លីប៊ី
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ប្រទេសលីប៊ី (ភាសាអារ៉ាប់៖ ليبيا) ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា រដ្ឋលីប៊ី (អារ៉ាប់៖ دولة ليبيا)[៧][៨][៩][១០] គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់ម៉ាហ្គ្រីបនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក។ ប្រទេសនេះមានព្រំដែនជាប់នឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនៅភាគខាងកើត ស៊ូដង់នៅភាគអាគ្នេយ៍ ឆាដនៅភាគខាងត្បូង នីហ្សេនៅទិសនិរតី អាល់ហ្សេរីនៅភាគខាងលិច ទុយនេស៊ីនៅទិសពាយព្យ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេនៅភាគខាងជើង។ រដ្ឋអធិបតេយ្យមួយនេះបានគ្របដណ្តប់លើតំបន់ប្រវត្តិសាស្ត្រចំនួនបីគឺ៖ ទ្រីប៉ូលីតានី ហ្វីហ្សង់ និងស៊ីរ៉ែណែក៍។ ប្រទេសលីប៊ីមានទំហំផ្ទៃដីជិត ១.៨ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសធំបំផុតទីបួននៅទ្វីបអាហ្វ្រិក លំដាប់ទីពីរនៅក្នុងពិភពអារ៉ាប់ និងទី ១៦ នៅលើពិភពលោក។[១១] ទ្រីប៉ូលីគឺជារដ្ឋធានីនិងត្រូវជាទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសដោយមានប្រជាជនរស់នៅជាងបីលាននាក់។[១២]
.svg)
.svg)
Remove ads
ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីលីប៊ីចាប់តាំងពីចុងយុគសំរឹទ្ធមកម្លេះដោយពួកនេះមានដើមកំណើតមកពីក្រុមវប្បធម៌អ៊ីបេរ៉ូម៉ារូស៊ីនិងកាបស៊ាន។[១៣] ជនជាតិភេនីស៊ីបានបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅភាគខាងលិចទឹកដីលីប៊ី ហើយពួកអាណានិគមក្រិកបុរាណបានបង្កើតរដ្ឋបុរីនៅឯភាគខាងកើតលីប៊ី។ ផ្នែកជាច្រើននៃលីប៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមគ្រប់គ្រងរបស់ពួកការតាជីណ័ស ពែក្ស និងជនជាតិអេហ្ស៊ីបមុនពេលដែលតំបន់ទាំងមូលត្រូវបង្រួមក្លាយជាផ្នែកមួយនៃចក្រភពរ៉ូម។ លីប៊ីគឺជាមជ្ឈមណ្ឌលដំបូងនៃសាសនាគ្រិស្ត។ បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម៉ាំងខាងលិច តំបន់លីប៊ីភាគច្រើនត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ពួកវ៉ាន់ដាលរហូតដល់សតវត្សទី៧ នៅពេលដែលពួកឥស្លាមបានចូលលុកលុយមកក្នុងតំបន់នេះ។ នៅសតវត្សទី១៦ ចក្រភពអេស្ប៉ាញបានចូលត្រួតត្រាក្រុងទ្រីប៉ូលីមុនពេលប្រគល់វាទៅឱ្យពួកអូតូម៉ង់កាន់កាប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៥១។ លីប៊ីត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមបារបារីនៅក្នុងសតវត្សទី១៨ និងទី១៩។ របបអូតូម៉ង់បានបន្តរហូតដល់សង្គ្រាមតួកគី-អ៊ីតាលីផ្ទុះឡើងហើយជាលទ្ធផល តំបន់លីប៊ីត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យអ៊ីតាលីកាន់កាប់ រួចក៏បានវិវត្តទៅជាទឹកដីអាណានិគមមួយរបស់អ៊ីតាលី។
នៅអំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ លីប៊ីគឺជាសមរភូមិនៃសឹកសង្គ្រាមដែលជាផ្នែកនៃយុទ្ធនាការអាហ្វ្រិកខាងជើង។ ក្រោយមក ចំនួនជនជាតិអ៊ីតាលីនៅក្នុងតំបន់ក៏បានធ្លាក់ចុះជាលំដាប់។ លីប៊ីបានទទួលឯករាជ្យជារដ្ឋរាជានិយមមួយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥១។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៩ រដ្ឋប្រហារយោធាមួយដែលដឹកនាំដោយវរសេនីយ៍ឯកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានផ្តួលរំលំស្តេចអ៊ីឌ្រីសទី១ និងបង្កើតជារបបសាធារណរដ្ឋ។[១៤] កាដាហ្វីក៏បានក្លាយជាមេដឹកនាំថ្មីនិងបន្តដឹកនាំប្រទេសលីប៊ីរហូតដល់ឆ្នាំ២០១១ ពោលគឺនៅពេលដែលរបបរបស់លោកត្រូវបានផ្តួលរំលំនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិល ហើយអំណាចប្រទេសត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យក្រុមប្រឹក្សាជាតិសកល។ ត្រឹមឆ្នាំ២០១៤ អាជ្ញាធរចំនួនពីរបានចេញមុខអះអាងថាខ្លួនគឺជារដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសលីប៊ី[១៥][១៦][១៧] ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ជម្លោះថ្មីក៏បានផ្ទុះឡើងនិងបន្តវិវត្តទៅជាសង្គ្រាមស៊ីវិលទីពីរ។[១៨] នៅទីបំផុត ភាគីទាំងសងខាងក៏សម្រេចចិត្តចុះហត្ថលេខាលើបទឈប់បាញ់ជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០ ហើយរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយក៏បានឡើងកាន់អំណាចដឹកនាំប្រទេស។[១៩]
ប្រទេសលីប៊ីគឺជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ (ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៥៥) ចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម និងអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត។ សាសនាផ្លូវការរបស់ប្រទេសនេះគឺសាសនាឥស្លាមដែលមានប្រជាជនប្រមាណ ៩៦,៦% ជាមូស្លីមនិកាយស៊ុននី។
Remove ads
និរុត្តិសាស្ត្រ
![[icon]](#/media/ឯកសារ:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
លីប៊ីបុរាណ
វាលទំនាបឆ្នេរសមុទ្រនៃលីប៊ីត្រូវបានមនុស្សសម័យនីអូលីទិកមកតាំងទីលំនៅចាប់តាំងពីដើមឆ្នាំ ៨០០០ មុន គ.ស មកម្លេះ។ គេបានសន្មត់ថាបុព្វបុរសនៃជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកដល់តំបន់នេះនៅចុងយុគសម័យសំរិទ្ធ។ ឈ្មោះនៃកុលសម្ព័ន្ធដំបូងគឺ ហ្ការ៉ាម៉ាន់តេស ដែលមានមូលដ្ឋាននៅតំបន់ហ្កែរម៉ា។ ជនជាតិភេនីស៊ីគឺជាមនុស្សដំបូងដែលបានបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅក្នុងទឹកដីលីប៊ី។[២០] នៅសតវត្សទីប្រាំមុនគ្រឹស្តសករាជ រដ្ឋអាណានិគមរបស់ពួកភេនីស៊ីគឺ ការតាចបានពង្រីកអនុត្តរភាពខ្លួននៅទូទាំងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងជើងហើយអរិយធម៌ដ៏ប្លែកមួយដែលគេស្គាល់ថាព្យូនិកក៏បាននិម្មិតឡើង។
នៅឆ្នាំ៦៣០ មុនគ្រិស្តសករាជ ជនជាតិក្រិកបុរាណបានចូលធ្វើអាណានិគមកិច្ចជុំវិញតំបន់បារកានៃភាគខាងកើតលីប៊ីនិងបានស្ថាបនាទីក្រុងមួយឈ្មោះថាស៊ីរ៉ែន។[២១] ក្នុងរយៈពេល ២០០ ឆ្នាំ ទីក្រុងក្រិកសំខាន់ៗចំនួនបួនទៀតត្រូវបានស្ថាបនាឡើងនៅក្នុងតំបន់ដែលគេស្គាល់ពួកវាថាស៊ីរ៉ែណែក៍។[២២]
នៅឆ្នាំ ៥២៥ មុនគ.ស កងទ័ពពែក្សនៅក្រោមបញ្ជាការរបស់ស្តេចកាំប៊ីសទី២ បានវាយលុកតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ដាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន។ មហារាជអាឡិចសាន់ដឺត្រូវបានស្វាគមន៍ដោយជនជាតិក្រិកនៅពេលដែលព្រះអង្គបានយាងចូលស៊ីរ៉ែណែក៍នៅក្នុងឆ្នាំ ៣៣១ មុន គ.ស ហើយលីប៊ីខាងលិចក៏ធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ពួកក្រិក។
បន្ទាប់ពីអាណាចក្រការតាចបានដួលរលំ ពួករ៉ូម៉ាំងមិនទាន់បានចូលមកកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីភ្លាមៗនោះទេតែផ្ទុយទៅវិញ ពួកគេបានបន្សល់តំបន់នេះឱ្យស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ស្តេចនៃអាណាចក្រនូមីឌីរហូតទាន់តែប្រជាជនទីក្រុងទ្រីប៉ូលីស្នើរកការការពារពីរ៉ូម។[២៣] ព្តូលេមី អាពីអ៊ុងដែលជាមេដឹកនាំជនជាតិក្រិកចុងក្រោយបង្អស់នៅលីប៊ីបានប្រគល់ក្រុងស៊ីរ៉ែណែក៍ទៅឱ្យរ៉ូមហើយតំបន់នេះត្រូវបានកាត់ជាទឹកដីរ៉ូមជាផ្លូវការនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៤ មុន គ.ស។ ក្រោមការត្រួតត្រារបស់រ៉ូម ទ្រីប៉ូលីតានីគឺជាទឹកដីដ៏រីកចម្រើនមួយនិងបានឆ្លងកាត់យុគសម័យមាសនៅក្នុងសតវត្សទីពីរនិងទីបីនៃគ្រិស្តសករាជ។[២៣]
នៅឯផ្នែកខាងកើត សហគមន៍គ្រិស្តសាសនាស៊ីរ៉ែណែក៍ដំបូងត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះចៅអធិរាជក្លូត។[២៤] នៅក្នុងឆ្នាំ១១៥ សង្គ្រាមមួយបានផ្ទុះឡើងដែលជាហេតុធ្វើឱ្យចំនួនជនជាតិក្រិកនិងជីហ្វធ្លាក់ចុះ។[២៥][២៦]
ខណៈពេលចក្រភពរ៉ូមដួលរលំ ទីក្រុងបុរាណៗជាច្រើនក៏បានដួលរលំទៅតាមហើយក្នុងនោះក៏មានទីក្រុងនៅក្នុងតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីផងដែរ។ ដោយឃើញបែបនេះ ពួកវ៉ាន់ដាលក៏បានឆ្លៀតឱកាសចូលលុកលុយនិងធ្វើសញ្ជ័យនៅតាមតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងនៅក្នុងសតវត្សទី៥។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចក្រភពស្នងបន្តពីចក្រភពរ៉ូមគឺប៊ីហ្សង់ទីនក៏បានលេចឡើងហើយនៅក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជូស្ទីនានទី១ ប៊ីហ្សង់ទីនបានផ្តើមយុទ្ធនាការយោធាវាយយកទឹកដីទាំងប៉ុន្មានដែលធ្លាប់ជាអតីតទឹកដីរបស់ពួករ៉ូម៉ាំងធ្វើជាទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ស៊ីរ៉ែណែក៍បានដើរតួជាបន្ទាយយោធារបស់ពួកប៊ីហ្សង់ទីនទប់ទល់នឹងការវាយប្រហារជាប់ៗគ្នាពីវ៉ាន់ដាល។ ទីក្រុងនេះត្រូវទទួលរងការបំផ្លិចបំផ្លាញយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរព្រោះដោយការឆ្លងកាត់សមរភូមិយោធាមិនចេះឈប់មិនចេះហើយ, ប្រព័ន្ធទឹកនិងសេវាសាធារណៈត្រូវដួលរលំដែលធ្វើឱ្យមានការបះបោរផ្ទុះឡើងពីប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ពោលគឺជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ដោយសារវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទន់ខ្សោយបែបនេះហើយទើបពួកឥស្លាមអាចវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ទាំងមូលបានដោយងាយ។[២៧]
លីប៊ីឥស្លាម
_-_The_Mosque_of_Atiq.jpg)
នៅឆ្នាំ ៦៤៧ កងទ័ពអេហ្ស៊ីបក្រោមបញ្ជាការរបស់អាប់ឌុលឡា អ៊ីប៊ីន សាអាដបានវាយដណ្តើមក្រុងទ្រីប៉ូលីពីអាណាចក្រប៊ីហ្សង់ទីនបានដោយជោគជ័យ។[២៨] ឧត្តមសេនីយ៍នៃអាណាចក្រឥស្លាមរ៉ាស៊ីដិនឈ្មោះអ៊ូកបា អ៊ីប៊ីន ណាហ្វីបានចូលត្រួតត្រាតំបន់ហ្វីហ្សង់នៅក្នុងឆ្នាំ ៦៦៣។ កុលសម្ព័ន្ធប៊ែប៊ែរនៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាលបានទទួលយកសាសនាឥស្លាមប៉ុន្តែពួកគេមិនទទួលស្គាល់របបនយោបាយរបស់អារ៉ាប់នោះទេ។[២៩]
ក្នុងរយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍បន្ទាប់ លីប៊ីត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កាលីហ្វអ៊ូម៉ាយ៉ាដនៃទីក្រុងដាម៉ាស់ (បច្ចុប្បន្នគឺស៊ីរី) រហូតដល់ពេលដែលអ៊ូម៉ាយ៉ាដត្រូវផ្តួលរំលំដោយពួកអាប់បាស៊ីដនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៥០ ហើយលីប៊ីក៏បានស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បាកដាដ (អ៊ីរ៉ាក់)។ ដល់សតវត្សទី១០ ពួកហ្វាទីមីដ (អេហ្ស៊ីប) បានចូលគ្រប់គ្រងលើតំបន់ភាគខាងលិចលីប៊ីនិងបានត្រួតត្រាលីប៊ីទាំងមូលនៅក្នុងឆ្នាំ ៩៧២។[២៣]
