Imperio a Bisantino

Ti Imperio a Bisantino (wenno Bisansio) ket isu idi ti Imperio ti Akindaya a Romano idi agdama a panawen iti Naladaw a Taga-ugma ken ti Tengnga a Panawen, a naisentro idiay kapitolio iti Konstantinopla. Nalaka a naam-ammuan a kas ti "Imperio a Romano" (Griego: Βασιλεία Ῥωμαίων, Basileia Rhōmaiōn;^[2] Latin: Imperium Romanum) wenno Romania (Ῥωμανία) kadagiti nagtaeng ken dagiti kaarrubana, isu daytoy ti dagus a panagtultuloy iti Taga-ugma a Romano nga Estado ken dagiti nataripato nga estado a tinawtawid ti Romano.^[3] Ti Bisansio tatta nga aldaw ket maisalsalumina manipud iti husto a taga-ugma a Roma a daytoy ket naitudo iti Gresia a kultura, a naidasig babaen ti Kristianidad nga ad-addu ngem ti Romano a politeismo ken kaaduan idi nga agsasao ti Griego nga adadda ngem ti agsasao iti Latin.^[3]

Imperio (Akindaya a Romano) a Bisantino Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία Basileia Rhōmaiōn, Rhōmanía Imperium Romanum, Romania
395–1453
Wagayway iti Imperio (Maika-14 a siglo) Imperial a kayarigan babaen ti Palaiologoi
Ti Imperio ti kalatakan a panaggay-atna babaen ni Hustiniano in 550 AD
Kapitolio	Konstantinopla1
Sapasap a sasao	Latin – opisial aginggana idi 620 AD Griego – opisial aginggana idi 620 AD
Relihion	Ortodokso a Kristianidad naibturan kalpasan ti Bilin iti Milan idi 313 ken estado a relihion kalpasan idi 380
Gobierno	Autokrasia
Emperador
• 395–408	Arkadio
• 1449–1453	Konstantino XI
Lehislatura	Bisantino a Senado
Historikal a panawen	Naladaw a Taga-ugma–Naladaw a Tengnga a Panawen
• Ni Dioklesiano ket ginuduana ti imperio nga administrasion a nagbaetan ti daya ken laud	285
• Pannakatay ni Theodosius I	395
• Ti pannakaikkat ni Romulus Augustulus, nominal nga emperador iti laud, nagiyeg ti pormal a pannakabingbingay iti Imperio a Romano aginggana iti kagibusan	476
• Papa Leon III, sumupiat ti panagturay ni Emperatris Irene, nagpadas ti panagkonsulta ti imperio a turay iti Pranko nga ari a ni Karlomagno	800
• Daya-Laud a Panagbingbingay	1054
• Pannakatnag iti Konstantinopla manipud iti Maikapat a Krusada	1204
• Rekonkista iti Konstantinopla	1261
• Pannakatnag iti Konstantinopla3	Mayo 29 1453
• Pannakatnag iti Trebizond	1461
Populasion
• 565 AD4	26,000,000
• 780 AD	7,000,000
• 1025 AD4	12,000,000
• 1143 AD4	10,000,000
• 1204 AD	9,000,000
Kuarta	Solidus, Hyperpyron
Parte ita nga aldaw ti	Pagpagilian tatta  Albania  Arhelia  Armenia  Bosnia ken Herzegovina  Bulgaria  Kroasia  Cyprus  Ehípto  Pransia  Georgia  Gresia  Italia  Irak  Israel  Hordania  Kosovo5  Lebanon  Libya  Amianan a Macedonia  Malta  Moldova  Montenegro  Morocco  Palestina  Portugal  Romania  San Marino  Saudi Arabia  Serbia  Eslobenia  Espania  Sudan  Siria  Tunisia  Turkia  Gibraltar (UK)  Ukrania   Siudad ti Batikano
1 Konstantinopla (330–1204 ken 1261–1453). Ti kapitolio iti Imperioo iti Nisea, ti imperio kalpsan ti Maikapat a Krusada, ket adda idiay Nisea, ti agdama nga aldaw tatta a Iznik, Turkia. 2 Ti pannakabangon a petsa ket tinawtawid a ti panakabangon manen iti Konstantinopla a kas ti kapitolio iti Romano nga Imperio (324/330) nupay kasta adda dagiti sabsabali a petsa a kadawyan a naus-usar.[1] 3Ti pannakagibus ket sangalubongan a naipammategan a kas idi 1453, uray pay no ti temporario a panagbiag dagiti tidda idiay Morea ken Trebizond.[1] 4 Kitaen ti Populasion iti Bisantino nga Imperio para kadagiti naisalaysayan a bilbilang a naala a naited babaen ni McEvedy ken Jones, "Atlas iti Pakasaritaan ti Populasion iti Lubong", 1978, ken ti pay Angeliki E. Laiou, "Ti Ekonomia Pakasaritaan iti Bisansio", 2002. 5Ti Kosovo ket suheto ti teritorio a suppiatan a nagbaetan ti Republika iti Serbia ken ti bukod nga inrangarang ti Republika iti Kosovo. Ti naudi a panakairangrang ti panakawayawayas idi 17 Pebrero 2008, bayat a tinunton ti Serbia a kas paset ti bukodna a a naturay a teritorio. Ti panakawayawayana ket mabigbigan babaen dagiti 89 kamkameng nga estado ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.

