ឡាវក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង

អាណាព្យាបាលបារាំងនៃឡាវ (ភាសាបារាំង៖ Protectorat français du Laos) គឺជារដ្ឋអាណាព្យាបាលរបស់បារាំងនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅចន្លោះឆ្នាំ១៨៩៣ និងឆ្នាំ១៩៥៣ (និងជារដ្ឋអាយ៉ងរបស់ជប៉ុនមួយរយៈពេលខ្លីនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥)។ អាណាព្យាបាលនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅលើទឹកដីនគរហ្លួងព្រះបាង ដែលកាលនុះត្រូវជារដ្ឋចំណុះរបស់សៀម ប៉ុន្តែសៀមត្រូវប្រគល់ទឹកដីនោះទៅឱ្យបារាំងក្រោយខ្លួនបានទទួលបរាជ័យនៅក្នុងសង្គ្រាមបារាំង-សៀមនៅឆ្នាំ១៨៩៣។ ក្រោយមក រដ្ឋមួយនេះត្រូវបានគេធ្វើសមាហរណកម្មចូលទៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិន ហើយប៉ុន្មានឆ្នាំបន្តបន្ទាប់ ទឹកដីឡាវដែលនៅក្រោមចំណុះសៀមដូច នគរចម្ប៉ាស័ក្តិ និងមឿងភួន ក៏ត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិនដូចគ្នានៅឆ្នាំ១៨៩៩ និង១៩០៤ រៀងៗគ្នា។

ព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង ພຣະຣາຊອານາຈັກຫລວງພະບາງ Royaume de Luang Prabang (១៨៩៣–១៩៤៥, ១៩៤៦–១៩៤៧) ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ ພຣະຣາຊອານາຈັກລາວ Royaume du Laos (១៩៤៥–១៩៤៦; ១៩៤៧–១៩៥៣)
១៨៩៣–១៩៤៥ ១៩៤៦–១៩៥៣
ទង់ជាតិ (១៨៩៣–១៩៥២) ព្រះលញ្ឆករ (១៩៤៩–១៩៥៣)
រាជធានី	វៀងចន្ទន៍ (ផ្លូវការ) ហ្លួងព្រះបាង (នគរហ្លួង)
ភាសាទូទៅ	បារាំង (ផ្លូវការ) ឡាវ
សាសនា	ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក
រដ្ឋាភិបាល	រាជាធិបតេយ្យផ្ដាច់ការក្រោមរដ្ឋបាលអាណានិគម (១៨៩៣–១៩៤៧) រាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិយមសភាក្នុងសហភាពបារាំង (១៩៤៧–១៩៥៣)
ព្រះមហាក្សត្រ
▪ ១៨៦៨–១៨៩៥	អ៊ុន ខាំ
▪ ១៨៩៥–១៩០៤	ស័ករិនទរ
▪ ១៩០៤–១៩៥៣	ស្រីស្វាងវង្ស
រ៉េស៊ីដង់ស៊ុបពែរីយែរ
▪ ១៨៩៤–១៨៩៥ (ដំបូង)	អ៊ូហ្គូស្ត ប៉ាវី[ស ១]
▪ ១៩៥៤–១៩៥៥ (ក្រោយ)	មីឈែល ប្រេអាល់[ស ២]
នាយករដ្ឋមន្ត្រី
▪ ១៩៤១–១៩៤៥ (ដំបូង)	ផេតសារាជ
▪ ១៩៥១–១៩៥៣ (ក្រោយ)	សុវណ្ណភូមា
នីតិបញ្ញត្តិ	គ្មាន (អាស្រ័យព្រះរាជក្រឹត្យ) (ត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៧) សភាតំណាងរាស្ត្រ (ពីឆ្នាំ១៩៤៧)
• សភាជាន់ខ្ពស់	ទីប្រឹក្សាព្រះមហាក្សត្រ (ពីឆ្នាំ១៩៤៧)
• សភាជាន់ទាប	រដ្ឋសភា (ពីឆ្នាំ១៩៤៧)
សម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត	ចក្រពត្តិនិយមថ្មី
▪ អាណាព្យាបាលត្រូវបានបង្កើតឡើង	៣ តុលា ១៨៩៣
▪ បញ្ចូលជាផ្នែកនៃសហភាពឥណ្ឌូចិន	១៩ មេសា ១៨៩៩
▪ នគរចម្ប៉ាស័ក្ដិត្រូវបានកាត់ចូល	២២ វិច្ឆិកា ១៩០៤
▪ ក្លាយជារដ្ឋអាយ៉ងរបស់ជប៉ុន	៨ មេសា ១៩៤៥
▪ រដ្ឋាភិបាលឡាវឥស្សរៈ	១២ តុលា ១៩៤៥
▪ ស្តារអាណានិគមកិច្ចឡើងវិញ	២៤ មេសា ១៩៤៦
▪ ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ	១១ ឧសភា ១៩៤៧
▪ ប្រកាសឯករាជ្យ	២២ តុលា ១៩៥៣
▪ សន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ	២១ កក្កដា ១៩៥៤
រូបិយវត្ថុ	ភៀសត៍ (Piastre)
Preceded by Succeeded by ១៨៩៣៖ នគរហ្លួងព្រះបាង មឿងភួន ១៩០៤៖ នគរចម្ប៉ាស័ក្តិ ១៩០៧៖ អាណាចក្រសៀម ១៩៤៥៖ ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ (រដ្ឋអាយ៉ងជប៉ុន) ១៩៤៧៖ ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ

អំណាចគ្រប់គ្រងនៅក្នុងរបបអាណាព្យាបាលភាពនៃនគរហ្លួងព្រះបាងគឺមិនស្ថិតនៅក្នុងដៃព្រះមហាក្សត្រដូចដែលបានចែងនោះឡើយ តែជាក់ស្តែង អំណាចគឺស្ថិតនៅក្រោមអគ្គទេសាភិបាលបារាំងក្នុងស្រុក។ ចំណែកឯទឹកដីឡាវដែលបារាំងបានកាត់បញ្ចូលជាបន្តបន្ទាប់គឺសុទ្ធតែស្ថិតនៅក្រោមកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងផ្ទាល់ទាំងស្រុង។ នៅចុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ពោលគឺនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ ឡាវបានប្រកាសឯករាជ្យភាពក្រោមការកាន់កាប់របស់ជប៉ុនបានមួយរយៈពេលខ្លី។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្ទាប់ពីជប៉ុនបានសុំចុះចាញ់សង្គ្រាមលោក បារាំងក៏បានវិលត្រឡប់មកស្តារការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនឡើងវិញនៅលើប្រទេសឡាវ។ អាណាព្យាបាលថ្មីរបស់បារាំងត្រូវបានប្រឆាំងដោយចលនាឡាវឥស្សរៈ ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧ នគរទាំងបីក៏ត្រូវបានបង្រួបបង្រួមគ្នាក្លាយជាព្រះរាជាណាចក្រឡាវក្រោមសហភាពបារាំង។ ទីបំផុត ឡាវបានទទួលឯករាជ្យពេញលេញបន្ទាប់ពីសន្ធិសញ្ញាបារាំង-ឡាវត្រូវបានចុះនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣ អំឡុងពេលដែលសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទី១ ជិតឈានចូលដល់ទីបញ្ចប់។ បន្ទាប់មកនៅឆ្នាំ១៩៥៤ សហភាពឥណ្ឌូចិនក៏ត្រូវបានរំលាយនៅក្នុងសន្ធិសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ ដែលជាវគ្គបិទបញ្ចប់នូវអាណានិគមកិច្ចបារាំងនៅលើទឹកដីប្រទេសឡាវ ក៏ដូចជាឥណ្ឌូចិនទាំងមូល។