រាជវង្សហ្ស៊ីរីដរបស់ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីរបបហ្វាទីមីដហើយមកទទួលស្គាល់អាណាចក្រអាប់បាស៊ីដវិញថាជាមហាកាលីហ្វពិតប្រាកដ។ ជាការសងសឹក ពួកហ្វាទីមីដបានធ្វើចំណាកស្រុកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់កៃស៊ីសំខាន់ៗពីរគឺបានូស៊ូឡេម និងបានូហ៊ីឡាល់មកតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង។ ទង្វើនេះបានផ្លាស់ប្តូរស្ថានភាពជនបទលីប៊ីយ៉ាងខ្លាំងហើយវាក៏បានពង្រឹងវប្បធម៌ និងភាសាអារ៉ាប់នៅក្នុងតំបន់ផងដែរ។[២៣]
របបហ្ស៊ីរីដនៅទ្រីប៉ូលីតានីគឺមានរយៈពេលខ្លីហើយនៅឆ្នាំ ១០០១ ជនជាតិប៊ែប៊ែរនៃកុលសម្ព័ន្ធបានូកាហ្សរុនក៏បានផ្តាច់ខ្លួនចេញ។ ទោះជាយ៉ាងណា ទ្រីប៉ូលីតានីនៅតែស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ហ្ស៊ីរីដរហូតដល់ឆ្នាំ ១១៤៦ នៅពេលដែលតំបន់នេះបានទទួលរងការវាយប្រហារនិងត្រួតត្រាដោយជនជាតិស៊ីស៊ីលីន័រម៉ង់។[៣០] នៅឆ្នាំ ១១៥៩ អាណាចក្រអាល់ម៉ូហាដនៅភាគខាងលិចបានលើកទ័ពចូលដណ្តើមតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានី។ ពីឆ្នាំ ១២០៧ ដល់ឆ្នាំ ១២២១ ឧត្តមសេនីយ៍មួយរូបនៃអាល់ម៉ូហាដឈ្មោះមហាម៉ាដ អ៊ីប៊ីន អាប៊ូ ហាហ្វស៍ត្រូវបានរដ្ឋចាត់តាំងឱ្យគ្រប់គ្រងតំបន់លីប៊ីមុនពេលបង្កើតរាជវង្សហាហ្វស៊ីដឡើង។[៣០] ក្រោយមក ហាហ្វស៊ីដក៏បានទទួលឯករាជ្យពីអាល់ម៉ូហ៊ីដហើយរាជវង្សមួយនេះបានបន្តគ្រប់គ្រងទឹកដីទ្រីប៉ូលីតានីអស់រយៈពេលជិត ៣០០ ឆ្នាំទៅមុខ។ នៅក្នុងសតវត្សទី ១៦ ហាហ្វស៊ីដបានធ្លាក់នៅចំកណ្តាលរវាងមហាអំណាចអេស្ប៉ាញនិងចក្រភពអូតូម៉ង់។
តំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍បានធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៥១៧។ ពួកអូតូម៉ង់បានបន្តយុទ្ធនាការយោធារបស់ពួកគេដោយបានកាន់កាប់តំបន់ហ្វីហ្សង់នៅរវាងឆ្នាំ ១៥៥៦ និងឆ្នាំ១៩៧៧។
ទ្រីប៉ូលីតានីអូតូម៉ង់ (១៥៥១–១៩១១)
នៅឆ្នាំ ១៥១០ អេស្ប៉ាញបានចូលកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយជោគជ័យ[៣០] ហើយដល់ឆ្នាំ ១៥៥១ ឧត្តមនាវីឯកអូតូម៉ង់ម្នាក់ឈ្មោះស៊ីណង់ ប៉ាស្យាបានវាយត្រួយត្រាលីប៊ីពីអេស្ប៉ាញវិញ។ អ្នកកាន់តំណែងបន្តពីស៊ីណង់ឈ្មោះថាដ្រាហ្គូតត្រូវបានរដ្ឋអូតូម៉ង់ប្រគល់ងារជាប្រមុខតំបន់ហើយក្រោយមកគឺមានងារជាបាស្យាទ្រីប៉ូលីនៅក្នុងឆ្នាំ ១៥៥៦។[៣០] នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៥៨០ មេដឹកនាំនៅតំបន់ហ្វីហ្សង់បានប្រគល់ភក្ដីភាពរបស់ពួកគេចំពោះស៊ុលតង់របសអូតូម៉ង់ហើយទោះបីជាអាជ្ញាធរអូតូម៉ង់អវត្តមាននៅតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ក៏ដោយក៏ ប្រមុខតំបន់នូវតែត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យឈរជើងនៅបិនហ្កាស៊ីនៅចុងសតវត្សបន្ទាប់ដើម្បីដើរតួជាភ្នាក់ងាររបស់រដ្ឋាភិបាលនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។[២៤] ទាសករជនជាតិអឺរ៉ុបនិងរួមទាំងជនជាតិស្បែកខ្មៅជាច្រើននាក់ដែលនាំមកពីតំបន់ស៊ូដង់ត្រូវបានគេឃើញមានវត្តមានជាប្រចាំនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ នៅឆ្នាំ ១៥៥១ ដ្រាហ្គូតបានចាប់យកប្រជាជនស្ទើរតែទាំងអស់នៅតំបន់ហ្កូសូនៃកោះម៉ាល់តាធ្វើជាទាសកររបស់ខ្លួនដោយក្នុងនោះមានមនុស្សប្រមាណ ៥,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនមកលីប៊ី។[៣១][៣២]
នៅឆ្នាំ ១៦១១ ប្រមុខតំបន់ម្នាក់បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់បាស្យាពីអំណាចហើយប្រមុខតំបន់ឈ្មោះស៊ូឡាយម៉ាន់ សាហ្វារត្រូវបានតែងតាំងជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល។ អស់រយៈពេលមួយរយឆ្នាំបន្ទាប់ អំណាចគ្រប់គ្រងនៅទ្រីប៉ូលីតានីត្រូវស្ថិតនៅក្នុងដៃប្រមុខតំបន់ទាំងស្រុង។ ប្រមុខតំបន់ដ៏សំខាន់បំផុតគឺ មេមេដ សាគីស៊្លី (១៦៣១–៤៩) និង អូសម៉ង់ សាគីស៊្លី (១៦៤៩–៧២)។[៣៣] អូសម៉ង់គឺជាបុគ្គលដំបូងដែលកាន់កាប់ស៊ីរ៉ែណែក៍។[៣៣]
ដោយមិនមានការគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ពីរដ្ឋាភិបាលអូតូម៉ង់ ទ្រីប៉ូលីបានឈានចូលដល់សម័យកាលអនាធិបតេយ្យភាពយោធាដោយក្នុងអំឡុងពេលនោះ រដ្ឋប្រហារមួយហើយមួយទៀតត្រូវបានធ្វើឡើង ហើយប្រមុខតំបន់តិចតួចណាស់ដែលអាចកាន់អំណាចបានជាងមួយឆ្នាំ។ រដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានដឹកនាំដោយមន្ត្រីតួរគីម្នាក់ឈ្មោះ អាមេដ ការ៉ាម៉ាន់លី។[៣៣] អាមេដបានបង្កើតរាជវង្សផ្ទាល់ខ្លួនមួយនៅក្រោមអធិបតេយ្យភាពអូតូម៉ង់ហើយរាជវង្សលោកបានគ្រប់គ្រងតំបន់ទ្រីប៉ូលីពីឆ្នាំ ១៧១១ ដល់ឆ្នាំ ១៨៣៥ ហើយក៏មានឥទ្ធិពលខ្លះៗដែរនៅស៊ីរ៉ែណែក៍និងហ្វីហ្សង់។ សង្គ្រាមស៊ីវិលទ្រីប៉ូលីបានផ្ទុះឡើងនៅរវាងឆ្នាំ ១៧៩៣ ដល់ឆ្នាំ ១៧៩៥។ នៅឆ្នាំ ១៧៩៣ មន្ត្រីតួកគីម្នាក់ឈ្មោះអាលី បាស្យាបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីចេញពីអំណាចរួចបានស្តាររបបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់របស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងតំបន់ឡើងវិញ។ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៧៩៥ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីបានដណ្តើមអំណាចបានវិញ។
នៅដើមសតវត្សទី ១៩ សង្រ្គាមរវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងបណ្តារដ្ឋនៅតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានផ្ទុះឡើងដោយគេស្គាល់វាថាសង្គ្រាមបារបារីលើកទី១ និងសង្រ្គាមបារបារីលើកទី២។ នៅឆ្នាំ ១៨១៩ សន្ធិសញ្ញាផ្សេងៗនៃសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកបានបង្ខំបណ្តារដ្ឋបារបារីឱ្យលះបង់នូវសកម្មភាពចោរកម្មតាមសមុទ្រស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ដោយសារតែពួកគេធ្លាប់តែពឹងពាក់លើចោរកម្មសមុទ្រច្រើនទើបបានជាសេដ្ឋកិច្ចរដ្ឋទ្រីប៉ូលីតានីចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះ។ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីក៏ចាប់ផ្តើមចុះខ្សោយបន្តិចម្តងៗដែលជាហេតុនាំឱ្យមានបក្សសម្ព័ន្ធចំនួនបីលេចឡើងប្រឆាំងនឹងគ្នា។[៣៤]
ដោយឃើញបែបនេះ ស៊ុលតង់អូតូម៉ង់ព្រះនាមម៉ាមូដទី២ បានបញ្ជូនទ័ពមកតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីដើម្បីស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់ឡើងវិញដោយបានដកអំណាចទាំងប៉ុន្មានពីរាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីនិងឯករាជ្យភាពទាំងមូលរបស់ទ្រីប៉ូលីតានី។[៣៤] ច្បាប់និងបញ្ជារបស់អូតូម៉ង់មិនបានជ្រាបចូលទៅក្នុងសង្គមទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយងាយឡើយព្រោះនៅអំឡុងពេលអូតូម៉ង់កំពុងស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម ការបះបោរមួយចំនួនបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងតំបន់ប្រឆាំងនឹងអូតូម៉ង់ដោយវាភាគច្រើនបានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៨។[៣៤] របបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ទីពីររបស់អូតូម៉ង់បានឃើញមានការផ្លាស់ប្តូរផ្នែករដ្ឋបាល និងសណ្តាប់ធ្នាប់នៅក្នុងអភិបាលកិច្ចនៃខេត្តទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ី។ អូតូម៉ង់បានចូលគ្រប់គ្រងតំបន់ហ្វីហ្សង់សារជាថ្មីនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៥០ និង ១៨៧៥ ដើម្បីរកប្រាក់ចំណូលសេដ្ឋកិច្ចបន្ថែមពីការធ្វើពាណិជ្ជកម្មនៅសាហារ៉ា។
អាណានិគមកិច្ចអ៊ីតាលី (១៩១១–១៩៤៣)
បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមតួកគី–អ៊ីតាលីបានបញ្ចប់ (១៩១១–១៩១២) តំបន់ទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ីត្រូវបានប្រទេសអ៊ីតាលីកាត់យកធ្វើជាទឹកដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន។[៣៥] ពីឆ្នាំ ១៩១២ ដល់ឆ្នាំ ១៩២៧ ទឹកដីលីប៊ីត្រូវបានគេស្គាល់ថាលីប៊ីអ៊ីតាលី។ ពីឆ្នាំ ១៩២៧ ដល់ឆ្នាំ ១៩៣៤ ទឹកដីអាណានិគមលីប៊ីត្រូវបានបំបែកទៅជាទឹកដីអាណានិគមពីរផ្សេងគ្នាគឺ ស៊ីរ៉ែណែក៍អ៊ីតាលី និងទ្រីប៉ូលីតានីអ៊ីតាលី។ ជនជាតិអ៊ីតាលីប្រមាណ ១៥០,០០០ នាក់បានមកតាំងទីលំនៅថ្មីនៅលើទឹកដីលីប៊ីដោយចំនួននេះគឺស្មើនឹង ២០% នៃចំនួនប្រជាជនលីប៊ីសរុបនាពេលនោះ។[៣៦]
អូម៉ារ មូកតារបានក្លាយជាមេដឹកនាំចលនាតស៊ូប្រឆាំងនឹងអាណានិគមអ៊ីតាលី និងជាវិរបុរសជាតិដ៏សំខាន់មួយរូបបន្ទាប់ពីលោកត្រូវបានអាជ្ញាធរអាណានិគមចាប់ខ្លួននិងប្រហារជីវិតនៅថ្ងៃទី១៦ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣១។[៣៧] បច្ចុប្បន្ន មុខរបស់គាត់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលលីប៊ីបោះពុម្ពនៅលើក្រដាសប្រាក់ដប់ឌីណាទុកជាអនុស្សាវរីយ៍និងដើម្បីទទួលស្គាល់វិរភាពស្នេហាជាតិរបស់គាត់។ មេដឹកនាំតស៊ូដ៏ប្រជាប្រិយម្នាក់ទៀតគឺ អ៊ីឌ្រីស អាល់ម៉ាឌី អាស់-សេនូហ្ស៊ី (ក្រោយមកបានឡើងគ្រងរាជ្យជាស្តេចដោយមានព្រះនាមថាអ៊ីឌ្រីសទី១), ព្រះអង្គបានបន្តដឹកនាំចលនាតស៊ូរបស់លីប៊ីរហូតដល់ការផ្ទុះឡើងនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។
គោលនយោបាយ"សន្តិភាវកម្ម"របស់អ៊ីតាលីបានបណ្តាលឱ្យជនជាតិដើមភាគតិចនៃតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ប្រមាណមួយភាគបួនបាត់បង់ជីវិតដែលស្មើនឹងចំនួន ២២៥,០០០ នាក់។[៣៨] លោកអ៊ីឡង់ ប៉ាប៉េបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថា៖ នៅរវាងឆ្នាំ ១៩២៨ និងឆ្នាំ ១៩៣២ កងយោធាអ៊ីតាលី "បានសម្លាប់ប្រជាជនបេឌូអ៊ីនអស់ជាងពាក់កណ្តាល (ជាការសម្លាប់ដោយផ្ទាល់ ឬតាមរយៈជំងឺ និងការបង្អត់អាហារនៅតាមជំរុំឃុំឃាំងនៅជុំវិញប្រទេសលីប៊ី)"។[៣៩]
.jpg)
នៅឆ្នាំ ១៩៣៤ អ៊ីតាលីបានរួមបញ្ចូលអនុតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ ទ្រីប៉ូលីតានី និងហ្វីហ្សង់ជាទឹកដីអាណានិគមតែមួយដោយឱ្យឈ្មោះថា"លីប៊ី" (ជាឈ្មោះដែលប្រើប្រាស់ដោយជនជាតិក្រិកបុរាណសម្រាប់សម្តៅទៅលើតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងទាំងមូលលើកលែងតែប្រទេសអេហ្ស៊ីប) ដែលមានរដ្ឋធានីនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ ពួកអ៊ីតាលីបានផ្តោតលើការកែលម្អហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងកិច្ចការសាធារណៈ។ ជាពិសេស ពួកគេបានពង្រីកបណ្តាញផ្លូវដែក និងផ្លូវថ្នល់នៅទូទាំងប្រទេសលីប៊ីពីឆ្នាំ ១៩៣៤ ដល់ឆ្នាំ ១៩៤០ ដោយបានកសាងផ្លូវ និងផ្លូវដែកថ្មីរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ និងលើកទឹកចិត្តប្រជាជនក្នុងស្រុកឱ្យបង្កើតឧស្សាហកម្មថ្មី និងភូមិកសិកម្មថ្មីៗជាច្រើន។
នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៩៤០ ប្រទេសអ៊ីតាលីបានសម្រេចចូលរួមក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ទឹកដីលីប៊ីបានក្លាយជាសមរភូមិប្រយុទ្ធនៃយុទ្ធនាការអាហ្រ្វិកខាងជើង ហើយទីបំផុតបានបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យសម្រាប់អ៊ីតាលី និងសម្ព័ន្ធមិត្តអាល្លឺម៉ង់របស់ខ្លួននៅឆ្នាំ ១៩៤៣។
ពីឆ្នាំ ១៩៤៣ ដល់ឆ្នាំ ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់សម្ព័ន្ធមិត្ត។ កងយោធាអង់គ្លេសបានគ្រប់គ្រងលើអតីតខេត្តលីប៊ីរបស់អ៊ីតាលីចំនួនពីរគឺ ទ្រីប៉ូលីតានី និងស៊ីរ៉ែណែក៍ ខណៈដែលបារាំងបានគ្រប់គ្រងលើខេត្តហ្វីហ្សង់។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៤ ព្រះអង្គម្ចាស់អ៊ីឌ្រីសបានយាងត្រឡប់មកពីនិរទេសខ្លួននៅទីក្រុងគែរ ប៉ុន្តែនឹងមិនបន្តតាំងលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍នៅស៊ីរ៉ែណែក៍ទេលុះត្រាតែកងកម្លាំងបរទេសទាំងអស់ត្រូវដកថយចេញពីមាតុប្រទេសរបស់ទ្រង់។ ក្រោមលក្ខខណ្ឌនៃសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយសម្ព័ន្ធមិត្តក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៧ អ៊ីតាលីត្រូវលះបង់ការទាមទារទាំងប៉ុន្មានដែលខ្លួនមានមកលើលីប៊ីទាំងស្រុង។[៤០]
ឯករាជ្យភាព របបរាជានិយម និងរបបកាដាហ្វី (១៩៥១–២០១១)
នៅថ្ងៃទី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានប្រកាសឯករាជ្យជាសហរាជាណាចក្រលីប៊ី[៤១] ដែលជាប្រទេសប្រកាន់របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិងតំណពូជក្រោមការដឹកនាំរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដែលត្រូវជាព្រះមហាក្សត្រតែមួយគត់នៃប្រទេសលីប៊ីសម័យទំនើប។ ការរកឃើញប្រេងកាតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩ និងការទទួលបានប្រាក់ចំណូលជាបន្តបន្ទាប់ពីការលក់ប្រេងបានធ្វើឱ្យប្រទេសលីប៊ីប្រែក្លាយពីប្រទេសក្រីក្របំផុតមួយនៅលើពិភពលោកមកជារដ្ឋដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិស្តុកស្តមបំផុត។ ទោះបីជាប្រេងបានធ្វើឱ្យស្ថានភាពហិរញ្ញវត្ថុជាតិមានភាពប្រសើរឡើងក្តីក៏នៅតែមានមនុស្សមួយចំនួនបានកើតអាក់អន់ចិត្តចំពោះសកម្មភាពគាបប្រមូលថវិកាជាតិរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដើម្បីតែផលប្រយោជន៍រាជវង្សខ្លួន។[៤២]
នៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦៩ មន្ត្រីយោធាមួយក្រុមដែលដឹកនាំដោយលោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានធ្វើរដ្ឋប្រហារប្រឆាំងនឹងស្តេចអ៊ីឌ្រីស។[៤៤] កាដាហ្វីត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា "បងប្រុសអ្នកដឹកនាំ និងជាមគ្គុទ្ទេសក៍នៃបដិវត្តន៍" នៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់រដ្ឋាភិបាល និងសារព័ត៌មានផ្លូវការប្រទេសលីប៊ី។[៤៥] ក្រោយឡើងកាន់អំណាច គាត់បានផ្តើមគោលនយោបាយកាត់បន្ថយឥទ្ធិពលរបស់អ៊ីតាលីហើយនៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧០ ទ្រព្យសម្បត្តិទាំងអស់ដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ជនជាតិអ៊ីតាលីត្រូវបានដកហូត ហើយសហគមន៍ជនជាតិអ៊ីតាលីដែលមានមនុស្សចំនួន ១២,០០០ នាក់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីប្រទេសលីប៊ីរួមជាមួយសហគមន៍តូចៗនៃជនជាតិយូដាលីប៊ីផងដែរ។ ថ្ងៃបណ្តេញក្រុមជនជាតិបរទេសនោះក៏បានក្លាយជាថ្ងៃបុណ្យជាតិរបស់ប្រទេសលីប៊ីដែលគេតែងស្គាល់ថា"ទិវាសងសឹក"។[៤៦] ទោះជាប្រទេសលីប៊ីបានជួបនូវកំណើនវិបុលភាពមែនក្តីប៉ុន្តែការគាបសង្កត់ផ្នែកនយោបាយផ្ទៃក្នុងក៏បានកើនឡើងស្របគ្នាផងដែរហើយទង្វើប្រឆាំងនឹងនយោបាយរបស់កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសកម្មភាពខុសនឹងច្បាប់នៅក្រោមមាត្រា ៧៥ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ១៩៧៣។ ការឃ្លាំមើលទ្រង់ទ្រាយធំមកលើប្រជាជនលីប៊ីត្រូវបានប្រព្រឹត្តិទៅតាមរយៈគណៈកម្មាធិការបដិវត្តន៍របស់កាដាហ្វី។[៤៧][៤៨][៤៩]
កាដាហ្វីមានបំណងប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងច្បាប់សង្គមដ៏តឹងរ៉ឹងដែលត្រូវបានអនុវត្តមកលើស្ត្រីដោយរបបមុន ដូច្នេះលោកក៏បង្កើតអង្គការចលនាបដិវត្តន៍នារីដើម្បីលើកទឹកចិត្តឱ្យមានកំណែទម្រង់សង្គម។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ ច្បាប់មួយត្រូវបានណែនាំដោយវាបានគាំទ្រសមភាពនៃភេទ និងទាមទារឱ្យភេទទាំងពីរទទួលបានប្រាក់ឈ្នួលស្មើៗគ្នា។ នៅឆ្នាំ១៩៧១ កាដាហ្វីបានឧបត្ថម្ភដល់ការបង្កើតនូវសហព័ន្ធស្ត្រីរួមលីប៊ី។ នៅឆ្នាំ១៩៧២ ច្បាប់មួយទៀតត្រូវបានអនុម័តដោយចាត់ទុកអាពាហ៍ពិពាហ៍ណាដែលមានកូនក្រមុំអាយុក្រោម ១៦ ឆ្នាំថាជាបទឧក្រិដ្ឋ និងបានធានាថាការយល់ព្រមពីស្ត្រីជាមុនគឺជាលក្ខខណ្ឌដ៏ចាំបាច់សម្រាប់អាពាហ៍ពិពាហ៍នីមួយៗ។[៥០]
នៅថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៥ ការប៉ុនប៉ងធ្វើរដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានផ្តើមដោយមន្ត្រីយោធាចំនួន ២០ នាក់ដែលភាគច្រើនមកពីទីក្រុងមីស្ត្រាតាប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យ។[៥១] ជាលទ្ធផល មន្ត្រីទាំង ២០ នាក់នោះត្រូវជាប់ឈ្មោះជាជនក្បត់ជាតិនិងត្រូវបានចាប់ខ្លួនរួចប្រហារជីវិត។[៥២] នៅថ្ងៃទី២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានប្តូរឈ្មោះផ្លូវការមកជា"ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាអារ៉ាប់សង្គមនិយមប្រជាមានិតលីប៊ី" ("ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ា"គឺជាពាក្យអារ៉ាប់ដែលអាចបកប្រែមកថា"រដ្ឋមហាជន")។ កាដាហ្វីបានផ្ទេរអំណាចជាផ្លូវការទៅគណៈកម្មាធិការប្រជាជនរួម ហើយពីពេលនោះមកលោកបានអះអាងថាខ្លួនលោកគ្រាន់តែជាមេដឹកនាំនិមិត្តប៉ុណ្ណោះ។[៥៣] រចនាសម្ព័នអភិបាលកិច្ចថ្មីរបស់ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាដែលគាត់បានបង្កើតឡើងត្រូវបានសម្តៅជាផ្លូវការថាជា"ប្រជាធិបតេយ្យផ្ទាល់"។[៥៤]
នៅអំឡុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានចាប់ផ្តើមគាំទ្រដោយផ្តល់គ្រឿងសព្វាវុធឱ្យចលនាឧទ្ទាមមួយក្រុមដែលស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកគូគូនី អូវ័យឌីនៅប្រទេសឆាដ។ ក្រោយបន្តិចមក ជម្លោះលីប៊ី–ឆាដក៏បានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលកងកម្លាំងគាំទ្រចលនាឧទ្ទាមរបស់លីប៊ីនៅភាគខាងជើងប្រទេសឆាដបានផ្តើមធ្វើការឈ្លានពាន។ ក្រោយមកនៅឆ្នាំដដែរនោះ ប្រទេសលីប៊ី និងអេហ្ស៊ីបបានចេញប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាក្នុងសង្គ្រាមព្រំដែនរយៈពេលបួនថ្ងៃដែលត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថាសង្រ្គាមលីប៊ី-អេហ្ស៊ីប។[៥៥] ប្រទេសទាំងពីរបានយល់ព្រមលើបទឈប់បាញ់ក្រោមការសម្របសម្រួលពីប្រធានាធិបតីអាល់ហ្សេរីលោកហ៊ូអារី ប៊ូមេឌាន។ ទាហានលីប៊ីរាប់រយនាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងការគាំទ្រប្រទេសអ៊ូកង់ដារបស់អ៊ីឌី អាមីននៅក្នុងសង្រ្គាមរបស់ពួកគេប្រឆាំងនឹងតង់សានី។ កាដាហ្វីបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដល់ក្រុមនិងអង្គការផ្សេងៗពីចលនាប្រឆាំងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរដល់សហជីពអូស្ត្រាលី។[៥៦]
ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៧ តទៅ ប្រាក់ចំណូលសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗនៅក្នុងប្រទេសបានកើនឡើងដល់ជាង ១១,០០០ ដុល្លារអាមេរិកដែលជាកម្រិតខ្ពស់បំផុតទីប្រាំប្រចាំទ្វីបអាហ្រ្វិក[៥៧] ខណៈដែលសន្ទស្សន៍អភិវឌ្ឍន៍មនុស្សបានកើនឡើងខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្វ្រិកនិងលើសពីប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអូឌីតទៀតផង។[៥៨] ទាំងអស់នេះត្រូវបានសម្រេចដោយការមិនខ្ចីប្រាក់កម្ចីពីបរទេសណាមួយដោយរក្សាលីប៊ីក្នុងស្ថានភាពគ្មានបំណុល។[៥៩] កាដាហ្វីបានបញ្ជាឱ្យអាជ្ញាធរជីកដីបង្កើតបណ្តាញបំពង់ទឹកក្នុងគោលបំណងចង់ឃើញមានការប្រើប្រាស់ទឹកសាបដោយប្រជាជនខ្លួនទាំងអស់នៅគ្រប់ជ្រង់ជ្រោយនៃប្រទេស។[៥៨] លើសពីនេះ ជំនួយហិរញ្ញវត្ថុត្រូវបានផ្តល់ជូនសម្រាប់អាហារូបករណ៍សាកលវិទ្យាល័យ និងកម្មវិធីការងារ។[៦០]
ប្រាក់ចំណូលភាគច្រើនរបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺបានមកពីរ៉ែប្រេងកាត ដែលបានកើនឡើងជាលំដាប់នៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ហើយវាត្រូវបានចំណាយលើការទិញគ្រឿងអាវុធ និងលើការឧបត្ថម្ភដល់ក្រុមយោធាប្រតិព័ន្ធ និងក្រុមភេរវកររាប់សិបក្រុមនៅជុំវិញពិភពលោក។[៦១][៦២][៦៣] នៅឆ្នាំ១៩៨៦ អាមេរិកបានលួចធ្វើការវាយប្រហារតាមអាកាសដែលបម្រុងមកសម្លាប់កាដាហ្វីប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យទាំងស្រុង។ ទីបំផុតលីប៊ីត្រូវបានអង្គការសហប្រជាជាតិដាក់ទណ្ឌកម្មបន្ទាប់ពីកងកម្លាំងខ្លួនបានបាញ់ទម្លាក់យន្តហោះពាណិជ្ជកម្មមួយគ្រឿងដែលបានសម្លាប់មនុស្សចំនួន ២៧០ នាក់។[៦៤]
សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយ
សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយបានផ្ទុះឡើងនៅអំឡុងចលនាវស្សានរដូវអារ៉ាប់ពោលគឺមហាបាតុកម្មប្រឆាំងនឹងរបបផ្តាច់ការនៅតាមប្រទេសអារ៉ាប់ភាគច្រើន ចំណែកឯប្រទេសលីប៊ីវិញបានធ្លាក់ចូលក្នុងវិបត្តិមួយនេះចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១។[៦៥] ខុសពីរបបផ្តាច់ការនៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនិងទុយនេស៊ីដែលបានដួលរលំភ្លាមៗ របបរបស់កាដាហ្វីបានព្យាយាមបង្ក្រាបមហាជនបះបោរវិញដែលជាហេតុនាំឱ្យចលនាបះបោរនៅលីប៊ីមានភាពជាប់គាំង។[៦៦] សេចក្តីប្រកាសប្រឆាំងដំបូងបានលេចចេញឡើងនៅលើបណ្តាញអ៊ីនធឺណិតដោយក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបណ្តោះអាសន្នដែលបានប្រកាសខ្លួនឯងជារដ្ឋាភិបាលជំនួសថ្មីនៃប្រទេស។ ទីប្រឹក្សាជាន់ខ្ពស់របស់កាដាហ្វីម្នាក់បានឆ្លើយតបដោយការបង្ហោះសារនៅលើបណ្តាញធ្វីតធឺថាគាត់បានលាលែងពីតំណែង ចាកចោលស្រុក និងថែមទាំងណែនាំឱ្យកាដាហ្វីធ្វើតាមទៀតផង។[៦៧] មកដល់ថ្ងៃទី២០ ខែកុម្ភៈ ភាពចលាចលបានរីករាលដាលដល់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។ នៅថ្ងៃទី២៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលត្រូវបានបង្កើតឡើងជាផ្លូវការដើម្បីគ្រប់គ្រងតំបន់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ក្រុមឧទ្ទាម។ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ អាមេរិកនិងប្រទេសជាច្រើនផ្សេងទៀតបានទទួលស្គាល់ក្រុមប្រឹក្សាថ្មីដែលដឹកនាំដោយលោកម៉ាមូដ ជីប៊្រីលជានាយករដ្ឋមន្ត្រីស្តីទីនិងជាអ្នកតំណាងស្របច្បាប់នៃប្រជាជាតិលីប៊ី ហើយបានដកការទទួលស្គាល់របស់ពួកគេលើរបបកាដាហ្វី។[៦៨][៦៩]
អង្គការស្ថាប័នរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិរួមទាំងអគ្គលេខាធិការ អសប លោកបាន គីមូន[៧០] និងក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិបានប្រកាសថ្កោលទោសសកម្មភាពបង្រ្កាបរបស់រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីថាជាការបំពានច្បាប់អន្តរជាតិដោយស្ថាប័នសិទ្ធិមនុស្សបានបណ្តេញប្រទេសលីប៊ីចេញទាំងស្រុង។[៧១][៧២]
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តសេចក្តីសម្រេចលេខ ១៩៧៣[៧៣] ជាមួយនឹងសម្លេង ១០-០ និងអនុប្បវាទចំនួនប្រាំរួមមានរុស្ស៊ី ចិន ឥណ្ឌា ប្រេស៊ីល និងអាល្លឺម៉ង់។ សេចក្តីសម្រេចមួយនេះបានប្ដេជ្ញាបង្កើតតំបន់គ្មានការហោះហើរលើប្រទេសលីប៊ី និង"ប្រើប្រាស់រាល់មធ្យោបាយចាំបាច់"ដើម្បីការពារជនស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[៧៤] នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា សកម្មភាពដំបូងរបស់សម្ព័ន្ធភាពណាតូគឺបំផ្លាញប្រព័ន្ធការពារដែនអាកាសលីប៊ីដោយយន្តហោះយោធាបារាំងបានហោះចូលដែនអាកាសលីប៊ីក្នុងបេសកកម្មឈ្លបយកការណ៍ វាយប្រហារលើគោលដៅសត្រូវ។[៧៥]
ប៉ុន្មានសប្តាហ៍ក្រោយមក កងកម្លាំងអាមេរិកបាននាំមុខគេនៅក្នុងប្រតិបត្តិការរបស់អង្គការណាតូប្រឆាំងនឹងប្រទេសលីប៊ី។ បុគ្គលិកយោធាអាមេរិកជាង ៨,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនតាមនាវាចម្បាំង និងយន្តហោះមកឈរជើងនៅក្នុងតំបន់ប្រទេសនេះ។[៧៦] ការគាំទ្ររបស់កងកម្លាំងអាកាសអាមេរិកនិងណាតូគឺជាមូលហេតុចម្បងដែលនាំបដិវត្តន៍លីប៊ីប្រព្រឹត្តិទៅបានដោយជោគជ័យ។[៧៧]
នៅត្រឹមថ្ងៃទី២២ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ យុទ្ធជនឧទ្ទាមបានចូលកាន់កាប់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។[៧៨] នៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាដ៏ធំចុងក្រោយបានបញ្ចប់នៅទីក្រុងសៀត។ សមរភូមិទីក្រុងសៀតគឺជាសមរភូមិចម្បាំងចុងក្រោយនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទី១ ហើយជាលទ្ធផល កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាប់ខ្លួននិងសម្លាប់ដោយកងកម្លាំងគាំទ្ររបស់ណាតូនៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១។ ទីក្រុងសៀតគឺជាបន្ទាយដ៏រឹងមាំចុងក្រោយរបស់កងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីនិងក៏ជាទីកន្លែងកំណើតរបស់គាត់ផងដែរ។ ជ័យជម្នះរបស់ក្រុមពួកឧទ្ទាមត្រូវបានប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ គឺរយៈពេលបីថ្ងៃក្រោយការដួលរលំនៃទីក្រុងសៀត។
ជនជាតិលីប៊ីប្រមាណ ៣០,០០០ នាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលនេះ។[៧៩] ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថាអ្នកទទួលរងរបួសមានចំនួនដល់ទៅ ៥០,០០០ នាក់។[៨០]
សម័យក្រោយរបបកាដាហ្វី និងសង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីពីរ
រដ្ឋាភិបាលដឹកនាំដោយតូប៊្រូក 
រដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិ 
ឆ្មាំសុខូបត្ថម្ភវត្ថុប្រេងកាត 
កុលសម្ព័ន្ធធូអារ៉ែក 
កុលសម្ព័ន្ធក្នុងតំបន់។ក្រោយពីកម្ទេចកងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីហើយ ប្រទេសលីប៊ីក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមវិបត្តិនយោបាយយ៉ាងដុនដាបដោយមានចលនានិងក្រុមបក្សពួកជាច្រើនលេចមុខឡើងប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលថ្មី។[៨១] នៅថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១២ ប្រទេសលីប៊ីបានរៀបចំការបោះឆ្នោតសភាជាលើកដំបូងចាប់តាំងពីរបបមុនបានដួលរលំ។ នៅថ្ងៃទី៨ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១២ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានប្រគល់អំណាចជាផ្លូវការឱ្យទៅអាជ្ញាធរមហាសន្និបាតជាតិ (GNC) ទាំងស្រុងហើយក្រោយមកក្រុមជាប់ឆ្នោតថ្មីមួយនេះត្រូវបានគេប្រគល់ភារកិច្ចដូចជា ការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន និងការព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនៃប្រទេសលីប៊ីដោយការធ្វើប្រជាមតិទូទៅ។[៨២]
ពីថ្ងៃទី២៥ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១២ សកម្មភាពបំផ្លិចបំផ្លាញទ្រព្យសម្បត្តិទីសាធារណៈនិងបេតិកភណ្ឌនានានៅលីប៊ីត្រូវបានប្រព្រឹត្តិធ្វើឡើងដោយក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធឥស្លាមនិយមដែលមិនទាន់ស្គាល់មុខ។[៨៣][៨៤]
នៅថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១២ ក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធឥស្លាមដែលមិនស្គាល់មុខនោះបានធ្វើការវាយប្រហារមកលើស្ថានកុងស៊ុលអាមេរិកនៅទីក្រុងបិនហ្កាហ្ស៊ីហើយជាលទ្ធផល វាបានសម្លាប់ឯកអគ្គរដ្ឋទូតសហរដ្ឋអាមេរិកប្រចាំប្រទេសលីប៊ីលោកចន គ្រីស្តុប ស្ទីវិនស៍ និងមនុស្សចំនួនបីនាក់ផ្សេងទៀត។ ឧប្បត្តិហេតុនេះបានបង្កឱ្យមានការផ្ទុះកំហឹងទាំងភាគីសហរដ្ឋអាមេរិក និងភាគីលីប៊ី។[៨៥]
នៅថ្ងៃទី៧ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ នាយករដ្ឋមន្ត្រីជាប់ឆ្នោតលោកមូស្តាហ្វា អា.ហ៊្សេ. អាប៊ូហ្សាហ្ក័រត្រូវបានគេដកចេញពីតំណែងបន្ទាប់ពីសភាបានបដិសេដអនុម័តសំណើបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់លោកជាលើកទីពីរ។[៨៦][៨៧][៨៨] នៅថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ មហាសន្និបាតជាតិបានជ្រើសរើសអតីតសមាជិកខ្លួននិងមេធាវីសិទ្ធិមនុស្សម្នាក់ឈ្មោះអាលី ហ្ស៊ីយដានជានាយករដ្ឋមន្ត្រី-តែងតាំង។[៨៩] ហ្ស៊ីយដានបានស្បថចូលកាន់តំណែងបន្ទាប់ពីគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់គាត់ត្រូវបានអនុម័តទទួលស្គាល់ដោយ GNC។[៩០][៩១] នៅថ្ងៃទី១១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៤ បន្ទាប់ពីត្រូវបានបណ្តេញចេញដោយ GNC ដោយសារអសមត្ថភាពរបស់ខ្លួនក្នុងការបញ្ឈប់ដំណឹកជញ្ជូនប្រេងទៅឱ្យក្រុមជនខិតខូច[៩២] នាយករដ្ឋមន្ត្រីហ្ស៊ីយដានក៏បានចុះចេញពីតំណែង ហើយត្រូវបានជំនួសដោយនាយករដ្ឋមន្ត្រីថ្មីឈ្មោះអាប់ឌុលឡា អាល់-តានី។[៩៣]
នៅអំឡុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៤ ការបោះឆ្នោតសភាត្រូវបានប្រព្រឹត្តិធ្វើឡើងដែលមានគោលបំណងរួមចង់បានក្រុមនយោបាយថ្មីឡើងដឹកនាំបន្តពីមហាសន្និបាតជាតិ។ ការបោះឆ្នោតនេះត្រូវបានរំខានដោយអំពើហិង្សា និងចំនួនអ្នកចូលរួមបោះឆ្នោតទាបដោយការិយាល័យបោះឆ្នោតខ្លះៗត្រូវបានបិទទ្វារនៅក្នុងតំបន់មួយចំនួន។[៩៤] អ្នកអព្យាក្រឹតសាសនា និងក្រុមសេរីនិយមបានទទួលលទ្ធផលបានយ៉ាងល្អនៅក្នុងការបោះឆ្នោតនេះបើប្រៀបធៀនទៅនឹងបក្ស GNC ដែលមានសមាជិកនិយមឥស្លាម។ ឃើញដូច្នេះ GNC ក៏បាននាំគ្នាកោះប្រជុំវែកញែករកវិធីបន្តក្តោបក្តាប់អំណាចបន្តហើយជាលទ្ធផល ពួកគេក៏សម្រេចចិត្តប្រកាសមិនទទួលស្គាល់នូវសមាជិកតំណាងថ្មីនៅក្នុងសភា។[៩៥] ក្រុមប្រដាប់អាវុធដែលគាំទ្រមហាសន្និបាតជាតិបានចូលកាន់កាប់ទីក្រុងទ្រីប៉ូលីដែលជាហេតុបង្ខំឱ្យសមាជិកសភាដែលទើបតែជាប់ឆ្នោតថ្មីៗទាំងប៉ុន្មានរត់គេចចេញទៅក្រុងតូប៊្រូក។[៩៦][៩៧]
ពីពាក់កណ្តាលឆ្នាំ២០១៤ ទៅ ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានហែកហួរដោយសារជម្លោះយោធាម្តងទៀតរវាងបក្សពួកគូប្រជែងនៅក្នុងសភា។ កងជីវពលកុលសម្ព័ន្ធ និងក្រុមជីហាដនិយមបានទាញយកផលប្រយោជន៍ពីការតស៊ូអំណាចនេះ។ យុទ្ធជនឥស្លាមជ្រុលនិយមមួយក្រុមដែលគេតែងស្គាល់ថារដ្ឋអ៊ីស្លាមអ៊ីរ៉ាក់និងឡេវ៉ាន (ISIL) បានដណ្តើមយកទីក្រុងដែរណានៅអំឡុងឆ្នាំ២០១៤ និងសៀតនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៥ បានដោយជោគជ័យ។ នៅដើមឆ្នាំ២០១៥ ប្រទេសអេហ្ស៊ីបដែលជាប្រទេសជិតខាងបានបើកការវាយប្រហារតាមផ្លូវអាកាសសម្តៅលើក្រុម ISIL ដើម្បីគាំទ្ររដ្ឋាភិបាលក្រុងតូប៊្រូក។[៩៨][៩៩][១០០]
នៅអំឡុងខែមករា ឆ្នាំ២០១៥ កិច្ចប្រជុំត្រូវបានធ្វើឡើងក្នុងគោលបំណងស្វែងរកកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពរវាងភាគីគូប្រជែងនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។ កិច្ចពិភាក្សាដែលគេហៅថា"ហ្សឺណែវ-ហ្កាដាម៉េស"គឺត្រូវនាំឱ្យបក្ស GNC និងរដ្ឋាភិបាលក្រុងតូប៊្រូករួបរួមគ្នាក្នុងតុតែមួយដើម្បីស្វែងរកដំណោះស្រាយនៃជម្លោះផ្ទៃក្នុង។ ក៏ប៉ុន្តែ GNC មិនបានចូលរួមនោះទេហើយវាបានផ្តល់ផលប៉ះពាល់ដល់ទាំងភាគីតូប៊្រូកនិងភាគីទ្រីប៉ូលី។ ទន្ទឹមនឹងនេះ អំពើភេរវកម្មនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីក៏បានកើនឡើងជាលំដាប់ផងដែរហើយវាថែមទាំងបានរាលដាលប៉ះពាល់ដល់ប្រទេសជិតខាងទៀតផង។[១០១]
នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ដដែរ ក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិបានស្នើសុំរបាយការណ៍អំពីស្ថានភាពលីប៊ី[១០២][១០៣] ដូច្នេះ ឧត្តមស្នងការសិទ្ធិមនុស្សលោកអាល់ហ៊ូសេនក៏បានបង្កើតស្ថាប័នស៊ើបអង្កេត (OIOL) មួយដើម្បីឃ្លាំមើលនិងរាយការណ៍អំពីសិទ្ធិមនុស្ស និងការកសាងឡើងវិញនូវប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅលីប៊ី។[១០៤]
ប្រទេសលីប៊ីដែលកំពុងស្ថិតនៅក្នុងភាពចលាចលបានលេចឡើងក្លាយជាចំណុចឆ្លងកាត់ដ៏សំខាន់សម្រាប់អ្នកដែលព្យាយាមភៀសខ្លួនទៅនៅទ្វីបអឺរ៉ុប។ នៅចន្លោះរវាងឆ្នាំ២០១៣ និងឆ្នាំ២០១៨ ជនភៀសខ្លួនជិត ៧០០,០០០ នាក់បានរត់ចូលប្រទេសអ៊ីតាលីតាមផ្លូវទឹកដែលពួកគេភាគច្រើនមកពីប្រទេសលីប៊ី។[១០៥][១០៦]
កាលពីខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ មេដឹកនាំគូប្រឆាំងរបស់ប្រទេសលីប៊ីបានយល់ព្រមរៀបចំទាំងការបោះឆ្នោតសភានិងប្រធានាធិបតីបន្ទាប់ពីបានបញ្ចប់កិច្ចប្រជុំមួយនៅទីក្រុងប៉ារីស។[១០៧]
នៅខែមេសា ឆ្នាំ២០១៩ លោកកាលីហ្វា ហាហ្វតារបានផ្តើមប្រតិបត្តិការឈ្មោះ"រលកនៃការគោរព"ដោយធ្វើការវាយលុកលើទឹកដីភាគខាងលិចរបស់រដ្ឋាភិបាល GNA។[១០៨]
កាសែត The Guardian បានស៊ើបអង្កេត និងរកឃើញការបំពានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរលើច្បាប់ហាមឃាត់អាវុធរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិដោយអារ៉ាប់រួមនិងប្រទេសតួកគីកាលពីថ្ងៃទី៧ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ យោងទៅតាមរបាយការណ៍ដដែរនេះបានឱ្យដឹងថា ប្រទេសទាំងពីរបានបញ្ជូនយន្តហោះដឹកគ្រឿងយោធាទ្រង់ទ្រាយធំជាច្រើនទៅកាន់ប្រទេសលីប៊ី ដើម្បីគាំទ្រភាគីសង្គ្រាមរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន។[១០៩]
នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០ បទឈប់បាញ់ជាអចិន្ត្រៃយ៍ត្រូវបានចុះដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាម។[១១០]
Remove ads
ភូមិសាស្ត្រ
ប្រទេសលីប៊ីលាតសន្ធឹងលើផ្ទៃដី ១,៧៥៩,៥៤០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ (ស្មើនឹង ៦៧៩,៣៦២ ម៉ាយការ៉េ) ដែលធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសធំជាងគេទី ១៦ នៅលើពិភពលោកបើគិតតាមកក្រឡាផ្ទៃសរុប។ លីប៊ីមានព្រំដែនជាប់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេនៅភាគខាងជើង ខាងលិចជាប់ប្រទេសទុយនីស៊ីនិងអាល់ហ្សេរី ភាគនិរតីជាប់ប្រទេសនីហ្សេ ខាងត្បូងជាប់ប្រទេសឆាដ ភាគអាគ្នេយ៍ជាប់ប្រទេសស៊ូដង់ និងខាងកើតជាប់នឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីប។ លីប៊ីស្ថិតនៅចន្លោះរយៈទទឹងខាងជើងទី ១៩° និងទី ៣៤° និងរយៈបណ្តោយខាងកើតទី ៩° និង ២៦°។
ដោយអូសបន្លាយចម្ងាយ ១,៧៧០ គីឡូម៉ែត្រ (១,១០០ ម៉ាយ) ឆ្នេរសមុទ្ររបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺជាឆ្នេរសមុទ្រជាប់ព្រំដែនសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេដែលមានប្រវែងវែងជាងគេក្នុងចំណោមប្រទេសអាហ្វ្រិកទាំងឡាយដែលមានព្រំដែនជាប់សមុទ្រនេះ។[១១១][១១២] ផ្នែកនៃតំបន់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេនៅជុំវិញប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានគេហៅជាទូទៅថាសមុទ្រលីប៊ី។ អាកាសធាតុភាគច្រើនមានលក្ខណៈស្ងួតខ្លាំង និងដូចវាលខ្សាច់ក្នុងធម្មជាតិ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្តី តំបន់ភាគខាងជើងច្រើនទទួលបានអាកាសធាតុមេឌីទែរ៉ានេស្រាលជាងតំបន់ផ្សេងៗនៅក្នុងប្រទេស។[១១៣]
គ្រោះធម្មជាតិភាគច្រើនតែងកើតឡើងក្នុងទម្រង់ជាស៊ីរ៉ុកូក្តៅ ស្ងួត និងធូលី (ក្នុងប្រទេសលីប៊ីគេច្រើនហៅវាថា'គីប៊្លី')។ ស៊ីរ៉ុកូនេះគឺជាខ្យល់ធូលីល្បឿនលឿនដែលមានសកម្មភាពពីមួយទៅបួនថ្ងៃនៅនិទាឃរដូវ និងរដូវស្លឹកឈើជ្រុះ។ ភូមិសាស្ត្រប្រទេសលីប៊ីក៏អាចជួបនឹងព្យុះធូលី និងព្យុះខ្សាច់ផងដែរ។ តំបន់អូអេស៊ីសមានវត្តមាននៅពាសពេញផ្ទៃប្រទេសលីប៊ីហើយតំបន់អូអេស៊ីសដែលសំខាន់ជាងគេគឺ៖ ហ្កាដាម៉េសនិងគូហ្វ្រា។[១១៤] ប្រទេសលីប៊ីគឺជាប្រទេសដែលទទួលពន្លឺថ្ងៃច្រើន និងស្ងួតបំផុតនៅលើពិភពលោក នេះក៏ដោយសារតែវាស្ថិតនៅលើបរិស្ថានវាលខ្សាច់។
វាលខ្សាច់ប្រទេសលីប៊ី
វាលខ្សាច់លីប៊ីដែលបានគ្របដណ្តប់លើទឹកដីមួយភាគធំនៃប្រទេសលីប៊ីគឺជាកន្លែងមួយដែលមានអាកាសធាតុស្ងួតហួតហែងបំផុតនៅលើភពផែនដី។[៤៤] នៅទីកន្លែងនេះ ភ្លៀងគឺមិនងាយធ្លាក់មកស្រោះស្រោចលើដីនោះទេហើយសូម្បីតែនៅតំបន់ខ្ពង់រាប ទឹកភ្លៀងក៏កម្រនឹងកើតមានណាស់ដែរដោយវាធ្លាក់មករៀងរាល់ ៥–១០ ឆ្នាំម្តង។ នៅឯភ្នំអ៊ូវីយណាត បើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០០៦ ដំណឹកទឹកភ្លៀងធ្លាក់ដែលបានកត់ត្រាទុកចុងក្រោយបង្អស់គឺនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៨។[១១៥]
ដូចគ្នានេះដែរ សីតុណ្ហភាពនៅវាលខ្សាច់លីប៊ីអាចកើនឡើងយ៉ាងខ្ពស់។ នៅថ្ងៃទី១៣ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩២២ នៅទីក្រុងអាស៊ីស៊ីយ៉ាដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅភាគនិរតីនៃរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី បានកត់ត្រាសីតុណ្ហភាពអាកាសប្រមាណ ៥៨ °C (១៣៦.៤ °F) ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាកំណត់ត្រាពិភពលោកមួយនៅពេលនោះ។[១១៦][១១៧][១១៨] ក៏ប៉ុន្តែនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១២ តួលេខកំណត់ត្រាពិភពលោក ៥៨ °C ត្រូវបានលុបចោលដោយអង្គការឧតុនិយមពិភពលោក។[១១៧][១១៨][១១៩]
លីប៊ីមានវត្តមានអូអេស៊ីសតូចៗជាច្រើនដែលគ្មានមនុស្សរស់នៅ ជាធម្មតាត្រូវបានភ្ជាប់ទៅនឹងទំនាបដ៏ធំដែលគេអាចរកទឹកឃើញដោយការជីកទៅជម្រៅមួយម៉ែត្រទៅមួយម៉ែត្រកន្លះ។ នៅភាគខាងលិចប្រទេស មានអូអេស៊ីសដែលបែកខ្ចាត់ខ្ចាយពីគ្នាយ៉ាងច្រើននៅក្នុងទំនាបរាក់ៗដូចជាក្រុមគូហ្វ្រាជាដើមដែលត្រូវបែងចែកបន្តទៅជាអូអេស៊ីសតូចៗបន្ថែមទៀត។[១១៥]
វាលទំនាបនៅភាគខាងជើងនៃអ៊ូរីយណាតមានចំណុចៗដែលមានលក្ខណៈជាសំណឹកភ្នំភ្លើងជាច្រើន។ ជាមួយនឹងការរុករកឃើញប្រេងនៅអំឡុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៥០ គេក៏បានរកឃើញនូវអាងទឹកក្រោមដីដ៏ធំមួយផងដែរ។ ទឹកនៅក្នុងប្រព័ន្ធទឹកក្រោមថ្មភក់នូប៊ីមានអាយុកាលតាំងពីសម័យយុគទឹកកកចុងក្រោយមកម្លេះ។[១២០]
Remove ads
រដ្ឋាភិបាល និងនយោបាយ
កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ២០២១ ប្រទេសនេះបានបង្កើតរដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្នមួយដើម្បីដឹកនាំប្រទេសរហូតដល់ការបោះឆ្នោតនៅខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១ នេះ។ សភានីតិបញ្ញត្តិនៃប្រទេសលីប៊ីបច្ចុប្បន្នគឺគេហៅថាសភាតំណាងរាស្ត្រដែលតែងតែជួបប្រជុំនៅទីក្រុងតូប៊្រូក។[១២១]
អតីតសភារបស់ប្រទេសគឺមហាសន្និបាតជាតិ (ហៅកាត់តាមអក្សរឡាតាំងថា "GNC") ដែលមានអាសនៈសរុបចំនួន ២០០។[១២២] មហាសន្និបាតជាតិថ្មីនៅឆ្នាំ២០១៤ ដែលធ្លាប់ជាក្រុមបក្សពួកប្រជែងនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរភាគច្រើនមិនសូវជាត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជារដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់ប៉ុន្មានទេ។ វាមានមូលដ្ឋាននៅរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលីហើយតែងតែអះអាងថាខ្លួនជាអង្គភាពស្នងស្របច្បាប់ពីក្រុម GNC ដើម។[១២៣][១២៤]
នៅថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១២ ប្រជាជនលីប៊ីបានចូលរួមបោះឆ្នោតនៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាមួយដែលនេះគឺជាការបោះឆ្នោតសេរីលើកដំបូងក្នុងរយៈពេលជិត ៤០ ឆ្នាំ។[១២៥] ស្ត្រីប្រហែលសាមសិបនាក់ត្រូវបានគេបោះឆ្នោតជ្រើសរើសឱ្យក្លាយជាសមាជិកសភា។[១២៥] លទ្ធផលដំបូងនៃការបោះឆ្នោតនេះបានបង្ហាញថាបក្សសម្ព័ន្ធកងកម្លាំងជាតិដែលដឹកនាំដោយអតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីបណ្តោះអាសន្នលោកម៉ាមូដ ជីប៊្រីលជាអ្នកនាំមុខនៅក្នុងសភា។[១២៦] គណបក្សយុត្តិធម៌ និងការកសាងដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយក្រុមភាតរភាពមូស្លីម បានទទួលលទ្ធផលល្អតិចជាងគណបក្សស្រដៀងគ្នានៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងទុយនីស៊ី។[១២៧] វាបានឈ្នះអាសនៈចំនួន ១៧ ក្នុងចំណោមអាសនៈចំនួន ៨០ ដែលត្រូវបានប្រកួតប្រជែងដោយគណបក្សនានា ប៉ុន្តែចាប់តាំងពីពេលនោះមកមានអ្នកនយោបាយឯករាជ្យប្រហែល ៦០ នាក់បន្ថែមបានចូលរួមកាន់អាសនៈរៀងៗខ្លួនក្នុងសភា។[១២៧]
គិតត្រឹមខែមករា ឆ្នាំ២០១៣ សាធារណជនកាន់តែច្រើនឡើងៗបានទាមទារឱ្យមហាសន្និបាតជាតិបង្កើតស្ថាប័នព្រាងមួយដើម្បីបង្កើតរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី។ សភាពេលនោះដែលកំពុងទទួលរងសម្ពាធពីសាធារណជនមិនទាន់បានសម្រេចថាតើសមាជិកនៃស្ថាប័នថ្មីរបស់ខ្លួននេះនឹងត្រូវឆ្លងកាត់បោះឆ្នោតជ្រើសរើសសារជាថ្មីឬត្រូវតែងតាំងយកសមាជិកដើមដដែរនោះទេ។[១២៨]
.jpg)
នៅថ្ងៃទី៣០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៤ មហាសន្និបាតជាតិបានសម្រេចបោះឆ្នោតបង្កើតសភាតំណាងរាស្ត្រថ្មី។ នីតិប្បញ្ញត្តិថ្មីនោះបានបែងចែកអាសនៈចំនួន ៣០ សម្រាប់ស្ត្រី និងមាន ២០០ អាសនៈសរុប (ដោយបុគ្គលអាចឈរឈ្មោះជាសមាជិកគណបក្សនយោបាយបាន) និងថែមទាំងអនុញ្ញាតឱ្យជនជាតិលីប៊ីដែលមានសញ្ជាតិបរទេសឈរឈ្មោះបានទៀតផង។[១២៩]
កិច្ចព្រមព្រៀងដើម្បីបង្កើតរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយត្រូវបានចុះនៅថ្ងៃទី១៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៤។[១៣០] ក្រោមលក្ខខណ្ឌនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនោះ ក្រុមប្រឹក្សាគណៈប្រធានដែលមានសមាជិកចំនួនប្រាំបួនរូប និងរដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិដែលមានសមាជិកដប់ប្រាំពីររូបនឹងត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងគោលបំណងរៀបចំការបោះឆ្នោតថ្មីក្នុងរយៈពេលពីរឆ្នាំបន្ទាប់។ សភាតំណាងរាស្ត្រនឹងបន្តមានជាស្ថាប័ននីតិប្បញ្ញត្តិ និងជាស្ថាប័នប្រឹក្សាដែលត្រូវបានគេស្គាល់ថាក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋហើយនឹងត្រូវបានបង្កើតឡើងជាមួយសមាជិកដែលបានតែងតាំងដោយមហាសន្និបាតជាតិ (២០១៤)។[១៣១]
និម្មិតកម្មនៃរដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្នត្រូវបានប្រកាសនៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១ បន្ទាប់ពីសមាជិករបស់ខ្លួនត្រូវបានជ្រើសរើសដោយវេទិកាសន្ទនានយោបាយលីប៊ី (LPDF)។[១៣២] សមាជិកចំនួន ៧៤ នាក់នៃ LPDF បានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសបុគ្គលចំនួនបួនដែលនឹងបំពេញមុខតំណែងរួមមាននាយករដ្ឋមន្ត្រី និងប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី។[១៣២] បន្ទាប់ពីគ្មានបេក្ខជនណាអាចឆ្លងដល់កម្រិតជាប់ឆ្នោត ៦០% នោះក្រុមបក្សពួកនាំមុខចំនួនពីរនឹងត្រូវបន្តប្រកួតប្រជែងនៅក្នុងការបោះឆ្នោតបន្ទាប់។[១៣២] លោកមហាម៉េដ អាល់-មិនហ្វីដែលជាអតីតឯកអគ្គរដ្ឋទូតប្រចាំប្រទេសក្រិកបានក្លាយជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី។[១៣៣] ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ LPDF ក៏បានបញ្ជាក់ថាលោកអាប់ឌុល ហាមីដ ឌីបីបេដែលជាអាជីវករមួយរូបនឹងក្លាយជានាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃរដ្ឋាភិបាលអន្តរកាលថ្មី។[១៣៣] បេក្ខជនទាំងអស់ដែលបានឈរឈ្មោះក្នុងការបោះឆ្នោតនេះរួមទាំងសមាជិកនៃក្រុមដែលបានឈ្នះឆ្នោតផងបានរួមគ្នាសន្យាថានឹងតែងតាំងស្ត្រីក្នុងមុខតំណែងរដ្ឋាភិបាលជាន់ខ្ពស់រហូតបាន ៣០%។[១៣៣] អ្នកនយោបាយណាដែលមិនបានជាប់ឆ្នោតដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន អាចចូលរួមឈរឈ្មោះជាបេក្ខជនក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិដែលគ្រោងនឹងធ្វើនៅថ្ងៃទី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១ បាន។[១៣៣] នាយករដ្ឋមន្ត្រីថ្មីមានពេល ២១ ថ្ងៃដើម្បីបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដែលនឹងត្រួវទទួលសេចក្តីយល់ព្រមពីស្ថាប័នគ្រប់គ្រងផ្សេងៗនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[១៣៣] បន្ទាប់ពីគណៈរដ្ឋមន្ត្រីថ្មីត្រូវបានទទួលស្គាល់រួចរាល់អស់ រដ្ឋាភិបាលរួបរួមថ្មីនឹងជំនួស "អាជ្ញាធរស្របគ្នា" ទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីនិងរួមទាំងរដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិនៃទីក្រុងទ្រីប៉ូលីហើយបូករួមទាំងរដ្ឋបាលដែលដឹកនាំដោយឧត្តមសេនីយ៍ហាហ្វតារផងដែរ។[១៣៣]
ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ
.jpg)
គោលនយោបាយការបរទេសរបស់លីប៊ីមានការប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំងចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៥១ មក។ ក្នុងនាមជារាជាណាចក្រមួយ លីប៊ីបានរក្សាគោលជំហរគាំទ្រលោកខាងលិចយ៉ាងជាក់លាក់ ហើយត្រូវគេបានទទួលស្គាល់ថាជារដ្ឋក្នុងប្លុកប្រពៃណីនិយមអភិរក្សនៅក្នុងសម្ព័ន្ធរដ្ឋអារ៉ាប់ (បច្ចុប្បន្នហៅសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់) បន្ទាប់ពីវាបានក្លាយជាសមាជិកនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣។[១៣៤] នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីមានចំណងមិត្តភាពយ៉ាងល្អិតល្អន់ជាមួយប្រទេសលោកខាងលិចមានដូចជា៖ ចក្រភពអង់គ្លេស សហរដ្ឋអាមេរិក បារាំង អ៊ីតាលី ក្រិក ហើយបានបង្កើតទំនាក់ទំនងការទូតពេញលេញជាមួយសហភាពសូវៀតថែមទៀតផងនៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៥៥។[១៣៥]
រាជរដ្ឋាភិបាលលីប៊ីបានគាំទ្រវិបត្តិនយោបាយនៅតំបន់អារ៉ាប់រួមមានចលនាឯករាជ្យរបស់ម៉ារ៉ុកនិងអាល់ហ្សេរីជាដើមប៉ុន្តែលីប៊ីបានបញ្ចេញសកម្មភាពតិចតួចបំផុតទាក់ទងទៅនឹងជម្លោះអារ៉ាប់–អ៊ីស្រាអែល និងភាពវិកវរនៃនយោបាយអន្តរអារ៉ាប់ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០។ រាជាណាចក្រមួយនេះត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ថាមានទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយលោកខាងលិច ខណៈពេលដែលវាបានអនុវត្តគោលការណ៍អភិរក្សនិយមនៅក្នុងមាតុភូមិខ្លួន។[១៣៦]
ក្រោយរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៦៩ លោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានបិទមូលដ្ឋានអាមេរិកនិងអង់គ្លេសទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេស និងបានធ្វើជាតូបនីយកម្មប្រេងបរទេស និងផលប្រយោជន៍ពាណិជ្ជកម្មខ្លះៗនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។
កាដាហ្វីត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាអ្នកគាំទ្រមេដឹកនាំបរទេសមួយចំនួនដែលត្រូវបានបស្ចិមប្រទេសនិងអ្នកនយោបាយសេរីនិយមចាត់ទុកថាជាពួកអ្នកគួរឱ្យខ្ពើមរអារដោយក្នុងនោះរួមមាន៖ ប្រធានាធិបតីអ៊ូកង់ដាលោកអ៊ីឌី អាមីន[១៣៧] ព្រះចៅអធិរាជអាហ្វ្រិកកណ្តាលនាមហ្សង់-បេដែល បូកាសា[១៣៨][១៣៩] មេទាហានអេត្យូពីលោកអៃឡេ ម៉ារីអាម មិនហ្គីស្ទូ[១៣៩] ប្រធានាធិបតីលីបេរីយ៉ាលោកសាល តេល័រ[១៤០] និងប្រធានាធិបតីយូហ្គោស្លាវីលោកស្លូបូដាន មីឡូសេវិច[១៤១]។ល។
ក្រោមការដឹកនាំរបស់កាដាហ្វី ទំនាក់ទំនងរវាងលីប៊ីជាមួយបស្ចឹមលោកគឺពោរពេញទៅដោយភាពតានតឹងដោយតែងតែមានឧប្បត្តិហេតុផ្ទុះឡើងជាបន្តបន្ទាប់ជាប់ៗគ្នា[១៤២][១៤៣][១៤៤]ដូចជា អំពើភេវរកម្មនៅក្លឹបរាត្រីមួយក្នុងក្រុងទីក្រុងប៊ែរឡាំងខាងលិចដែលអាមេរិកតែងតែចោតថារដ្ឋាភិបាលលីប៊ីជាអ្នកផ្តួចផ្តើម និងព្រឹត្តិការណ៍បំផ្ទុះគ្រាប់បែកនៅលើយន្តហោះ"ប៉ង់អាមហ្វ្លាយលេខ ១០៣ ដែលជាហេតុនាំឱ្យអង្គការសហប្រជាជាតិសម្រេចចិត្តដាក់ទណ្ឌកម្មលើប្រទេសលីប៊ីក្នុងទសវត្សរ៍ទី៩០។ ប៉ុន្តែត្រឹមចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ ទំនាក់ទំនងរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនិងមហាអំណាចលោកខាងលិចជាមួយលីប៊ីបានឈានចូលសភាពធម្មតាវិញ។[៤៤]
ជាលទ្ធផលនៃសេចក្តីសម្រេចរបស់កាដាហ្វីក្នុងការបោះបង់ចោលការស្វែងរកអាវុធប្រល័យលោកក្រោយសង្គ្រាមអ៊ីរ៉ាក់ មេដឹកនាំផ្តាច់ការអ៊ីរ៉ាក់លោកសាដាម ហ៊ូសេនត្រូវបានគេផ្ដួលរំលំពីអំណាចនិងត្រូវបានគេកាត់ទោសតាមនីតិវិធី។ ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានគេសាទរហើយសង្គ្រាមរបស់លោកខាងលិចប្រឆាំងនឹងភេរវកម្មក៏បានចាប់ផ្តើមពីពេលនោះមក។[១៤៥][១៤៦][១៤៧] នៅខែតុលា ឆ្នាំ២០១០ លោកកាដាហ្វីបានសម្តែងនូវការអភ័យទោសចំពោះមេដឹកនាំនៃប្រជាជាតិអាហ្វ្រិកក្នុងនាមជាប្រទេសអារ៉ាប់សម្រាប់ករណីពាក់ព័ន្ធនឹងជំនួញជួញដូរទាសករឆ្លងវាលសាហារ៉ា។[១៤៨]
ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានរាប់បញ្ចូលក្នុងគោលនយោបាយរដ្ឋជិតខាងអឺរ៉ុប (ENP) របស់សហភាពអឺរ៉ុបដែលមានគោលបំណងនាំសហភាពអឺរ៉ុប និងប្រទេសជិតខាងរបស់ខ្លួនប្រកាន់នូវទំនាក់ទំនងកាន់តែជិតស្និទ្ធជាមួយគ្នា។ អាជ្ញាធរលីប៊ីធ្លាប់បានច្រានចោលផែនការរបស់សហភាពអឺរ៉ុបក្នុងការបញ្ឈប់ដំណើរចំណាកស្រុកពីទឹកដីលីប៊ី។[១៤៩][១៥០] នៅឆ្នាំ២០១៧ លីប៊ីបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការហាមឃាត់អាវុធនុយក្លេអ៊ែរ។[១៥១]
យោធា
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
បំណែងចែករដ្ឋបាល
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
សិទ្ធិមនុស្ស
សូមមើលផងដែរ: សិទ្ធិមនុស្សនៅលីប៊ី
យោងតាមរបាយការណ៍ប្រចាំឆ្នាំ២០១៦ របស់អង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្សបានឱ្យដឹងថា អ្នកកាសែតនិងសារព័ត៌មានទូទៅគឺនៅតែត្រូវបានក្រុមប្រដាប់អាវុធនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគំរាមកំហែង។ អង្គការនេះបានបន្ថែមទៀតថា ប្រទេសលីប៊ីបានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទាបបំផុតនៅក្នុងសន្ទស្សន៍សេរីភាពសារព័ត៌មានឆ្នាំ២០១៥ ដោយស្ថិតនៅលំដាប់ទី ១៥៤ ក្នុងចំណោម ១៨០ ប្រទេស។[១៥២] ការស្រឡាញ់ភេទដូចគ្នាគឺជារឿងខុសនឹងច្បាប់ក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[១៥៣] សម្រាប់សន្ទស្សន៍សេរីភាពសារព័ត៌មានឆ្នាំ២០១៩ ពិន្ទុរបស់ប្រទេសនេះបានធ្លាក់ចុះដល់ទី ១៦២ ក្នុងចំណោម ១៨០ ប្រទេស។
Remove ads
សេដ្ឋកិច្ច
សេដ្ឋកិច្ចរបស់លីប៊ីច្រើនពឹងផ្អែកជាចម្បងលើវិស័យប្រេងកាតដែលមានបរិមាណស្មើនឹងពាក់កណ្តាលនៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប និង ៩៧% នៃផលិតផលនាំចេញរបស់ប្រទេសនេះ។[១៥៤] លីប៊ីមានទុនបម្រុងប្រេងដ៏ធំបំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្រ្វិក និងជាអ្នករួមចំណែកដ៏សំខាន់ដល់ការផ្គត់ផ្គង់ពិភពលោកនូវ"ប្រេងឆៅផ្អែម"។[១៥៥] ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ២០១០ នៅពេលដែលប្រេងលើពិភពលោកមានតម្លៃជាមធ្យម ៨០ ដុល្លារក្នុងមួយបារ៉ែល ផលិតកម្មប្រេងរបស់លីប៊ីគឺមានបរិមាណស្មើ ៥៤% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។[១៥៦] ក្រៅពីរ៉ែប្រេងកាត ប្រទេសលីប៊ីក៏មានការនាំចេញនូវធនធានធម្មជាតិផ្សេងៗទៀតផងដែរមានដូចជា ឧស្ម័នធម្មជាតិ និងម្នាងសិលាជាដើម។[១៥៧] មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិបានប៉ាន់ប្រមាណថាកំណើន GDP ពិតប្រាកដរបស់ប្រទេសលីប៊ីមាន ១១២% នៅក្នុងឆ្នាំ២០១២ និង ១៦.៧% នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ បន្ទាប់ពីមានការធ្លាក់ចុះប្រមាណ ៦០% ក្នុងឆ្នាំ២០១១។[១៥៤]
ធនាគារពិភពលោកកំណត់ប្រទេសលីប៊ីជា 'ប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចដែលមានប្រាក់ចំណូលមធ្យមកម្រិតខ្ពស់' រួមជាមួយនឹងប្រទេសអាហ្វ្រិកចំនួនប្រាំពីរផ្សេងទៀត។[១៥៨] ប្រាក់ចំណូលយ៉ាងច្រើនពីវិស័យថាមពល គួបផ្សំនឹងចំនួនប្រជាជនតិចតួចបានផ្តល់ឱ្យលីប៊ីនូវផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗដ៏មានកម្រិតខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្វ្រិក។[១៥៧] ទាំងនេះបានអនុញ្ញាតឱ្យរដ្ឋលីប៊ីអាចផ្តល់នូវកម្រិតសន្តិសុខសង្គមយ៉ាងទូលំទូលាយ ជាពិសេសក្នុងវិស័យលំនៅដ្ឋាន និងការអប់រំ។[១៥៩]
សព្វថ្ងៃលីប៊ីកំពុងតែប្រឈមមុខនឹងវិបត្តិរចនាសម្ព័ន្ធជាច្រើន រួមទាំងកង្វះស្ថាប័ន អភិបាលកិច្ចទន់ខ្សោយ និងភាពអត់ការងារដ៏រ៉ាំរ៉ៃ។[១៦០] សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសនេះបានបង្ហាញពីកង្វះនៃពិពិធកម្មសេដ្ឋកិច្ច និងការពឹងផ្អែកដ៏ធំលើពលកម្មអន្តោប្រវេសន៍។[១៦១] ជាទម្លាប់លីប៊ីតែងពឹងផ្អែកលើការជួលវិស័យសាធារណៈកម្រិតខ្ពស់ណាមួយដែលមិននៅស្ថិតស្ថេរបានយូរដើម្បីបង្កើតការងារជូនប្រជាជន។[១៦២] នៅពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ រដ្ឋាភិបាលបានផ្តល់ការងារឱ្យបុគ្គលិកជាតិសរុប ៧០%។[១៦១]
ភាពអត់ការងារបានកើនឡើងពី ៨% នៅក្នុងឆ្នាំ ២០០៨ រហូតដល់ ២១% ក្នុងឆ្នាំ២០០៩ នេះបើយោងតាមតួលេខនៃជំរឿន។[១៦៣] បើយោងទៅតាមរបាយការណ៍របស់សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ដោយផ្អែកលើទិន្នន័យពីឆ្នាំ២០១០ បានឱ្យដឹងថា ស្ត្រីប្រមាណ ១៨% កំពុងគ្មានមុខរបរប្រកបសមរម្យខណៈដែលតួលេខសម្រាប់បុរសគឺស្មើនឹង ២១% ដែលជាហេតុនាំឱ្យលីប៊ីក្លាយជាប្រទេសអារ៉ាប់តែមួយគត់ដែលមានបុរសអត់ការងារធ្វើច្រើនជាងស្ត្រី។[១៦៤] ប្រទេសលីប៊ីមានកម្រិតវិសមភាពសង្គមខ្ពស់ អត្រាយុវជនគ្មានការងារធ្វើដ៏ខ្ពស់ និងវិសមភាពសេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់។[១៦២] ការផ្គត់ផ្គង់ទឹកក៏ជាបញ្ហាមួយផងដែរដោយប្រជាជនប្រមាណ ២៨% ខ្លះមិនមានទឹកស្អាតប្រើប្រាស់នៅអំឡុងឆ្នាំ២០០០។[១៦៥]
លីប៊ីត្រូវការនាំចូលគ្រាប់ធញ្ញជាតិប្រមាណ ៩០% បន្ថែមដើម្បីបំពេញតម្រូវការប្រើប្រាស់ជាទូទៅ ហើយការនាំចូលស្រូវសាលីក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ២០១២/១៣ ត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថាមានប្រហែលមួយលានតោន។[១៦៦] ផលិតកម្មស្រូវសាលីនៃឆ្នាំ២០១២ ត្រូវបានប៉ាន់ប្រមាណថាមានប្រហែល ២០០,០០០ តោន។[១៦៦] រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីសង្ឃឹមថាផលិតកម្មស្បៀងអាហារ ពិសេសគឺគ្រាប់ធញ្ញជាតិនឹងកើនឡើងដល់ ៨០ ម៉ឺនតោននៅក្នុងឆ្នាំ២០២០។[១៦៦] ប៉ុន្តែសក្តានុភាពផលិតកម្មកសិកម្មនៅប្រទេសលីប៊ីគឺនូវមានកម្រិតនៅឡើយព្រោះដោយសារតែលក្ខខណ្ឌធម្មជាតិ និងបរិស្ថានក្តៅហួតហែង។[១៦៦] មុនឆ្នាំ១៩៥៨ វិស័យកសិកម្មគឺជាប្រភពចំណូលដ៏សំខាន់របស់ប្រទេសនេះដោយវាបង្កើតបានប្រហែល ៣០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។ ជាមួយនឹងការរកឃើញរ៉ែប្រេងកាតនៅឆ្នាំ១៩៥៨ ទំហំវិស័យកសិកម្មបានធ្លាក់ចុះយ៉ាងឆាប់រហ័សដោយនៅឆ្នាំ២០០៥ វារួមចំណែកក្នុងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបតិចជាង ៥% ប៉ុណ្ណោះ។[១៦៧]