Ti panagilaslasin ti Imperio a Romano ken Imperio a Bisantino ket moderno a kapanunutan laeng, saan a mabalin nga ikkan ti petsa ti panagsina dagitoy; nupay kasta, dagiti kangrunaan a puntos ket dagiti inaramid ti Imperio a Romano nga administratibo a panagbingbingay iti lumaud ken akindaya a gudua idi 285 babaen ni Emperador Dioklesiano (r. 284–305),^[4] ken ti panangipato ni Emperador Konstantino I (r. 306–337) idi 324 ti panangiyakar ti kapitolio manipud idiay Nicomedia (idiay Asia Minor) idiay Bisansio idiay Bosporo , a daytoy ket nagbalin a ti Konstantinopla, ti "Siudad iti Konstantino" (maisublat pay a ti "Baro a Roma").^{[n 1]} Ti Imperio a Roma ket kanungpalan a nabingbingay idi 395 AD kalpasan ti ipupusay ni Emperador Teodosio I (r. 379–395), nga isu daytoy a petsa ket nangruna unay no ti Imperio a Bisantino (wenno Dumaya nga Imperio a Romano) ket maikapanunutan a sibubukel a nailasin manipud iti Laud. Ti panaglasat ti pakasaritaan ti maitutop a Bisantino ket kanungpalan a nangrugi idi panawen ti panagturay ni Emperador HeraKlio (r. 610–641), gapu ta ni Heraklio ket nangibangon ti baro nga estado kalasan ti panagrepormana ti buyot ken administrasion babaen ti pinakayamammo dagiti tema ken ken babaen ti panagbalbaliw ti opisial a pagsasao iti Imperio manipud iti Latin iti Griego.^[6]

Idi panagrugrugi ti panagapday ti Akinlaud nga Imperio a Romano ken napisi kadagiti sabsabali a pagarian, ti Imperio a Bisantino nagtultuloy a nagbiag, a daytoy ket umadda pay laeng kadagiti ribribo a tawen manipud iti panagrugina idi maika-14 a siglo aginggana ti Panakatuang iti Konstantinopla idi 1453. Idi panawen ti kaaddana, nabati daytoy a kas ti maysa kadagiti kabilegan ti ekonomia, kultura, ken puersa ti milisia iti Europa, nupay adu kadagitipanakapaay ken panakapukaw dagiti teritoriona, kangrunaan idi panawen ti Romano–Persiano ken Gubgubat a Bisantino–Arabo . Nagungar ti Imperio idi panawen ti Masedonia a dinastia, ken immungar manen a nagbalin a maysa a nabileg idiay Dumaya a Mediteraneo babaen idi naladaw a maika-10 a siglo, a maisuppiatan ti Kalipato patimi.

Kalpasan idi 1071, nupay kasta, kaaduan iti Asia Menor, ti puso daytoy nga Imperio, ket napukaw babaen dagiti Seljuk a Turko. Ti Komnenos a panagipulang ket nakagay-at ken nakabangon ti bassit a panagturay idi maika-12 a siglo, ngem ti sumaganad nga ipupusay ni Emperad Andronikos I Komnenos (r. 1183–1185) ken ti gibusan iti Komnenos a dinastia idi naladaw a maika-12 a siglo, ti Imperio ket naapday manen. Ti Imperio ket nakaala ti makapatay a kabil idi 1204 manipud iti Maikapat a Krusada, a daytoy idi ket nawara ken nabingbingay kadagiti agsupsupiat a Bisantino a Griego ken dagiti Latin a pagturayan.

Nupay ti dumteng a panagungar iti Konstantinopla ken panagbangon manen iti Imperio idi 1261, babaen dagiti Paleologo nga emperador, ti Bisansio ket nagtultuloy nga isu kadagiti maysa laeng a kasuppiat nga estado iti dayta a lugar kadagiti kinaudi a 200 a tawtawen a kaaddana. Nupay kasta, daytoy a panawen ket isu ti kasayaatan a panagpataud kadagiti kultura iti Imperio.^[7] Dagiti nagsasaruno a sibil a gubgubat idi maika-14 a siglo ket nagsusop kadagiti kapisa ti Imperio, ken kaaduan kadagiti nabatbati a teritoriona ket napukaw kadagiti Gubgubat a Bisantino–Otomano, a nagsardeng idi Pannakatuang iti Konstantinopla ken ti pannakarukma kadagiti nabatbati a teritorio babaen ti Imperio nga Otomano idi maika-15 a siglo.

Dagiti pakaammo

1. i immuna a panakainaganan iti "Baro a Roma" iti maysa nga opisial a dokumento ket mabirukan kadagidiay kanon iti Umuna a Konseho iti Konstantinopla (381), a daytoy ket inu-usar ti panagpasingked ti panagtunton a ti tugaw a makaama iti Konstantinopla ket maikadua laeng manipud iti Roma.^[5]