ការចាប់ផ្ដើមនៃអាណាព្យាបាលភាព

មន្ត្រីនៃរដ្ឋាភិបាលបារាំងមួយរូប ឈរថតជាមួយក្រុមក្មេងៗឡាវនៅក្រុងហ្លួងព្រះបាង ឆ្នាំ១៨៨៧

ក្រោយពីបារាំងបានបង្កើតអាណាព្យាបាលភាពនៅកម្ពុជានៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៣ ក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវរុករកជនជាតិបារាំងដែលដឹកនាំដោយលោកអឺណិស្ត៍ ឌូដា ដឺ ឡាក្រេបានធ្វើដំណើរជាច្រើនសានៅតាមដងទន្លេមេគង្គ ដើម្បីស្វែងរកទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មសម្រាប់រដ្ឋអាណាព្យាបាលកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីន។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៨៥ ស្ថានកុងស៊ុលបារាំងមួយត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាំង ដែលកាលនុះជាសាមន្តរដ្ឋរបស់សៀម។ ប្រទេសសៀមដែលសម័យនោះដឹកនាំដោយព្រះបាទចុល្លាង្ករណ៍ បានកើតការភ័យខ្លាចថាបារាំងគ្រោងនឹងដាក់បញ្ចូលនគរហ្លួងព្រះបាំងក្នុងរង្វង់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅឥណ្ឌូចិន ហើយដូច្នេះ ព្រះអង្គក៏បានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងនៅថ្ងៃទី៧ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨៨៦ ដែលទទួលស្គាល់អធិបតេយ្យភាពរបស់សៀមលើនគរឡាវទាំងបី។^[១]

នៅចុងឆ្នាំ១៨៨៦ លោកអ៊ូហ្គូស្ត ប៉ាវីត្រូវបានគេតែងតាំងជាអនុកុងស៊ុលប្រចាំនៅហ្លួងព្រះបាំង ហើយទទួលបន្ទុកលើគ្រប់បេសកកម្មនៅក្នុងទឹកដីឡាវ បូករួមទាំងលទ្ធភាពនៃការប្រែក្លាយរដ្ឋឡាវទៅជាទឹកដីរបស់បារាំង។ នៅឆ្នាំ១៨៨៨ ពួកថ្លើងមួយក្រុមមកពីប្រទេសចិនដែលគេស្គាល់ថា កងទ័ពទង់ខ្មៅ បានចូលវាយលុកប្រទេសសៀម និងនគរហ្លួងព្រះបាំងដល់រាជធានី។ ​កងទាហានរបស់ប៉ាវី និង​បារាំងក៏​បានចូល​ធ្វើ​អន្តរាគមន៍ និង​ជម្លៀស​គ្រួសាររាជវង្ស​ឡាវ​ទៅ​ទីទួល​សុវត្ថិភាព។ មិនយូរប៉ុន្មាន កងទ័ពបារាំងបន្ថែមពីទីក្រុងហាណូយបានធ្វើដំណើរមកដល់ក្រុងហ្លួងព្រះបាំងដើម្បីបណ្តេញកងទ័ពទង់ខ្មៅចេញពីទីក្រុង។ ក្រោយ​ពីបានវិលត្រឡប់​ចូល​រាជធានីវិញ​ ព្រះបាទ​អ៊ុន ខាំបាន​សុំស្នើបារាំងឱ្យ​ដាក់អាណាព្យាបាលភាពលើ​នគរ​របស់​ព្រះអង្គ។ លោកប៉ាវីក៏បានបញ្ជូនសំណើរបស់អ៊ុក ខាំបន្តទៅរដ្ឋាភិបាលបារាំងនៅឯទីក្រុងប៉ារីស។ សេចក្តីព្រាងច្បាប់កំណត់ឱ្យហ្លួងព្រះបាំងជារដ្ឋអាណាព្យាបាលរបស់បារាំងត្រូវបានចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី២៧ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨៨៩ រវាងភាគីទាំងពីរ ទោះបីជាមានការតវ៉ាពីសៀមក្ដី។^[២]

លោកប៉ាវីដែលកាលនុះជាមន្ត្រីរ៉េស៊ីដង់បារាំងនៅទីក្រុងបាងកក ^[៣]បានចេញឱសានវាទមួយនៅខែសីហា ឆ្នាំ១៨៩២ ទៅរដ្ឋាភិបាលសៀម ហើយនៅឆ្នាំ១៨៩៣ ប្រទេសទាំងពីរក៏បានផ្ទុះសង្រ្គាមជាមួយនឹងគ្នា។^[៤] ជាលទ្ធផល សៀមបានទទួលបរាជ័យ និងត្រូវបង្ខំខ្លួនទទួលស្គាល់អំណាចគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ ខណៈដែលប៉ាវីនូវតែបន្តគាំទ្របេសកកម្មរបស់បារាំងនៅក្នុងទឹកដីឡាវ។ បន្ទាប់ពីសៀមបានទទួលយកឱសានវាទរបស់បារាំងនោះ អាណាព្យាបាលភាពនៅឡាវក៏ត្រូវបានប្រកាសបង្កើតឡើងជាផ្លូវការ ហើយរាជធានីត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរពីក្រុងហ្លួងព្រះបាំងមកវៀងចន្ទន៍។ ទោះប្តូររាជធានីក៏ពិតមែន តែទីក្រុងហ្លួងព្រះបាំងបានបន្តដើរតួជាទីអាសនៈនៃព្រះរាជវង្សានុវង្សឡាវ ខណៈដែលអំណាចរបស់ពួកគេត្រូវបានដកហូតផ្ទេរទៅឱ្យមន្ត្រីបារាំង រួមមានអនុកុងស៊ុល និងអគ្គរ៉េស៊ីដង់ជាដើម។^[៥] នៅខែមករា ឆ្នាំ១៨៩៦ បារាំង និងអង់គ្លេសបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងមួយដែលទទួលស្គាល់ព្រំដែនរវាងឡាវបារាំង និងភូមាអង់គ្លេស។

រដ្ឋបាល

នៅឆ្នាំ១៨៩៨ ឡាវត្រូវបានបញ្ចូលជាផ្លូវការទៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិន។ អភិបាលអាណានិគមម្នាក់ត្រូវបានបារាំងតែងតាំងនៅទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ហើយប្រទេសឡាវក៏ត្រូវបានបែងចែកទៅជាដប់ខេត្ត។ ខេត្តហ្លួងព្រះបាងដែលជារាជអាសនៈនៃរាជវង្សានុវង្សឡាវត្រូវស្ថិតនៅក្រោមមន្ត្រីបារាំងដែលបានតែងតាំង ខណៈឯខេត្តចំនួនប្រាំបួនផ្សេងទៀតត្រូវស្ថិតនៅក្រោមអំណាចផ្ដាច់មុខរបស់រដ្ឋាភិបាលអាណានិគមបារាំងនៅទីក្រុងវៀងចន្ទន៍។ ដើម្បីគាំទ្រដល់រដ្ឋាភិបាលអាណានិគម ពិសេសខាងផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុ ប្រព័ន្ធពន្ធដារថ្មីត្រូវបានគេណែនាំ និងអនុវត្ត។^[៦][៧]

សន្ធិសញ្ញាថ្មីឆ្នាំ១៩០២ បានបង្ខំឱ្យសៀមប្រគល់ទឹកដីនៅត្រើយខាងលិចនៃទន្លេមេគង្គមកឱ្យបារាំង ដែលបច្ចុប្បន្តត្រូវជាខេត្តជ័យបុរី និងមួយភាគខាងលិចនៃខេត្តចំប៉ាសក្តិ។^[៨] នៅឆ្នាំ១៩០៤ ព្រំដែនបច្ចុប្បន្នរវាងឡាវ និងកម្ពុជាត្រូវបានបង្កើតឡើងបន្ទាប់ពីសៀមបានប្រគល់ម្លូព្រៃ (ខេត្តព្រះវិហារ) និងនគរចម្ប៉ាស័ក្តិឱ្យទៅបារាំង។