Къарачай-Черкесия
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
.svg)
Къарачай-Черкес Республика (Къарачай-Черкесия; орус. Карача́ево-Черке́сская Респу́блика, къаб.-черк. Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ, абаз. Къарча-Черкес Республика, ногъ. Карашай-Шеркеш Республикасы) — Россия Федерацияны къурамына кирген республикады (къралды)[3], Россия Федерацияны субъектиди, Шимал-Кавказ федерал бёлгени къурамына киреди.
Республика, 1922 джылны 12 январында къуралгъанды.
Remove ads
Географиясы эмда табигъаты
Къарачай-Черкесия, шимал-кюнбатыш Кавказны тауларында эмда таулагъа джууукъ джерлеринде орналады.
Кюнбатышында Краснодар край бла чеклешеди, шималында — Ставрополь край бла, кюнчыгъышында — Къабарты-Малкъар Республика бла, къыбыласында — Баш Кавказ аркъаны узунуна Абхазия бла эмда Гюрджю бла. Республиканы къурамына киреди: 10 муниципал район — Абаза, Адыге-Хабль, Зеленчук, Къарачай, Гитче Къарачай, Ногъай, Къобан, Уруп, Джёгетей Аягъы, Хабез эмда республикан бойсунууда тургъан эки шахар — Къарачай шахар бла Черкесск.
Климаты орта джылыды, къышы къысхады, джайы джылыды, узакъ заманнга барады, джетерлай мылылыды. Климатына чууакъ кюнле юлгюлюдюле. Январны орта температурасы −3,2 градусду, июлнукъу +20,6 градусду, эм исси температура +39 градусду, эм сууукъ −29 градусду.
Къарачай-Черкес Республика кёбюсюне тау джерледе орналады. Республиканы ичинде 3 зона айырылады: таулагъа джууукъ тюзле, тау этекле эмда Кавказ таула. Шималда Уллу Кавказны ал аркъалары барадыла, къыбылада — Суу айырма эмда Къабыргъа аркъа, аланы мийиклиги 4000 м дери джетеди. Къара тенгизни джагъасына Морх бла Кюлхара (Клухор) аууш элтеди. Кюлхара аууш бла баргъан Аскер-Сухум джол, Къарачай-Черкесияны Абхазия бла байлайды. Къабарты-Малкъар бла чекде Кавказны эм мийик тау башы болгъан Минги тау орналады.
Республикада суу байлыкъ мелхумду: 130 чакълы бир тау кёл, кёб тау чучхур барды. 172 суу саркъады, аладан эм уллула — Къобан, Уллу Инджик, Гитче Инджик, Уруп, Лаба; Къобан суу джыйылгъан джер барды. Республикада ишлеген Уллу Ставрополь илипинни системасы, Ставрополь крайны суу бла баджарылыууну къайнагъыды.
Джер ичи, джерден чыкъгъан магъаданла бла байды: ташкёмюр, сослан таш, мермер, тюрлю-тюрлю рудала эмда саз топракъла. Бакъгъан гара суула бла термал суула чыкъгъан джерле да кёбдюле.
Къарачай-Черкесия, тау къырланы эмда кенгчапракълы чегетлени зонасында орналады. Чегетледе эмда тау мийикледе бай флора бла фауна сакъланнганды. Республиканы территориясында Теберди заповедник бла Кавказ заповедникни кесеги орналады.
Remove ads
Тарихи
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къарачай-Черкесияны тарихи.
Къарачай-Черкесияны территориясы, бизни эраны биринчи мингджыллыгъыны ахырында аланланы къралына киргенди, ол кёзюуден бир къауум архитектура эсгертмеле сакъланнгандыла: Зеленчук, Сынты, Чууна клисала, буруннгу шахар орунла. XIX ёмюрню биринчи джарымындан башлаб (1828 джылдан орус-тюрк Адрианополь мамырлыкъгъа кёре) бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны территориясы Россияни къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлмеси кибик киргенди.