ប្រទេសនេះបានចូលជាសមាជិកនៃអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត (OPEC) នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦២។[១៥៧] សព្វថ្ងៃ លីប៊ីមិនមែនជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (WTO) នោះទេ ប៉ុន្តែកិច្ចចរចាសម្រាប់ការចូលជាសមាជិកបានចាប់ផ្តើមតាំងឆ្នាំ២០០៤ មកម្លេះ។[១៦៨]
នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ លីប៊ីគឺជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។ ផសស សម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗគឺមានកម្រិតខ្ពស់ជាងប្រទេសអភិវឌ្ឍមួយចំនួនទៅទៀត។[១៦៩]
នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ មន្ត្រីសម័យចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាបានរួមគ្នាធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចដើម្បីដឹកនាំប្រទេសលីប៊ីចូលទៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចសកលឡើងវិញ។[១៧១] ទណ្ឌកម្មរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានដកចេញវិញនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០៣ ហើយភ្លាមៗប្រទេសលីប៊ីបានប្រកាសនៅអំឡុងខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០៣ ថាខ្លួននឹងបោះបង់ចោលកម្មវិធីស្ថាបនាអាវុធប្រល័យលោក។[១៧២] ជំហានបន្ទាប់ៗរបស់រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីរួមមាន ការស្នើសុំចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក កាត់បន្ថយថវិកាឧបត្ថម្ភធន និងការប្រកាសផែនការធ្វើឯកជនភាវូបនីយកម្ម។[១៧៣]
អាជ្ញាធរបានធ្វើឯកជនភាវូបនីយកម្មលើក្រុមហ៊ុនរបស់រដ្ឋជាង ១០០ នៅបណ្តាច់ឆ្នាំ២០០៣ រួមមានក្រុមហ៊ុនឧស្សាហកម្ម ចម្រាញ់ប្រេង ទេសចរណ៍ និងអចលនទ្រព្យដោយក្នុងនោះមានក្រុមហ៊ុនចំនួន ២៩ បានក្លាយជាកម្មសិទ្ធិរបស់បរទេស ១០០% សុទ្ធសាធ។[១៧៤] ក្រុមហ៊ុនប្រេងអន្តរជាតិជាច្រើនបានត្រឡប់មកវិនិយោគក្នុងប្រទេសវិញដូចជាក្រុមហ៊ុនប្រេងយក្សស្យែល និងអ៊ិចសូមម៉ូប៊ីលជាដើម។[១៧៥] បន្ទាប់ពីទណ្ឌកម្មត្រូវបានដកចេញ ចរាចរណ៍ផ្លូវអាកាសបានកើនឡើងបន្តិចម្តងៗ ហើយត្រឹមឆ្នាំ២០០៥ អ្នកធ្វើដំណើរតាមយន្តហោះមានចំនួន ១.៥ លាននាក់ក្នុងមួយឆ្នាំ។[១៧៦] លីប៊ីធ្លាប់ជាប្រទេសដ៏លំបាកសម្រាប់ភ្ញៀវទេសចរលោកខាងលិចធ្វើដំណើរមកទស្សនា នេះក៏ព្រោះតែវាមានតម្រូវការទិដ្ឋាការដ៏តឹងរ៉ឹង។[១៧៧]
នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៧ កូនប្រុសច្បងទីពីររបស់កាដាហ្វីឈ្មោះសាអ៊ីហ្វ អាល់-ឥស្លាម កាដាហ្វីបានចូលរួមចំណែកក្នុងគម្រោងអភិវឌ្ឍន៍បៃតងមួយដែលមានឈ្មោះថា "Green Mountain Sustainable Development Area" ក្នុងគោលបំណងឆក់ទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍បន្ថែមមកកាន់តំបន់ស៊ីរ៉ែន និងដើម្បីអភិរក្សប្រាសាទក្រិចបុរាណនៅក្នុងតំបន់។[១៧៨]
នៅខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ គេបានប៉ាន់ប្រមាណថាលីប៊ីនឹងត្រូវចំណាយពេលយ៉ាងហោចណាស់ដប់ឆ្នាំដើម្បីកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់ខ្លួនឡើងវិញ។ យោងតាម NTC បានឱ្យដឹងថា សូម្បីតែមុនពេលសង្រ្គាមឆ្នាំ២០១១ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់ប្រទេសលីប៊ីស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពអាក្រក់ស្រាប់ទៅហើយដោយសារតែការ "ធ្វេសប្រហែសទាំងស្រុង"របស់រដ្ឋបាលលោកកាដាហ្វី។[១៧៩] នៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសបានងើបឡើងបន្តិចម្តងៗពីវិបត្តិសង្គ្រាមឆ្នាំ២០១១ ដោយផលិតកម្មប្រេងបានត្រឡប់ទៅគាកស្ថានភាពដើមវិញ។[១៥៤] មុនសង្គ្រាមផ្ទុះឡើង លីប៊ីអាចផលិតប្រេងបានច្រើនជាង ១.៦ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃ។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ ផលិតកម្មប្រេងជាមធ្យមគឺលើសពី ១.៤ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃ។[១៥៤] ការបន្តផលិតកម្មប្រេងឡើងវិញអាចធ្វើទៅបានព្រោះដោយសារតែការត្រឡប់មកវិញភ្លាមៗរបស់ក្រុមហ៊ុនលោកខាងលិចមួយចំនួនដូចជា តូតាល់ អ៊ីនី រិបសុល និងអុកស៊ីដុងតាល់។ល។[១៥៤] នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៦ ក្រុមហ៊ុនរ៉ែប្រេងកាតបានប្រកាសថា ពួកគេមានគោលដៅផលិតប្រេង ៩០០,០០០ បារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃនៅឆ្នាំបន្ទាប់។ ផលិតផលប្រេងបានធ្លាក់ចុះពី ១.៦ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃមកនៅត្រឹម ៩០០,០០០ បារ៉ែលក្នុងរយៈពេលបួនឆ្នាំនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលលើកទីពីរ។[១៨០]
មហាទន្លេសិប្បនិម្មិតគឺជាគម្រោងប្រព័ន្ធធារាសាស្រ្តដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក។[១៨១] គម្រោងនេះគឺប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធបំពង់បង្ហូរប្រេងដែលបូមទឹកហ្វូស៊ីលពីប្រព័ន្ធទឹកក្រោមថ្មភក់នូប៊ីនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសលីប៊ីទៅកាន់ទីក្រុងនានានៅឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេពោលគឺភាគខាងជើងនៃប្រទេសលីប៊ីរួមទាំងទីក្រុងទ្រីប៉ូលី និងបិនហ្កាហ្ស៊ី។ ប្រភពនោះបានផ្តល់ទឹកប្រមាណ ៧០% នៃទឹកសាបទាំងអស់ដែលបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងប្រទេស។[១៨២] នៅអំឡុងសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរដែលបានអូសបន្លាយពីឆ្នាំ២០១៤ រហូតដល់ឆ្នាំ២០២០ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទឹកសាបបានទទួលរងការខូចខាត និងការបែកបាក់ជាម្តងម្កាល។[១៨៣]
នៅឆ្នាំ២០១៧ ប្រជាជនលីប៊ី ៦០% ត្រូវទទួលរងកង្វះអាហារូបត្ថម្ភ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក មនុស្សប្រមាណ ១.៣ លាននាក់បានកំពុងរង់ចាំជំនួយមនុស្សធម៌បន្ទាន់។[១៨៤]
Remove ads
ប្រជាសាស្ត្រ
លីប៊ីគឺជាប្រទេសដ៏ធំមួយដែលមានចំនួនប្រជាជនតិចតួច ហើយប្រជាជនភាគច្រើនបានប្រមូលផ្តុំរស់នៅយ៉ាងកុះករនៅតាមតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ។[១៨៥] ដង់ស៊ីតេប្រជាជនមានប្រហែល ៥០ នាក់ក្នុងមួយគីឡូម៉ែត្រការ៉េនៅក្នុងតំបន់ភាគខាងជើងទ្រីប៉ូលីតានី និងស៊ីរ៉ែណែក៍ ក៏ប៉ុន្តែនៅតាមតំបន់ផ្សេងៗវិញ ដង់ស៊ីតេបានធ្លាក់ចុះមកតិចជាងមួយនាក់ក្នុងមួយគីឡូម៉ែត្រការ៉េតែប៉ុណ្ណោះ។ កៅសិបភាគរយនៃប្រជាជនសរុបកំពុងរស់នៅលើទឹកដីតិចជាង ១០% ពោលគឺនៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រ។ ប្រជាជនប្រហែល ៨៨% បានរស់នៅក្នុងទីប្រជុំជនដែលភាគច្រើនបានប្រមូលផ្តុំនៅតាមទីក្រុងធំៗចំនួនបីគឺ ទ្រីប៉ូលី បិនហ្កាហ្ស៊ី និងមីស្រាតា។ ប្រទេសលីប៊ីមានប្រជាជនសរុបប្រមាណ ៦.៧ លាននាក់ដោយក្នុងនោះមាន ២៧.៧% ជាមនុស្សអាយុក្រោម ១៥ ឆ្នាំ។[១៧១] នៅឆ្នាំ១៩៨៤ ចំនួនប្រជាជនសរុបមាន ៣.៦ លាននាក់ដែលជាកំណើនតួលេខដ៏ខ្ពស់សម្បើមប្រើប្រៀបធៀបទៅនឹង ១.៥៤ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤។[១៨៦]
បច្ចុប្បន្ន ប្រជាជនលីប៊ីភាគច្រើនបានកំណត់ខ្លួនឯងជាជនជាតិអារ៉ាប់ដែលនិយាយភាសាអារ៉ាប់ និងគោរពវប្បធម៌អារ៉ាប់។ ជនជាតិប៊ែប៊ែរលីប៊ីដែលជាប្រជាជននិយាយភាសាប៊ែប៊ែរ និងគោរពវប្បធម៌ប៊ែប៊ែរ គឺជាអ្នកតំណាងឱ្យក្រុមជនជាតិភាគតិចធំបំផុតទីពីរ ហើយពួកគេច្រើនរស់នៅលើភ្នំណាហ៊្វូសានិងស៊ូវ៉ារ៉ា។ លើសពីនេះទៀតនោះ តំបន់ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសលីប៊ីដូចជាសាប្ហា គូហ្វ្រា ហ្កាត់ ហ្កាដាមេស និងមួរស៊ូគ មានជនជាតិចំនួនពីរទៀតរស់នៅគឺពួកទូអារ៉េក និងទូប៊ូ។ លីប៊ីមានក្រុមកុលសម្ព័ន្ធរស់នៅប្រហែល ១៤០ ក្រុម។[១៨៧]
ជីវិតគ្រួសារគឺមានសារៈសំខាន់ណាស់សម្រាប់គ្រួសារលីប៊ីនីមួយៗដោយពួកគេភាគច្រើនរស់នៅក្នុងប្លុកផ្ទះល្វែង ឬលំនៅដ្ឋានឯករាជ្យផ្សេងទៀតប្រកបមានរូបរាងនិងរបៀបខុសៗគ្នាអាស្រ័យទៅលើប្រាក់ចំណូល និងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ពួកគេនីមួយៗ។ ថ្វីបើជនជាតិអារ៉ាប់លីប៊ីមានទម្លាប់រស់នៅបែបពនេចរក្នុងតង់ក្តីប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃនេះពួកគេបាននិយមឡើងមកតាំងទីលំនៅនៅតាមទីក្រុង និងទីប្រជុំជននានា។[១៨៨] ដោយសារតែជីវិតថ្មីបែបនេះហើយទើបទំនៀមទម្លាប់ជីវិតចាស់របស់ពួកគេកំពុងតែរសាត់បាត់ទៅជាបណ្តើរៗ។ ជនជាតិលីប៊ីមួយចំនួនតូចនៅតែរស់នៅក្នុងតំបន់វាលខ្សាច់ដូចដែលជីដូនជីតារបស់ពួកគេបានធ្វើរាប់សតវត្សមកហើយ។ ប្រជាជនភាគច្រើនមានមុខរបរក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម និងសេវាកម្ម ហើយភាគរយតិចតួចគឺនៅក្នុងវិស័យកសិកម្ម។
បើយោងទៅតាមឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកជនភៀសខ្លួន (UNHCR) នៅអំឡុងខែមករា ឆ្នាំ២០១៣ បានឱ្យដឹងថា៖ រដ្ឋលីប៊ីមានជនភៀសខ្លួនដែលមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីប្រហែល ៨,០០០ នាក់ ជនភៀសខ្លួនដែលមិនមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីចំនួន ៥,៥០០ នាក់ និងអ្នកស្វែងរកសិទ្ធិជ្រកកោនចំនួន ៧,០០០ នាក់ដោយក្រុមទាំងអស់នេះមានប្រភពផ្សេងៗពីគ្នា។ លើសពីនេះ ជនជាតិលីប៊ីខ្លួនផ្ទាល់ចំនួន ៤៧,០០០ នាក់ត្រូវបានផ្លាស់ទីលំនៅក្នុងស្រុក ហើយ ៤៦,៥៧០ នាក់គឺនូវមានវត្តមានក្នុងស្រុកនៅឡើយ។[១៨៩]
សុខភាព
នៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ ថវិកាចំណាយលើវិស័យសុខាភិបាលក្នុងប្រទេសនេះគឺស្មើនឹង ៣.៨៨% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។ នៅឆ្នាំ២០០៩ លីប៊ីមានចំនួនគ្រូពេទ្យប្រមាណ ១៨.៧១ នាក់ និងគិលានុបដ្ឋាយិកា ៦៦.៩៥ នាក់ក្នុងចំណោមប្រជាជន ១០,០០០ នាក់។[១៩០] អត្រាសង្ឃឹមរស់ជាមធ្យមរបស់ប្រជាជនលីប៊ីគឺ ៧៤.៩៥ ឆ្នាំបើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០១១ ដោយក្នុងនោះបុរសអាចរស់បាន ៧២.៤៤ ឆ្នាំ និង ៧៧.៥៩ ឆ្នាំសម្រាប់ស្ត្រី។[១៩១]
