Meltingarkerfið

Meltingarkerfið er safn líffæra sem gegna því hlutverki að brjóta niður mat til að taka upp næringarefnin sem í honum eru. Mannslíkaminn notar síðan þessi næringarefni sem orkugjafa sem gerir öllum kerfum líkamans kleift að starfa eðlilega. Þegar matur er innbyrtur tekur það hann allt að 20-35 klukkustundir að ferðast í gegnum allt meltingarkerfið.

Skýringarmynd af meltingarveg mannsins

Hægt er að skipta meltingarfærunum í tvo flokka: meltingarveginn og önnur líffæri sem liggja utan meltingarvegarins. Líffæri meltingarvegarins eru munnur, kok, vélinda, magi, smáþarmar og ristill. Líffærin utan meltingarvegarins eru tennur, tunga, munnvatnskirtlar, lifur, gallblaðra og bris.^[1] Öll líffæri meltingarkerfisins gegna mikilvægu hlutverki í meltingu matar, hvort sem hlutverk þeirra er að brjóta niður matinn, taka næringarefnin úr honum eða losa sig við úrganginn sem honum fylgir. Virkni meltingarvegarins má skipta í eftirfarandi ferli: fæðuinntaka; seyting; blöndun og færsla; melting; frásogun; losun.^[2]

Meltingarvegurinn

Munnurinn

Aðalgrein: Munnur

Munnurinn er fyrsta skref meltingarinnar og gegnir því hlutverki að tyggja matinn. Í raun er samt meltingin byrjuð áður en maturinn fer í munninn; lyktin af matnum kemur munnvatninu af stað sem síðan eykst þegar maturinn er kominn í munninn og líkaminn skynjar bragðið af honum. Þegar maturinn er loks kominn í munninn er hann brotinn niður í smærri bita og munnvatnið byrjar að melta matinn. Í munnvatninu er ensím sem kallast amýlasi. Þetta ensím brýtur niður ákveðnar sterkjur niður í minni sykrur: maltósa og dextrín; þannig að líkaminn getur notað þau sem næringarefni.^[3][4]

Kok

Aðalgrein: Kok

Kokið er fremsti hlutinn af hálsinum, staðsettur fyrir framan hryggjarliðina. Það inniheldur kokið og barkakýlið. Kokið gegnir því hlutverki að tengja saman vélinda og maga, til að koma í veg fyrir að matur og drykkur fari í lungun.^[5]

Vélinda

Aðalgrein: Vélinda

Vélindað gegnir því hlutverki í meltingarkerfinu að skila fæðu frá munni til maga. Vélindað er staðsett fyrir aftan barkann og tengir kok við maga. Við kyngingu lyftist barkakýlið sem veldur því að efri hringvöðvinn opnast og meltan fer niður í vélindað. Það eru slímkirtlar sem smyrja vélindað svo fæðan komist hindrunarlítið áfram til magans.^[3]

Maginn

Aðalgrein: Magi

Maginn hefur fjögur hlutverk: Í fyrsta lagi tekur hann við matnum úr vélindanu og eftir það blandast maturinn fæðusafa og malast í mauk. Í öðru lagi drepur maginn örverur sem berast með mat í líkamann. Saltsýran í magasafanum er gríðalega sterk og drepur megnið af örverunum. Í þriðja lagi þá hefst efnamelting prótína í maganum; Meltingarensím sem eru í magasafa sjá um að kljúfa prótínkeðjur í minni búta. Í magasafanum er ensím sem brýtur niður fitusameindir. Í fjórða lagi flytur maginn fæðuna í hæfilegum skömmtum í skeifugörn, en það er efsti hluti smáþarmanna.^[6]

Smáþarmar

Aðalgrein: Smáþarmar

Smáþarmarnir taka við fæðunni úr maga sem nú er orðin að mauki. Þegar fæðan er kominn niður í smáþarmana taka þeir upp þau næringarefni sem líkaminn fær úr matnum. Smáþarmarnir eru allt að 6 metra langir og allt að 90% af meltingunni fara þar fram. Smáþarmarnir taka upp öll lífrænu næringarefnin og eitthvað af þeim ólífrænu. Þessi upptaka næringarefna og vítamína fer þannig fram að þau eru brotin niður í það litlar agnir að þau komist inn fyrir þekjulag smáþarmanna og nái þannig inn í blóðrásarkerfið.^[7][8]