1918 джылдан совет власть бегигенди. 1918 джылны 1 апрелинден территория, Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918 джылны 28 майындан — Къобан-Къаратенгиз Совет Республиканы кесеги, 1918 джылны 5 июлюндан декабрына дери — Шимал-Кавказ Совет Республиканы кесеги, 1921 джылны 20 январындан — Тау Автоном Совет Социалист Республиканы кесеги.
1922 джылны 12 январында Къыбыла-Кюнчыгъыш (1924 джылдан — Шимал-Кавказ) крайны къурамында Баталпашинск станседе (бусагъатдагъы Черкесск шахарда) аралыгъы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды
1926 джылны 26 апрелинден ВЦИК-ни (Бютеу Россия Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область, Къарачай автоном областха, Черкес миллет округга, Баталпашинск эмда Зеленчук районлагъа бёлюннгенди.
СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943 джылны 12 октябрында Къарачай автоном область къурутулгъанды, къарачайлыла уа — бютеу барысы да фашистлени болушчулары баямланнгандыла эмда 1943 джылны 2 ноябрында Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгендиле. Къарачайны къыбыла кесеги Клухор (Кюлхара) район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.
1957 джылны 9 январында, къарачайлыланы реабилитациясы бла эмда джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы, Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943 джылдагъы чеклеринде Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.
1990 джылны 30 ноябрында Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды эмда РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика (КъЧССР) баямланганды, бу болум, РСФСР-ни Баш Советини 1991 джылны 3 июлюндан бегими бла къабыл этилгенди.
1989—1991 джыллада Къарачай-Черкесияны халкъларыны миллет къозгъалыулары чакъыргъан энчи джыйылыулары, РСФСР-ни башчыларына энчи миллет автономияланы ызына салыуну неда къурауну юсюнден тилекле бла сёлешгендиле.
Бютеу дараджаланы депутатларыны джыйылыуларында баямланнган болгъандыла:
- 1990 джылны 18 ноябрында — Къарачай Совет Социалист Республика (1991 джылны 17 октябрындан — Къарачай Республика);
- 1991 джылны 27 октябрында — Черкесия Республика;
- 1991 джылны ноябрында — Абаза Республика;
- 1991 джылны 19 августунда — Баталпашинск Къазакъ Республика эмда Зеленчук-Уруп Къазакъ Совет Социалист Республика (1991 джылны 30 ноябрында бирлешиб Огъары-Къобан Къазакъ Республиканы къурагъандыла).
Кёб кюн баргъан, мингле бла адам джыйылгъан митингледен сора 1991 джылны 3 декабрында Къарачай-Черкесияны Баш Советини бегими бла энчи республикаланы таныуну юсюнден федерал аралыкъгъа соруу къабыл этилгенди.
1992 джылны январында Россияни президенти Борис Ельцин Къарачай-Черкесияны бёлюнюуюн таныргъа хазыр болгъанды эмда РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Россия Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди. Юч автоном областны (Къарачай, Черкес, Баталпашинск) къурауну юсюнден Баш Советни комиссиясы къуралгъанды
1992 джылны 28 мартында ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханды. Республиканы бёлюнюую законнга салынмагъанды эмда Къарачай-Черкесия бирлешгенлей къалгъанды. 1992 джылны 9 декабрында Къарачай-Черкес Республика болгъанды.
1995 джылны 11 февралында черкеслиле бла абазалыланы бирлешген джыйылыулары, Ставрополь крайны къурамында Черкес автоном областны ызыны салыуну юсюнден оноуну къабыл этгенди, алай а бу оноу да бегитилмегенди.
Remove ads
Халкъы
Къарачай-Черкесия, кёб миллетли республикады: аны территориясында 80-ден артыкъ миллетни келечиси джашайды. Бютеу халкъыны саны 478,5 минг адамды (2010). Халкъны басыннганы — 33,5 адам/км² (2005), шахарлада джашагъанланы юлюшю — 44,1 % (2005).
Джерлешимлери
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къарачай-Черкесияны джерлешимлери.
| 5 мингден кёб адам джашагъан джерлешимле 2010 джылны 1 январында болумгъа кёре[5] | ||||||||||||||||||||||||||||
|
Административ бёлюнюую
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къарачай-Черкесияны административ-территориал бёлюнюуюню.
