Тюркле

Тюркле — бизни эрагъа дери I мингджыллыкъда Алтайда эм Азияны тюзлеринде къуралгъан этнолингвистика миллет къауумду^[3]. Тюрклени адетдеги ишлери, сабанчылыкъдан сора да кёчгюнчю малчылыкъ болгъанды, дагъыда темир къазыу эм темирчилик. Тюрк культура, шимал Евразияны кёчгюнчю культуралары бла джууукъ байламлыды. Сёз ючюн, белгили тюрколог Л. Н. Гумилёв, гуннланы скиф культураны андан ары бардыргъанлагъа санагъанды^[4].

Файл:Confusion colour.svg’s    Джангылмагъыз — бу, тюрклюлени юсюнден статья тюлдю.

Тюркле
Миллетни саны
Миллетни бютеулей саны	170 млн адам чакълы бир[1]
Джашагъан джерлери
• Тюрк — 55 млн[2]  • Тюркмения — 5 млн  • Юзбекистан — 20 млн  • Азербайджан — 8 млн  • Иран — 15-30 млн  • Кавказ — 2 млн  • Къазахстан — 12 млн  • Къыргъызия — 3 млн  • Россия — 15 млн  • Къытай — 13 млн  • Европа бирлик — 2 млн  • АБШ — 1 млн  • Германия — 5 млн  • Франция — 0,4 млн  • Уллу Британия — 0,4 млн  • Монголия — 80 минг  • Япония — 0,1 млн  • Канада — 0,2 млн  • Бразилия — 0,1 млн  • Аргентина — 0,1 млн  • Украина бла Белоруссия — 0,3 млн  • Латин Америка — 0,8 млн  • Австралия — 60 минг  • Дунияны башха регионлары — 1,4 млн
Башха билгиле
Динлери	кёбюсюне ислам дин, дыгъыда христианлыкъ, тейричилик эм шаманчылыкъ
тюрлендириу

Тюрктилли миллетле, бизни эрагъа дери III ёмюрден бери белгилидиле. Алай а тюрк этноним (къытайча — ту-кю) биринчи кере VI ёмюрню аллында Монгол Алтайда сагъынылыб башланнганды, кеси да уллу болмагъан бир халкъны белгилегенди, алай а бу халкъ кечирек бютёу Орта Азияда бийлик этген болгъанды. Тюрк сёз — «кючлю», «къаты» деген магъананы тутады^[5].

Тюркле, тюрк къауумдан тилледе сёлешедиле.

Бусагъатда тюрк миллетле тюрлю-тюрлю къраллада джашайдыла — Орта бла Ара Азаияда, Шимал Кавказда, Тау Артында, Джерле арасы тенгизни тийресинде, Къыбыла бла Кюнчыгъыш Европада эмда андан ары Россияны Узакъ Кюнчыгъышына дери^[6]. Тюрк азчылыкъла, Кюнбатыш Европа бла Американы къралларында эм Къытайда барды.

Тюрк миллетлени эм кърал-территориал къуралышланы классификациялары

Тюрк тиллени джайылгъаны

Махмуд Кашгариге кёре Тюрк дуния (XI ёмюр)

Тарих тюрк миллетле

• Аварла
• Алты чуб
• Башкъуртлула
• Берендейле
• Булгарла — Барсилле — Эскелле
• Бунтюркле
• Гуннла
• Енисей къыргъызла
• Къарлукъла
• Кимакла
• Къурыкъанла
• Огъузла — Торкла
• Печенегле
• Половецле — Къыпчакъла
• Татарлыла
• Динлинле
• Тюргешле
• Уйгъурла
• Тюркютле — Ашина
• Хазарла — Савирле — Акацирле
• Чёрные клобуки
• Шато-тюркле

Бусагъатдагъы тюрк миллетле

• Булгар къауум
  • Чувашлыла

• Тау-алтай (ара-кюнчыгъыш) къауум
  • Шорлула (бираз)
  • Алтайлыла
    • Шимал: кумандинлиле, челканлыла
    • Тубаларла
    • Къыбыла: алтай-кижи, теленгитле, телеутла
  • Къыргъызлыла
  • Чулымлыла (бираз)
  • Фергана къыпчакъла

• Къарлукъ (къыбыла-кюнчыгъыш) къауум
  • Юзбеклиле
  • Уйгъурлула
    • Илий уйгъурлула
  • Эйнулула
  • Лобнорлула
  • Хотонлула
  • Халаджлыла

• Къыпчакъ (шимал-кюнчыгъыш) къауум
  • Къыпчакъ-булгар (итил-къыпчакъ) миллетле
    • Башкъурт
      • Башкъурт-тептярла
    • Татарлыла
      • Къазан татарлыла
      • Касимов татарлыла
      • Мишарлыла
      • Татар-тептярла
    • Кряшенлиле
    • Нагъайбакълыла

• • Къыпчакъ-половец (половец) миллетле
    • Кърымтатарлыла (орта)^[7]
    • Къумукълула
    • Малкъарлыла
    • Къарачайлыла
    • Къарайлыла
    • Кърымчакълыла
    • Урумлула (бираз)
  • Къыпчакъ-ногъай (ногъай) миллетле
    • Къазахлыла
    • Къаракъалпакълыла
    • Ногъайлыла
      • Къарагъашлыла
    • Астархан татарлыла
    • Поляк-литва татарлыла
    • Сибирь татарлыла
    • Юрт татарлыла
    • Юзбеклиле (бираз)^[8]
    • Кърымтатарлыла (шимал)^[9]

• Огъуз (къыбыла-кюнбатыш) къауум
  • Гагаузлула
  • Балкан тюркле
  • Азербайджанлыла
    • Къашкъайлыла
    • Афшарлыла
    • Айналлу
    • Сонкор тюркле
    • Къарапапахлыла
  • Тюрклюле
    • Киприот-тюрклюле
    • Месхетин-тюрклюле
    • Урумлула (бираз)
    • Кърымтатарлыла (къыбыла)^[10]
  • Ираклы тюркле (туркоманла)
  • Сириялы тюрклюле
  • Тюркменлиле
    • Трухменле
    • Хорасанлы тюркле (каджарлыла, теймурташлыла, гударилиле эм башхала)
  • Хамзе (?)
  • Саларлыла
  • Юрюклюле
  • Къараманлыла
  • Юзбеклиле (бираз)^[11]

• Саян (тоба) къауум
  • Тюзлю тюбкъауум
    • Тывалыла
    • Мончакълыла
    • Цэнгэллиле
  • Тайгалы тюбкъауум
    • Тофалыла
    • Тоджин-тывалыла (тоджинлиле)
    • Сойотлула
    • Урянхайлыла
    • Цатанлыла

• Уйгъур (къыргъыз) къауум
  • Сары уйгъурлула
  • Фуюлу къыргъызлыла
  • Хакаслыла
    • Качинлиле
    • Къойбаллыла
    • Къызыллыла
    • Сагъайлыла
    • Белтырлыла
  • Чулымлыла (бираз)^[12]
  • Шорлула (бираз)^[13]

• Якут къауум
  • Якутлула (сахалыла)
    • Ессей якутлула
  • Долганлыла

Бусагъатдагъы бойсунмагъан тюрк къралла

• Азербайджан — халкъыны 90 %-инден кёбю^[14]
• Къазахстан — халкъыны 73 %-и^[15] (2010)
• Къыргъызистан — халкыны 85 %-инден кёбю^[16] (2009)
• Тюркменистан — халкъыны 85 %-и чакълы бир^[17]
• Тюрк
• Юзбекистан

Бусагъатдагъы тюрк миллет автономияла

Къытай

• Синьцзян-Уйгъур автоном район — халкъыны 64 %-и чакълы бир

Россия

• Башкъурт Республика — халкъыны 57 %-и^[18] (башкъуртлула, татарлыла, чувашлыла)
• Къабарты-Малкъар Республика — халкъыны 14,8 %-и^[18] (малкъарлыла, тюрклюле, татарлыла)
• Къарачай-Черкес Республика — халкъыны 44,3 %-и^[18] (къарачайлыла, ногъайлыла)
• Алтай Республика — халкъыны 40 %-и^[18]
• Саха (Якутия) Республика — халкъыны 47 %-и^[18]
• Татарстан Республика — халкъыны 56 %-и^[18] (татарлыла, башкъуртлыла, чувашлыла)
• Тыва (Тува) Республика — халкъыны 77 %-и^[18]
• Хакасия Республика — халкъыны 12 %-и^[18]
• Чувашия Республика — халкъыны 70 %-и^[18] (чувашлыла, татарлыла)

Молдавия

• Гагаууз — халкъыны 82 %-и чакълы бир^[19]

Юзбекистан

• Къаракъалпакъстан Республика — халкъыны 94,9 %-инден кёбю^[20]

Дагъыда къарагъыз

• Тюркология
• Тюрк тилле
• Тюркестан
• Тюркчюлюк
• Туран
• Ара Азия
• Туранидле