Ristill

Aðalgrein: Ristill

Ristilinn er mikilvægur í því hvernig líkaminn vinnur úr fæðu sem við setjum ofan í okkur. Ef ristillinn virkar ekki eins og hann á að gera þá getur maður upplifað hægðatregðu, niðurgang og verki. Ristillinn fjarlægir vatn og næringarefni úr fæðunni. Efnið sem verður eftir, sem kallast hægðir, fer í gegnum ristilinn og er síðan geymt í endaþarminum. Ristilkrabbamein er oft auðvelt að eiga við ef það uppgötvast áður en það hefur breitt úr sér.^[9][10]

Endaþarmur

Aðalgrein: Endaþarmur

Endaþarmurinn tekur við hægðum frá ristlinum. Í heildina fara 9 lítrar af vökva í gegnum meltingarveginn daglega. Af þessum 9 lítrum eru 2 drukknir og 7 seytt. Smágirnið dregur upp 8 lítra af því en digurgirnið restina. Það eru u.þ.b. 100 ml af vökva sem tapast með saur. Saur inniheldur allt að 50% af orku fæðunnar við inntöku. En fæðuorkan er alls ekki í sama formi heldur er þar mikið af bakteríum og breytileikinn mikill á milli þarmaflóru einstaklinga. Þegar endaþarmurinn er orðinn fullur sendir líkaminn skilaboð til heilans sem ákveður hvort það sé staður og stund til að losa hægðirnar. Ef hægt er að losa hægðirnar þá slakar líkaminn á hringvöðvanum og endaþarmurinn dregst saman og losar þannig hægðirnar. Ef ekki er hægt að losa hægðirnar þá lokast hringvöðvarnir og endaþarmurinn rýmist þannig að þörfin fyrir að losa hægðirnar hverfur tímabundið. Þá slakar innri endaþarmslokan á og ýtir þannig hægðum frá endaþarmi í endaþarmsop. Endaþarmsopið er opið sem er yst í meltingarveginum og þar af leiðandi lokaskrefið í meltingarkerfinu.^[3]

Önnur líffæri

Fleiri líffæri tengjast meltingarkerfinu á einn eða annan hátt. Þessi líffæri eru tennur, tunga, munnvatnskirtlar, lifur, gallblaðra og bris.

Tennur

Aðalgrein: Tönn

Tennur eru gerðar úr fjórum tegundum vefja: tannbein, tannlím, tannkvika og glerungur. Stærð glerungsins er mismunandi, en hann verður stærstur 2,5 mm. Glerungurinn er ysti vefurinn og sterkasti hluti líkamans. 96% af glerungnum eru ólífræn steinefni, en restin af honum eru lífræn efni og vatn. Hlutverk glerungsins er að koma í veg fyrir að tennurnar skemmist. Tannbeinið er í raun ekki bein heldur mjúkt efni. Bandvefur úr steinefnum er aðalefnið í tannbeinum en það skemmist mun fyrr en glerungurinn. Tannlím sem er þriðji vefurinn hefur það hlutverk að þekja tannrótina og festa liðbönd hennar. Tannkvika er síðan innsti vefurinn. Tannkvika er gerð úr mjúkum bandvef en í honum eru taugar og æðar.^[11]

Tunga

Aðalgrein: Tunga

Tunga er aðallega gerð úr vöðvum og hún er þakin slímhúð. Litlir hnútar í vefjum sem kallast nabbar hylja yfirborð tungunnar. Á milli nabbanna eru bragðlaukarnir sem gefa okkur bragðskyn. Tungan hjálpar einnig við að færa matinn til í munninum við tyggingu og kyngingu. Tungan er einnig mjög mikilvæg fyrir tal.^[12]

Munnvatnskirtlar

Aðalgrein: Munnvatnskirtill

Munnvatnskirtlarnir seyta munnvatni þegar líkamanum berst lykt af mat eða matur er bragðaður. Munnvatnið leysir upp fæðuna sem gerir okkur kleift að finna bragð af matnum, en það bleytir líka upp í matnum. Í munnvatninu er slím sem gerir mönnum auðveldara að kyngja fæðunni. Seyting munnvatns heldur áfram eftir að einstaklingur er búinn að borða, til þess að koma jafnvægi á sýrustigið í munninum en einnig til þess að skola munnholið. Ensímið amýlasi er líka í munnvatninu og brýtur sterkjur niður í minni sykrur: maltósa og dextrín; sem gerir það að verkum að líkaminn geti notað þessi næringarefni.^[3]

Lifur

Aðalgrein: Lifur

Lifrin er stærsti kirtill líkamans og aðalefnaverksmiðja hans. Lifrin getur vegið allt að 1,4 kg í meðalmanni. Hlutverk lifrinnar þegar kemur að meltingu eru mörg, en helst tengd efnaskiptum. Eitt af hlutverkum lifrinnar eru sykruefnaskiptin, þ.e. að viðhalda eðlilegum blóðsykursmagni. Það er gert með því að breyta glúkósa í glýkógen þegar blóðsykurinn verður hár, og brjóta glýkógen niður í glúkósa þegar hann verður lár. Lifrin getur líka breytt amínósýrum í mjólkursýrur.

Önnur helstu hlutverk lifrinnar eru fituefnaskipti, prótínefnaskipti, niðurbrot lyfja og hormóna, gallþveiti, myndun gallsalta, geymsla, frumuát og virkjun D-vítamíns.^[13]

Gallblaðra

Aðalgrein: Gallblaðra

Hlutverk gallblöðrunnar er að geyma gallsölt sem eru mikilvægar fyrir meltinguna. Gallið er framleitt í lifrinni og inniheldur gallsölt sem eru mikilvæg fyrir meltingu fitu. Gallsöltin blandast við fæðuna í skeifugörninni. Þar leysa þau upp fituna sem fer síðan út í blóðið. Þegar því er lokið enda gallsöltin hringrás sína með því að frásogast neðst í görninni og fara aftur á upphafsreit í lifrinni. Þar eru þau endurnýtt svo hringrásin geti endurtekið sig. Gallsöltin koma til sögunnar eftir um 3-5 klukkustundir eða þegar fæðan er búin að meltast og er komin niður í lifrina.^[14]

Bris

Aðalgrein: Bris

Brisið er kirtill sem er bæði innkirtill og útkirtill. Útkirtilshlutinn eru brisblöðrur sem framleiða brissafa og seyta honum í brisgöngin sem síðan koma þeim á endastöð í skeifugörninni. Brissafi er að mestum hluta vatn, en hann inniheldur líka natríumbíkarbónat og meltingarensím. Natríumbíkarbónatið gegnir því mikilvæga hlutverki að gera safann basískari svo að þegar hann blandast súra magasafanum í skeifugörninni verður magasafaensímið pepsín óvirkt. Þrátt fyrir það verður sýrustigið starfshæft fyrir hin meltingarensímin sem finnast í skeifugörninni. Ef briskirtillinn starfar ekki eins og hann gerir venjulega geta komið upp ýmsir kvillar, en það fer eftir því hvaða starfsemi getur ekki starfað eðlilega.

Briskirtillinn er einnig innkirtill, en það er sá partur sem sér um sykurstjórnun. Briseyjar er einnig hægt að finna í briskirtli en það eru smáir frumuklasar. Innkirtlakerfið er það sem er líklegast að komi eitthvað fyrir. Meðal einkenna er hækkaður blóðskykur og megrun þrátt fyrir mikla matarlyst. Briskirtillinn er mikilvægur fyrir líkamann, en ef sjúklingur fær krabbameini brisi þarf stundum að fjarlægja það.^[15]