ 1
13. Проект программы развития Тольятти. — Тольятти: Торгово-промышленная палата Тольятти, 2010. — С. 12. — 156 с.
14. Г. М. Лаппо, С. И. Лысова ТОЛЬЯТТИ — феноменальная точка роста России // География : газета. — Первое сентября, 2001. — В. 31.
15. Ольга Дмитренко Самарская область переходит на московское время // Российская газета : газета. — 2010-03-14.
16. Депутаты Чапаевска хотят вернуть Самару в прошлое//Аргументы и факты
17. Постановление Правительства Российской Федерации от 19 марта 2010 г. № 170 «О применении на территории Самарской области времени второго часового пояса» // Российская газета. —Москва, 2010-03-22. — В. 5137.
18. Паспорт Тольятти, 2004, էջ 4
19. Марина Муравьёва Летом как в Багдаде. И кругом степи // Городские ведомости : газета. —Тольятти, 22 февраля 2007. — № 21 (634). Архивировано из первоисточника 27 Հոկտեմբերի 2007.
20. Кабытов, 2009, էջ 19
21. Постановление Тольяттинской городской думы от 27 ноября 2001 г. № 318 «О целевой программе рационального использования, устойчивого функционирования и развития зелёных насаждений и травяного покрова в г. Тольятти на 2002—2005 гг.»
22. А. Г. Егоров. Безопасность жизнедеятельности. — Тольятти: Тольяттинский государственный университет, 2003. — С. 248. — 672 с.
23. Սամարսկի շրջանի ջերմաստիճանը(չաշխատող հղում)
24. Паспорт Тольятти, 2004, էջ 3,4
25. М. А. Иванова Земля под асфальтом // Малая музейная энциклопедия : сборник научных и научно-популярных статей. — Тольятти: Тольяттинский краеведческий музей, 2009. — В. 3. — С. 88—103.
26. ЧП ожидается. Прогноз значимых природно-техногенных ЧС на 2006 год // Российская газета. —Москва, 11 января 2006. — В. 3967.
27. Елена Копаева (27.02.2004). «Самарская область – сейсмоопасная зона». Агентство «ИНЭКО». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
28. Яковлев В. Н., Шумакова Е. М., Трегуб Н. В. Сейсмическая активность и геодинамика Самарской области. Известия Самарского научного центра РАН. 2014 г. Т.16. № 1. С.27-34.
29. «Структура управления городским округом». Мэрия Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
30. Паспорт Тольятти, 2004, էջ 9
31. Татьяна Чайкун (1 июня 2006). «Вместо космических далей — городские просторы». Муниципальное учреждение «Архитектура и градостроительство» г. Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
32. «Итоги исполнения «Городской целевой программы рационального использования, защиты, и воспроизводства лесов»». Мэрия Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
33. Евгений Богданов «Жигули, вы мои, Жигули…» // Заповедные острова : газета. — январь 2004. — № 1 (74).(չաշխատող հղում)
34. «Национальный парк «Самарская Лука»». Министерство природных ресурсов РФ. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
35. Алексей Злыгостев. «Жигулёвский заповедник». Лесная энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 30-ին.
36. Кабытов, 2009, էջ 17
37. «Тольятти — город в Жигулях. История». Мэрия Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
38. Кабытов, 2009, էջ 11
39. «Тольятти. «Трижды рождённый…»». Муниципальное учреждение «Архитектура и градостроительство» г. Тольятти. 21 декабря 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
40. «Краткая информация. Тольятти». ПФО.Метод.Ру. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
41. Указ Президиума ВС РСФСР от 28.08.1964 «О переименовании города Ставрополя Куйбышевской области в город Тольятти»
42. Указ Президиума ВС СССР от 30.12.1987 № 8256-XI «О награждении города Тольятти Куйбышевской области орденом Трудового Красного Знамени».
43. Роман Малинин У Тольятти отбирают имя // Коммерсант : газета. — 23 мая 2007. — № 87 (3663).
44. Александр Гремин Тольятти не станет Ставрополем. Переименования города не будет // Понедельник : газета. — 12 мая 2008. — № 18 (302). Архивировано из первоисточника 13 Մարտի 2016.
45. Краткий отчёт по результатам социологического исследования по проблемам городской культуры. — Тольятти: Департамент культуры мэрии Тольятти, 2006. — Т. 1. — С. 19. Архивировано из первоисточника 12 Մարտի 2007.
46. Кабытов, 2009, էջ 9
47. Р. Г. Гагкуев, А. Б. Мудров (23 апреля 2004). «Русская семья со шведской фамилией». pravoslavie.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
48. Владислав Кириллов. «Уничтожение имени как необходимое условие уничтожения нации». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
49. http://www.portal.tgl.ru/files/upload/StrategyPlan-07.07.10.pdf (ռուս.) — 2010.
50. Масленицкий Т. Г. Топографическое описание Симбирского наместничества (ռուս.) // Симбирские губернские ведомости — Ульяновск: 1853. — вып. 20.
51. Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи (ռուս.) — СПб.: 1840. — С. 42. — 68 с.
52. http://www.MojGorod.ru/samarsk_obl/toljatti/index.html (ռուս.)
53. XXXVI. Самарская губерния (ռուս.): Список населенных мест Российской Империи по сведениям 1859 года / под ред. А. И. Артемьев — СПб.: Центральный статистический комитет Министерства внутренних дел, 1864. — Т. 36: Самарская губерния. — С. 2. — 134 с. — (Списки населенных мест Российской империи)
54. Список населенных мест Самарской губернии, по сведениям 1889 года (ռուս.) — Самара: 1890. — С. XXII.
55. (unspecified title) (ռուս.) — 1928. — 237 с.
56. Подковыров Н. Г. Список населенных мест Самарской губернии (ռուս.) — Самара: 1910. — С. X. — 425 с.
57. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_4.php (ռուս.)
58. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php (ռուս.) — Демоскоп Weekly.
59. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php (ռուս.) — Демоскоп Weekly.
60. Российский статистический ежегодник, 1998 год
61. http://istmat.info/files/uploads/18276/stat._ezh._rf_1994_demografiya.pdf (ռուս.)
62. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php (ռուս.) — Демоскоп Weekly.
63. Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
64. http://tltgorod.ru/reporter/?reporter=68033
65. http://istmat.info/files/uploads/21317/nx_5.pdf (ռուս.)
66. http://alcdata.narod.ru/USSR_70_1987 (ռուս.) — М.: ЦСУ РСФСР. — 766 с.
67. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php (ռուս.)
68. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
69. https://istmat.org/files/uploads/45329/4naselenie.pdf (ռուս.)
70. https://istmat.org/files/uploads/45390/07naselenie.pdf (ռուս.)
71. http://istmat.info/files/uploads/45859/07_naselenie.pdf (ռուս.)
72. http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls (ռուս.)
73. http://www.mojgorod.ru/samarsk_obl/toljatti/index.html
74. http://istmat.info/files/uploads/46358/r_05.doc (ռուս.)
75. http://www.gks.ru/doc_2005/year05.zip (ռուս.)
76. http://www.gks.ru/doc_2006/year06.zip (ռուս.)
77. http://www.gks.ru/doc_2007/year07.zip (ռուս.)
78. http://www.gks.ru/doc_2008/year08.zip (ռուս.)
79. http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls (ռուս.)
80. http://samarastat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/samarastat/resources/283df9804eee8df98d468d89d810d54e/Численность%20и%20размещение%20населения%20Самарской%20области.zip (ռուս.)
81. http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_04/IssWWW.exe/Stg/d04/3-p03.htm (ռուս.)
82. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar (ռուս.)
83. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (ռուս.) — Росстат, 2013. — 528 с.
84. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar (ռուս.)
85. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar (ռուս.)
86. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar (ռուս.) — 2018.
87. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (ռուս.) — М.: Росстат, 2017.
88. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (ռուս.) — М.: Росстат, 2018.
89. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar (ռուս.)
90. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar (ռուս.)
91. «Создана территория опережающего развития «Тольятти»». TLTgorod.ru. 2016 թ․ մարտի 21. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
92. «Четвёртое рождение Тольятти» (PDF). Мэрия Тольятти. 26 сентября 2016. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
93. «Отчёт о социально-экономическом положении городского округа Тольятти за 2009 год». Мэрия Тольятти. 2010 թ․ ապրիլի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 1-ին.
94. «Предварительные итоги социально-экономического развития г. Тольятти за 2007 год». Мэрия Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից (doc) 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 30-ին.
95. «Итоги: Самарастат». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 25-ին.
96. «Устав ГО Тольятти». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.
97. «Закон Самарской области №77-ГД от 10.07.2006» — О включении отдельных населённых пунктов в состав городского населённого пункта — города Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 17-ին.
98. «Постановление мэрии городского округа Тольятти от 20 марта 2009 г. № 571-п/1 «О наименовании элементов улично-дорожной сети»». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.
99. Главой администрации Тольятти стал Сергей Анташев
100. Кабытов, 2009, էջ 10
101. Кабытов, 2009, էջ 12
102. Устав Самарской области
103. Николай Уткин (2004). «Тольятти на рубеже». Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 30-ին.(չաշխատող հղում)
104. «Итоги социально-экономического развития городского округа Тольятти за 2007 год». Мэрия Тольятти. Արխիվացված է օրիգինալից (doc) 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 30-ին.
105. Мария Фомичёва (27 октября 2009). «Самые привлекательные для бизнеса города России». РБК. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
106. «Самые привлекательные для бизнеса города России». Rbc.ru. 2008 թ․ հոկտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
107. «30 лучших городов для бизнеса — 2008». Forbes. 10 июня 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
108. «30 лучших городов для бизнеса». Forbes. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
109. «30 лучших городов для бизнеса». Forbes. 27 мая 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
110. лучших городов для бизнеса — 2013(չաշխատող հղում)
111. Рейтинг 250 крупнейших промышленных центров России
112. «ГК Danone закрывает завод в Тольятти». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.
113. Распоряжение Правительства РФ от 29.07.2014 N 1398-р «Об утверждении перечня моногородов»
114. «Порошковая металлургия: поставщики и производители в России. Адреса, телефоны, контакты компаний». www.rosfirm.ru. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
115. «ООО Планета | завод порошковой металлургии | автокомпоненты». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.
116. Римма Сажина Надёжное наследство Хаммера // Российская газета. —Москва, 29 сентября 2008. — В. 4760.
117. «Население Тольятти довели до отчаяния». tltnews.ru. 2 марта 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
118. Постановление мэрии Тольятти от 4 июня 2009 г. № 1292-п/1 «Об утверждении долгосрочной целевой программы „Модернизация и развитие автомобильных дорог местного значения городского округа Тольятти на 2009—2015 годы“».
119. «РБК.Рейтинг - Самые автомобилизированные города России». RBC.ru. 2008 թ․ սեպտեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 19-ին.
120. Роман Малинин Хлеб жестянщика. Наступившая весна названа самой проблемной для автолюбителей // Понедельник : газета. —Тольятти, 2 апреля 2007. — В. № 12 (250). Архивировано из первоисточника 13 Մարտի 2016.

Գրականություն

• Город Тольятти. — Куйбышев: Кн. изд-во, 1987. — 203 с.
• История Ставрополя — Тольятти: учебное пособие для учащихся 9-х классов г.о. Тольятти / под ред. П. С. Кабытова. — Тольятти: Тольяттинский государственный университет, 2009. — 315 с. — 5000 экз.
• Б. Р. Рубаненко, А. С. Образцов, М. К. Савельев. Новый Тольятти. — М. : Знание, 1971. — 64 c. Արխիվացված 2014-04-27 Wayback Machine — (Строительство и архитектура)
• Владычина Е. Г. Город мечты и реальный город : (архитектура г. Тольятти, проблемы организации городской среды в Автограде) // Техническая эстетика. — 1987. — нояб. (N 11). — С. 6-9. Արխիվացված 2014-04-27 Wayback Machine
• Дело № 13: Убийства журналистов в Тольятти. / Под ред. А. К. Симонова. Արխիվացված 2007-10-14 Wayback Machine — М.: Медея, 2005. — (Серия «Дела СМИ») — 128 с.
• Боровкова Т. Н. Климат Тольятти. — Приволжское территориальное управление по гидрометеорологии и контролю окружающей среды, 1987. — 400 экз.
• Н. Оболонков, Б. Кашунин, А. Кудрявцев и др. Город Тольятти: историко-экономический очерк. — Куйбышев: Куйбышевское книжное издательство, 1975. — 191 с..
• В. Казакова, С. Мельник Ставрополь-на-Волге и его окрестности в воспоминаниях и документах. — Тольятти: Городской музейный комплекс «Наследие», 2004. — 340 с.
• Паренский А. Т. Судьба моя — Тольятти: Записки председателя горсовета. — Тольятти: Издательство фонда «Развитие через образование», 1997. — 189 с. — ISBN 5-88299-021-1
• Паспорт города Тольятти Самарской области. — Тольятти: Мэрия Тольятти, 2004. — 111 с.
• Овсянников В. А. Часть I // Ставрополь — Тольятти. Страницы истории. — Тольятти: Издательство Фонда «Развитие через образование», 1997. — 364 с. — 8000 экз. — ISBN 5-88299-016-5
• Город Тольятти : Историко-экономический очерк. — 2-е изд., перераб. и доп. — Куйбышев: Книжное издательство, 1975. — 191 с.
• Макарова Т. В. Тольятти: хроники аномальных явлений, факты и размышления (1990-2005). — Тольятти: СтандАрт, 2006. — 222 с. — (Уфология для «чайников»).
• Хворов Г. В. Экологический атлас г. Тольятти. — СПб.: Мониторинг, 1996.
• Лысова С. И. Географические особенности формирования города Тольятти. — Тольятти: Тольяттинская академия управления, 2004. — 158 с. — ISBN 5-8146-0025-X
• Фабьен Белла Тольятти. Рождение нового города. — Екатеринбург: Tatlin, 2016. — 144 с. — ISBN 978-5-000750-29-2

Արտաքին հղումներ

• Տոլյատիի քաղաքապետարանը Արխիվացված 2019-06-03 Wayback Machine
• Տոլյատի քաղաքի Դումայի պատվոգրով պարգևատրված անձինք և կազմակերպությունները
• Տոլյատի հոդվածը Curlie-ում (ըստ DMOZ-ի)
• Տոլյատին «Իմ քաղաքը» բառարանում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տոլյատի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 12, էջ 43)։