Республиканы къурамына 2 шахар бёлге бла 10 муниципал район киреди, аланы ичинде 144 джерлешим барды, аладан — 4 шахар: Черкесск, Къарачай шахар, Джёгетей Аягъы эмда Теберди.
2005 эмда 2006 джылда ётген референдумланы эсебинде, абазалыла джашагъан 5 муниципал къуралыш Къобан, Джёгетей Аягъы эмда Хабез райондан чыгъыб Абаза районну къурагъанды, ногъайлыла джашагъан 5 муниципал къуралыш Адыге-Хабль райондан чыгъыб Ногъай районну къурагъанды.
Remove ads
Экономикасы
Къарачай-Черкесия — промышленностлу эмда аграрлы республикады. Территориясын 2 бёлгеге юлеширге боллукъду: шималда — химия чыгъарыу, машинала ишлеу эмда дженгил промышленность бегирек айныбдыла, къыбылада уа — къазгъан бла агъач ишлеген промышленность эмда малчылыкъ.
Куршав ГЭС-де (780 млн кВт·с/джыл), Зеленчук ГЭС-де (501 млн кВт·с/джыл) эмда талай гитче ГЭС-де гидроэнергия чыгъарылады.
Дагъыда регионнга туризм, альпинизм (къыбыласында) эмда курорт къуллукъ (Доммай, Архыз, Теберди эмда башха курортла) уллу магъаналыды.
Remove ads
Окъуу
- Къарачай-Черкес кърал университет
- Къарачай-Черкес кърал технология академия
Къарачай-Черкесия, 2010 джылны 1 апрелинден башлаб «Дин культурала бла секуляр этиканы башоюмлары» (ичинде: «Православ культураны башоюмлары», «Ислам культураны башоюмлары», «Буддист культураны башоюмлары», «Иудей культураны башоюмлары», «Дуния дин культураланы башоюмлары», «Секуляр этиканы башоюмлары») курсну окъутуу экспериментге къатышыбды[7].
Remove ads
Политика къурулушу
Закон чыгъарыучу властны органы — тахсалы чёб атыуда барына да тенг сайлау эркинликни тамалында айырылгъан Халкъ Джыйылыуду (Парламентди). Депутатланы саны 73 адамды, хар тёрт джылдан сайланадыла.
Толтуруучу властны органы — Правительстводу; Правительствону башчысындан, Правительствону башчысыны орунбасарларындан, министрледен, Кърал комитетлени эмда комитетлени башчыларындан къуралады. Правительствону башчысын, Халкъ Джыйылыуну разылыгъы бла Республиканы Башчысы салады.
Толтуруучу властны бир инсанлы органы — РФ-ни Президентини джазыуу бла Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) салгъан Къарачай-Черкесияны Башчысыды.
Remove ads
Белгили адамлары
Республикада туугъандыла
- Юрий Попов (т. 1929) — опера джырлаучу, СССР-ни халкъ артисти (1978).
- Хубийланы Владимир (т. 1932) — Къарачай-Черкес облисполкомну башчысы (1979—1990), Къарачай-Черкесияны Башчысы (1990—1999).
- Семенланы Владимир (т. 1940) — аскер генерал, джерде джюрюген аскерлени Главнокомандующийи (1992—1997), Къарачай-Черкесияны президенти (1999—2003).
- Владимир Брынцалов (т. 1946) — Россияли саудюгер эмда политикачы.
- Михаил Эскиндаров (т. 1951) — Россия Федерацияны Правительствасуну финанс университетини ректору, экономика илмуланы доктору (2000), профессор (1998).
- Дима Билан (т. 1981) — белгили Россияли джырлаучу, Евровидение джыр конкурсда хорлагъан (2008).
- Ортабайланы Тауберт (т.1990) — назмучу,кечюрючю,джазучу картчы.
Республикада джашагъандыла
- Роман Павлюченко (т. 1981) — Россияли футболист, Россияни футболдан джыйымдыкъ командасыны ойнаучусу.
Remove ads
Джибериуле
Белгиле
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads