ទុយនីស៊ី

ប្រទេសទុយនីស៊ី^{[ស ១]} ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋទុយនីស៊ី^{[ស ២]} គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅភាគខាងជើងបំផុតនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក។ ទុយនីស៊ីគឺជាផ្នែកមួយនៃតំបន់ម៉ាហ្គ្រីបនៅអាហ្រ្វិកខាងជើង ដែលមានព្រំប្រទល់ជាប់នឹងប្រទេសអាល់ហ្សេរីនៅភាគខាងលិចនិងភាគនិរតី ប្រទេសលីប៊ីនៅភាគអាគ្នេយ៍ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេនៅភាគខាងជើងនិងខាងកើត។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ប្រទេសនេះក៏មានដែនទឹកជាប់នឹងប្រទេសអ៊ីតាលីតាមរយៈប្រជុំកោះស៊ីស៊ីលី និងសាដេនីនៅភាគខាងជើង និងប្រទេសម៉ាល់តានៅភាគខាងកើត។​ ប្រទេសនេះជាម្ចាស់ផ្ទះនៃបុរាណវត្ថុនៃអរិយធម៌ការតាច ដែលមានអាយុកាលតាំងពីសតវត្សទី៩ មុន គ.ស. មកម៉្លេះ ក៏ដូចជាព្រះមហាវិហារឥស្លាមនៃក្រុងគាហ្អួងជាដើម។ ទុយនីស៊ីត្រូវបានគេស្គាល់ទូលំទូលាយដោយសារស្ថាបត្យកម្មបុរាណដ៏អស្ចារ្យ ទីផ្សារក្នុងស្រុកដ៏មមាញឹក និងឆ្នេរសមុទ្រពណ៌ខៀវស្រឡះ។​ ទុយនីស៊ីគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីសរុប ១៦៣,៦១០ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា និងមានប្រជាជនរស់នៅជាង ១២ លាននាក់។ ចុងខាងកើតនៃជួរភ្នំអាត្លាស និងប៉ែកខាងជើងបង្អស់នៃវាលលំហសាហារ៉ាបានលាតសន្ធឹងចូលមកក្នុងដែនដីប្រទេសមួយនេះ ខណៈឆ្នេរសមុទ្រប្រវែង ១,៣០០ គីឡូម៉ែត្ររបស់ខ្លួនបានអូសបន្លាយតាមសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។ ឈ្មោះប្រទេសទុយនីស៊ីនេះផងដែរគឺមានប្រភពចេញពីទីក្រុងទុយនីសដែលត្រូវជារដ្ឋធានី និងជាទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេស។

សាធារណរដ្ឋទុយនីស៊ី

الجمهورية التونسية (ភាសាអារ៉ាប់)
ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
បាវចនា حرية، نظام، عدالة (អារ៉ាប់) (សេរីភាព សណ្ដាប់ធ្នាប់ យុត្តិធម៌)
ភ្លេងជាតិ حرية، نظام، عدالة (អារ៉ាប់) ("មាតុនូបត្ថម្ភ")
ទីតាំងនៃប្រទេសទុយនីស៊ី (ក្រហម) នៅលើភូគោល
រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត	ទុយនីស 36°49′N 10°11′E
ភាសាផ្លូវការ	ភាសាអារ៉ាប់[១]
គ្រាមភាសា	អារ៉ាប់ទុយនីស៊ី[២]
ភាសាបរទេស	ភាសាបារាំង[៣]
ក្រុមជនជាតិ (ឆ្នាំ ២០២១)[៤]	៩៨% អារ៉ាប់[៤][៥] ១% ប៊ែប៊ែរ[៦][៧] ១% ជ្វីហ្វ និងជនជាតិផ្សេងៗទៀត[៨]
សាសនា	៩៩% ឥស្លាមស៊ុននី[៩] ១% សាសនាផ្សេងៗទៀត (មាន គ្រិស្តសាសនា យូដា ឥស្លាមស៊ីយ៉ា បាហៃ។ល។)[១០][១១][១២]
រដ្ឋាភិបាល	សាធារណរដ្ឋប្រធានាធិបតីនិយមអាស្រ័យសភាឯកភូត
- ប្រធានាធិបតី	កៃស៍ សាយ៉េដ
- នាយករដ្ឋមន្ត្រី	កាមែល ម៉ាឌូរី
នីតិបញ្ញត្តិ	រដ្ឋសភា
- សភាជាន់ខ្ពស់	ក្រុមប្រឹក្សាជាតិនៃតំបន់ និងស្រុក
- សភាជាន់ទាប	សភាតំណាងប្រជាជន
និម្មិតកម្ម
- ការតាចបុរាណ	៨១៤ មុន គ.ស.
- រាជវង្សហ៊ូស៊ីនីដ	១៥​ កក្កដា ១៧០៥
- រាជាណាចក្រ	២០ មីនា ១៩៥៦
- សាធារណរដ្ឋ	២៥ កក្កដា ១៩៥៧
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ន	២៥ កក្កដា ២០២២
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	១៦៣,៦១០ គ.ម២   (ទី៩១)
- ផ្ទៃទឹក (%)	៥.០៤
ប្រជាជន
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)	១១,៧០៨,៣៧០[១៣] (ទី៨១)
- ដង់ស៊ីតេ	៧១.៦៥ នាក់/គ.ម២   (ទី១៤៤)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២៣)
- សរុប	១៦២.០៩៧ ពាន់លានដុល្លារ[១៤] (ទី៨២)
- ក្នុងម្នាក់	១៣,២៤៨ ដុល្លារ[១៤] (ទី១១៣)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២៣)
- សរុប	៥១.២៧១ ពាន់លានដុល្លារ[១៤] (ទី៩២)
- ក្នុងម្នាក់	៤,១៩០ ដុល្លារ[១៤] (ទី១២៩)
ជីនី (២០២១)	៣៣.៧[១៥] មធ្យម
HDI (២០២២)	០.៧៣២[១៦] ខ្ពស់ · ទី១០១
រូបិយវត្ថុ	ឌីណាទុយនីស៊ី (TND)
ល្វែងម៉ោង	UTC+១ (CET)
ទិសបើកបរ	ស្ដាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ	+២១៦
កូដ ISO 3166	TN
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.tn
មើលជា Q948 លើវីគីទិន្នន័យ

ចាប់ផ្តើមពីសម័យដើមបុរាណ ជនជាតិដើមប៊ែប៊ែរបានឡើងមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីនៃប្រទេសទុយនេស៊ីបច្ចុប្បន្ន។ ជនជាតិហ្វីនីស៊ីដែលជាក្រុមជនជាតិសេមីទិកមួយបានចូលមកតាំងទីលំនៅនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រ និងបង្កើតចេញជាសហគមន៍តូចៗជាច្រើននៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១២ មុនគ្រិស្តសករាជ ហើយជាលទ្ធផលក៏រួមគ្នាបង្កើតបានអរិយធម៌ការតាចដែលត្រូវជាមហាអំណាចតំបន់មួយនៅសតវត្សរ៍ទី៧ មុនគ្រិស្តសករាជ។ បច្ចជនរបស់ជនជាតិហ្វីនីស៊ីត្រូវបានគេស្គាល់ថាជនជាតិព្យូនិក។ ការតាចបុរាណរបស់ជនជាតិមួយនេះបានក្លាយជាអាណាចក្រពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់មួយ និងជាគូប្រជែងវិស័យយោធាជាមួយសាធារណរដ្ឋរ៉ូម៉ាំង ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៤៦ មុន គ.ស. ការតាចក៏ត្រូវបានរ៉ូមវាយកាន់កាប់អស់រយៈពេល ៨០០ ឆ្នាំបន្ទាប់។ ក្រោមការកាន់កាប់របស់រ៉ូម ពួកគេបានផ្សព្វផ្សាយគ្រិស្តសាសនា ហើយបានបន្សល់ទុកនូវកេរដំណែលស្ថាបត្យកម្មដ៏វិសេសវិសាលជាច្រើនដូចជា រង្គសាលអែលជេមជាដើម។ មកដល់សតវត្សរ៍ទី៧ នៃគ.ស. ជនជាតិអារ៉ាប់ឥស្លាមបានវាយសញ្ជ័យទឹកដីទុយនីស៊ីទាំងមូល (ដោយទទួលបានជ័យជម្នះនៅក្នុងឆ្នាំ៦៩៧ បន្ទាប់ពីខិតខំប្រឹងប្រែងកាន់កាប់អស់ជាច្រើនដងចាប់ផ្តើមដំបូងនៅក្នុងឆ្នាំ៦៤៧) ហើយបានបញ្ជូនកុលសម្ព័ន្ធ និងក្រុមគ្រួសាររបស់ពួកគេជាមួយនឹងសាសនា និងវប្បធម៌អារ៉ាប់ចូលមកទុយនីស៊ី។ នៅប្រមាណសតវត្សរ៍ទី១៥ ភាសា និងវប្បធម៌អារ៉ាប់បានជ្រាបចូលក្នុងសង្គមទុយនីស៊ីស្ទើរគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈ ខណៈជនជាតិដើមស្ទើរទាំងអស់បានប្រែអត្តសញ្ញាណក្លាយជាជនជាតិអារ៉ាប់។^[១៧] នៅឆ្នាំ១៥៤៦ ចក្រភពអូតូម៉ង់បានបង្កើតរបបគ្រប់គ្រងនៅទុយនីស៊ី និងបន្តកាន់កាប់អស់រយៈពេលជាង ៣០០ ឆ្នាំរហូតដល់ឆ្នាំ១៨៨១ នៅពេលដែលបារាំងបានត្រួតត្រាទុយនីស៊ី។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៦ ទុយនីស៊ីបានទទួលឯករាជ្យជាសាធារណរដ្ឋទុយនីស៊ីក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកហាប៊ីប បូហ្គីបា។ បច្ចុប្បន្ននេះ វប្បធម៌ និងអត្តសញ្ញាណប្រទេសទុយនីស៊ីបានចាក់ឫសគល់ជ្រៅទៅក្នុងចំណុចប្រសព្វនៃវប្បធម៌ និងជាតិសាសន៍ផ្សេងៗគ្នាដែលបានអូសបន្លាយអស់ជាច្រើនសតវត្សរ៍មកនេះ។

នៅឆ្នាំ២០១១ បដិវត្តន៍ទុយនីស៊ីបានផ្ទុះឡើងប្រឆាំងនឹងរបបផ្ដាច់ការរបស់លោកហ្សីន អែលអាប៊ីឌីនបេនអាលីដែលកាលនុះបានកំពុងកាន់អំណាចអស់រយៈពេលជាង ២៤ ឆ្នាំមកហើយ។ ជាលទ្ធផល របបរបស់លោកក៏ត្រូវបានមហាជនផ្តួលរំលំ ហើយព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រទុយនីស៊ីមួយនេះក៏បានរាលដាលបង្កើតចេញជាចលនាប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលផ្ដាច់ការនៅទូទាំងតំបន់អារ៉ាប់ និងមជ្ឈិមបូព៌ា ដែលគេនិយមហៅថា និទាឃរដូវអារ៉ាប់។ យោងតាមសន្ទស្សន៍ប្រជាធិបតេយ្យ (ធ្វើដោយ The Economist) បានបង្ហាញឱ្យឃើញថា ប្រទេសទុយនីស៊ីគឺជារដ្ឋដែលមានគុណតម្លៃប្រជាធិបតេយ្យតែមួយគត់ប៉ុណ្ណោះនៅក្នុងពិភពអារ៉ាប់ពីឆ្នាំ២០១៤ ដល់ឆ្នាំ២០២០។^[១៨] បន្ទាប់ពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យក្នុងប្រទេសបានចុះទន់ខ្សោយ ទុយនីស៊ីក៏ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជារដ្ឋក្រោមរបបប្រសង្ករណ៍។^[១៩]​ ទុយនីស៊ីជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសនៅទ្វីបអាហ្រ្វិកតែប៉ុន្មានប៉ុណ្ណោះដែលជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ខ្ពស់នៅក្នុងសន្ទស្សន៍អភិវឌ្ឍន៍មនុស្ស ជាមួយនឹងប្រាក់ចំណូលខ្ពស់បំផុតសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗនៅលើទ្វីបនេះ ខណៈជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទី១២៩ នៅលើសកលលោកក្នុង ផសស សម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗ។

ទុយនីស៊ីមានចំណងដ៏ស្អិតរមួតនៅក្នុងសហគមន៍អន្តរជាតិ ដោយបច្ចុប្បន្ន ប្រទេសនេះគឺជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ អង្គការអន្តរជាតិដឺឡាហ្វ្រង់កូហ្វូនី សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម សហភាពអាហ្រ្វិក ទីផ្សាររួមសម្រាប់អាហ្វ្រិកខាងកើត និងត្បូង ចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ តុលាការឧក្រិដ្ឋកម្មអន្តរជាតិ និងក្រុម ៧៧។ល។ ខុសពីប្រទេសនៃពិភពអារ៉ាប់ភាគច្រើន ទុយនីស៊ីនូវតែបន្តរក្សាទំនាក់ទំនងសេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយបណ្តាប្រទេសអឺរ៉ុបមួយចំនួន ជាពិសេសជាមួយបារាំង និងអ៊ីតាលី។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ទុយនីស៊ីក៏មានកិច្ចព្រមព្រៀងសមាគមន៍ជាមួយសហភាពអឺរ៉ុបផងដែរ ហើយថែមទាំងទទួលបានឋានៈជាសម្ព័ន្ធមិត្តក្រៅអង្គការណាតូមួយរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកទៀតផង។

កំណត់សម្កាល់

1. ភាសាអារ៉ាប់៖ تونس, ភាសាប៊ែប៊ែរ៖ Tunest, ភាសាបារាំង៖​ Tunisie
2. ភាសាអារ៉ាប់៖ الجمهورية التونسية, ភាសាបារាំង៖ République tunisienne