ការអប់រំ
ប្រទេសលីប៊ីមានចំនួនសិស្សានុសិស្សប្រមាណ ១.៧ លាននាក់ដោយក្នុងនោះសិស្សជាង ២៧០,០០០ នាក់សិក្សានៅកម្រិតឧត្តមសិក្សា។[១៩២] ការអប់រំកម្រិតមូលដ្ឋាននៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគឺមិនគិតថ្លៃសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់[១៩៣] ហើយវាគឺតម្រូវបែបនេះរហូតដល់កម្រិតមធ្យមសិក្សា។ អត្រាអក្ខរកម្មសម្រាប់មនុស្សពេញវ័យកាលពីឆ្នាំ២០១០ គឺ ៨៩.២%។[១៩៤]
បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យភាពនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥១ លីប៊ីបានស្ថាបនាសាកលវិទ្យាល័យដំបូងបង្អស់របស់ខ្លួនគឺ សាកលវិទ្យាល័យលីប៊ី ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅក្រុងបិនហ្កាស៊ី។[១៩៥] នៅក្នុងឆ្នាំសិក្សា១៩៧៥-៧៦ ចំនួននិស្សិតនៅឯសាកលវិទ្យាល័យត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថាមានចំនួន ១៣,៤១៨ នាក់។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០០៤ ចំនួននេះបានកើនឡើងដល់ជាង ២០០,០០០ នាក់ ជាមួយនឹងអ្នកចុះឈ្មោះបន្ថែម ៧០,០០០ នាក់ទៀតចូលក្នុងវិស័យបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវៈខ្ពស់ៗ។[១៩២] ការកើនឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័សនៃចំនួននិស្សិតក្នុងវិស័យឧត្តមសិក្សានេះត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងដោយកំណើននៃគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សា។
ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០៧ សាកលវិទ្យាល័យឯកជនថ្មីមួយចំនួនដូចជា សាកលវិទ្យាល័យវេជ្ជសាស្ត្រអន្តរជាតិលីប៊ីជាដើមត្រូវបានបង្កើតឡើង។ នៅមុនឆ្នាំ២០១១ ទោះបីជាស្ថាប័នឯកជនមួយចំនួនតូចត្រូវបានគេផ្តល់ការទទួលស្គាល់មែនក្តី ប៉ុន្តែការអប់រំឧត្តមសិក្សាភាគច្រើនរបស់ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដោយថវិកាសាធារណៈសុទ្ធសាធ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៨ ចំណែកថវិកាក្នុងវិស័យអប់រំបានតំណាងឱ្យ ៣៨.២% នៃថវិកាជាតិសរុបរបស់ប្រទេសនេះ។[១៩២]
ក្រុមជនជាតិ
ប្រជាជនដើមនៃប្រទេសលីប៊ីភាគច្រើនមានកំណើតមកពីក្រុមជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ប៉ុន្តែដោយមានការឈ្លានពាន និងការធ្វើចំណាកស្រុកពីបរទេសជាបន្តបន្ទាប់ (ពិសេសដោយជនជាតិអារ៉ាប់ និងតួកគី) បានជះឥទ្ធិពលចម្រុះជាច្រើនចូលទៅក្នុងភាសា វប្បធម៌ និងអត្តសញ្ញាណយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ និងយូរអង្វែងលើប្រជាសាស្រ្តរបស់ប្រទេសលីប៊ី។
សព្វថ្ងៃនេះ ប្រជាជនលីប៊ីភាគច្រើនជាឥស្លាមសាសនិកអារ៉ាប់ចម្រុះ (មូស្លីម) ដោយមានមនុស្សជាច្រើនបានអះអាងថាខ្លួនមានដើមកំណើតមកពីកុលសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់បេឌូអ៊ីនមានដូចជា ពួកបានូសាលីម និងបានូហ៊ីឡោះ ក្រៅពីជនជាតិតួកគី និងជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ជនជាតិភាគតិចតួកគីត្រូវបានគេស្គាល់ថា "គូលូឃ្លីស" ហើយពួកគេច្រើនរស់នៅប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងនិងជុំវិញភូមិ និងទីក្រុងតូចៗ។[១៩៦] លើសពីនេះ លីប៊ីមានក្រុមជនជាតិភាគតិចមួយចំនួនទៀតដូចជា ជនជាតិប៊ែប៊ែរធួអារ៉េក និងពួកធូប៊ូជាដើម។[១៩៧]
ចំនួនជនជាតិអ៊ីតាលីដែលមកតាំងទីលំនៅនៅលីប៊ីបានឈានដល់ចំណុចកំពូលជាងកន្លះលាននាក់ ប៉ុន្តែពួកគេភាគច្រើនបានចាកចេញទៅស្រុកកំណើតរបស់ខ្លួនវិញបន្ទាប់ពីលីប៊ីបានប្រកាសឯករាជ្យចេញពីប្រទេសអ៊ីតាលីនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧។ ជនជាតិអ៊ីតាលីកាន់តែច្រើនបន្ថែមទៀតបានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧០ បន្ទាប់ពីអំណាចប្រទេសត្រូវធ្លាក់ក្នុងដៃលោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វី។ នៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ ជនជាតិអ៊ីតាលីតែប្រមាណពីរបីរយនាក់ប៉ុណ្ណោះដែលបានត្រឡប់មករស់នៅក្នុងប្រទេសនេះវិញ។[១៩៨]
ពលកម្មអន្តោប្រវេសន៍
គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៣ អង្គការសហប្រជាជាតិបានប៉ាន់ប្រមាណថាប្រហែល ១២% នៃចំនួនប្រជាជនលីប៊ីសរុប (លើសពី ៧៤០,០០០ នាក់) គឺជាទេសន្តរប្រវេសជនបរទេស។[១២] នៅមុនបដិវត្តន៍ឆ្នាំ២០១១ តួលេខផ្លូវការ និងក្រៅផ្លូវការអំពីកម្លាំងពលកម្មចំណាកស្រុកមានចាប់ពី ២៥% ទៅ ៤០% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប (ពោលគឺរវាង ១.៥ និង ២.៤ លាននាក់)។ បើមើលទៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ លីប៊ីគឺជារដ្ឋម្ចាស់ផ្ទះទទួលយកជនចំណាកស្រុកអេហ្ស៊ីបដែលមានជំនាញទាប និងខ្ពស់រាប់លាននាក់។[១៩៩]
វាគឺពិបាកខ្លាំងក្នុងការប៉ាន់ប្រមាណចំនួនសរុបនៃជនអន្តោប្រវេសន៍នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីដោយជារឿយៗ តួលេខជំរឿនមានភាពខុសពីគ្នា ទាំងការរាប់ជាផ្លូវការ និងការប៉ាន់ប្រមាណមិនផ្លូវការ។ នៅក្នុងជំរឿនឆ្នាំ២០០៦ ជនបរទេសប្រហែល ៣៥៩,៥៤០ នាក់បានរស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី បើធៀបនឹងប្រជាជនសរុបជាង ៥.៥ លាននាក់ (៦.៣៥% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប)។ ជនបរទេសស្ទើរតែពាក់កណ្តាលជាជនជាតិអេហ្ស៊ីប បន្ទាប់មកគឺជនអន្តោប្រវេសន៍ស៊ូដង់ និងប៉ាឡេស្ទីន។[២០០] នៅអំឡុងបដិវត្តន៍ឆ្នាំ២០១១ ជនអន្តោប្រវេសន៍ចំនួន ៧៦៨,៣៦២ នាក់បានភៀសខ្លួនចេញពីប្រទេសលីប៊ី ដូចដែលបានគណនាដោយអង្គការអន្តរជាតិទេសន្តរប្រវេសន៍ (IOM) ដោយវាស្មើនឹង ១៣% នៃចំនួនប្រជាជននៅពេលនោះ។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណា នៅមានជនបរទេសជាច្រើននាក់ផ្សេងទៀតបានបន្តរស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[២០០][២០១]
ប្រសិនបើយើងសង្កតមើលកំណត់ត្រាកុងស៊ុលមុនបដិវត្តន៍ដើម្បីយកមកប៉ាន់ប្រមាណចំនួនប្រជាជនអន្តោប្រវេសន៍ នោះយើងនឹងឃើញថា ជនចំណាកស្រុកអេហ្ស៊ីបចំនួនពីរលាននាក់ (កត់ត្រាដោយស្ថានទូតអេហ្ស៊ីបនៅទីក្រុងទ្រីប៉ូលីក្នុងឆ្នាំ២០០៩) បន្ទាប់មកគឺជនជាតិទុយនីស៊ីចំនួន ៨៧,២០០ នាក់ និងជនជាតិម៉ារ៉ុកចំនួន ៦៨,២០០ ដែលកំណត់ដោយស្ថានទូតរៀងៗខ្លួន។ ប្រទេសតួកគីបានកត់ត្រាចំនួនកម្មករដែលត្រូវជម្លៀសប្រមាណ ២៥,០០០ ក្នុងអំឡុងព្រឹត្តិការណ៍បះបោរឆ្នាំ២០១១។[២០២] ចំនួនជនចំណាកស្រុកមកពីអាស៊ីមុនបដិវត្តន៍មានត្រឹមតែជាង ១០០,០០០ នាក់ប៉ុណ្ណោះ (៦០,០០០ នាក់មានដើមកំណើតពីប្រទេសបង់ក្លាដែស, ២០,០០០ នាក់ពីហ្វីលីពីន, ១៨,០០០ នាក់ពីឥណ្ឌា, ១០,០០០ នាក់ពីប៉ាគីស្ថាន ក៏ដូចជាជនជាតិចិន កូរ៉េ វៀតណាម ថៃ និងកម្មករផ្សេងទៀត)។[២០៣][២០៤] ទិន្នន័យនេះនឹងធ្វើឱ្យចំនួនជនអន្តោប្រវេសន៍លីប៊ីឈានដល់ស្ទើរតែ ៤០% នៅមុនបដិវត្តន៍ ហើយជាតួលេខមួយដែលកាន់តែស៊ីសង្វាក់គ្នាជាមួយនឹងលទ្ធផលប៉ាន់ប្រមាណរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងឆ្នាំ២០០៤ ដែលកំណត់ចំនួនជនចំណាកស្រុកទៀងទាត់និងមិនទៀងទាត់ពី ១.៣៥ ទៅ ១.៨ លាននាក់ (២៥-៣៣% នៃចំនួនប្រជាជនសរុបនាពេលនោះ)។
ប្រជាជនលីប៊ីដែលមានដើមកំណើតជាជនជាតិអារ៉ាប់-ប៊ែប៊ែរ ក៏ដូចជាជនអន្តោរប្រវេសន៍អារ៉ាប់នៃជាតិសាសន៍ផ្សេងៗប្រមូលផ្តុំគ្នាបានប្រហែល ៩៧% នៃចំនួនប្រជាជនសរុបគិតនៅត្រឹមឆ្នាំ២០១៤។
ភាសា
បើយោងតាមទីភ្ញាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់បានឱ្យដឹងថា ភាសាផ្លូវការរបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺភាសាអារ៉ាប់។[២០៥] ប្រភេទភាសាអារ៉ាប់លីប៊ីត្រូវបានគេនិយាយរួមជាមួយភាសាអារ៉ាប់សម័យ។ ភាសាប៊ែប៊ែរជាច្រើនប្រភេទក៏ត្រូវបានគេយកមកប្រើប្រាស់ផងដែរ រួមមាន៖ ភាសាតាម៉ាស្សេក ហ្កាដាមីស ណាហ្វូស៊ី ស៊ូគណា និងអាជីឡោះ។ល។[២០៥] ក្រុមប្រឹក្សាកំពូលតាម៉ាស្សេកលីប៊ីបានប្រកាសយកភាសាតាម៉ាស្សេក (ឬប៊ែប៊ែរ) ជាភាសាផ្លូវការនៅក្នុងទីក្រុង និងស្រុកដែលមានប្រជាជនប៊ែប៊ែររស់នៅ។[២០៦] លើសពីនេះទៀតនោះ ភាសាអង់គ្លេសត្រូវបានគេដឹងយល់យ៉ាងទូលំទូលាយនៅតាមទីក្រុងធំៗ[២០៧] ខណៈដែលភាសាអតីតអាណានិគមគឺភាសាអ៊ីតាលីក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម និងដោយប្រជាជនអ៊ីតាលីដែលនៅសល់។[២០៥]
សាសនា
ប្រហែល ៩៧% នៃប្រជាជនទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគឺជាឥស្លាមសាសនិកដោយភាគច្រើនកាន់និកាយស៊ុននី។[១៧១][២០៨] អ្នកកាន់និកាយអ៊ីបាដមួយចំនួនតូចក៏មានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសនេះផងដែរ។[២០៩][២១០]
មុនទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៣០ ចលនាស៊ូហ្វីស៊ុននីសេនូស្ស៊ីគឺជាចលនាឥស្លាមដ៏ធំមួយនៅក្នុងទឹកដីលីប៊ី។[២១១] ចលនាឥស្លាមមួយនេះត្រូវបានបំបែកដោយពួកអ៊ីតាលីដែលចូលមកឈ្លានពាន។ លោកកាដាហ្វីបានអះអាងថា គាត់គឺជាអ្នកកាន់សាសនាឥស្លាមម្នាក់ ហើយរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកបានដើរតួនាទីក្នុងការគាំទ្រស្ថាប័នសាសនាឥស្លាមនានា និងជួយផ្សព្វផ្សាយសាសនាឥស្លាមទៅពិភពលោកបន្ថែម។[២១២]
តាំងពីរបបកាដាហ្វីដួលរលំមក ឥស្លាមអភិរក្សជ្រុលនិយមបានលេចខ្លួនឡើងនៅលើទឹកដីនៃប្រទេសលីប៊ី។ ទីក្រុងដែរណានៅភាគខាងកើតប្រទេសលីប៊ីដែលធ្លាប់ជាកន្លែងបណ្តុះគោលគំនិតរបស់ពួកជីហាដ បានធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ាក់ និងឡេវ៉ាននៅក្នុងឆ្នាំ២០១៤។[២១៣] ធាតុនៃជីហាដនិយមបានរីករាលដាលដល់ទីក្រុងសៀត បិនហ្កាស៊ី និងរួមទាំងតំបន់ផ្សេងៗទៀត ដែលជាលទ្ធផលនៃសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរ។[២១៤][២១៥]
លីប៊ីមានសហគមន៍គ្រិស្តតូចៗនៅជុំវិញផ្ទៃប្រទេស។ គ្រិស្តសាសនាអូស្សូដក់កូបតិកគឺជាព្រះសហគមន៍គ្រិស្តសាសនានៃប្រទេសអេហ្ស៊ីប ហើយជានិកាយគ្រិស្តសាសនាធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។ អ្នកកាន់និកាយកូបទិកសញ្ជាតិអេហ្ស៊ីបប្រហែល ៦០,០០០ នាក់កំពុងមានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[២១៦] សព្វថ្ងៃ ប្រទេសលីប៊ីមានព្រះវិហារគ្រិស្តកូបទិកតែបីប៉ុណ្ណោះដោយមានមួយនៅរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី មួយនៅបិនហ្កាស៊ី និងមួយនៅមីស៊ូរ៉ាតា។
Remove ads
វប្បធម៌
មើលផងដែរ
- ម៉ាហ្គ្រីប
- សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់
ឯកសារយោង
គន្ថនិទ្ទេស
តំណភ្ជាប់ក្រៅ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads