ချင်းလူမျိုး

ချင်းလူမျိုးများသည် ပြည်ထောင်စုသမ္မတမြန်မာနိုင်ငံတော် ၏ တိုင်းရင်းသားလူမျိုးထဲမှတစ်ခုအပါအဝင်ဖြစ်သည်။တိဗက်-ဗမာအုပ်စုဝင်တိုင်းရင်းသားများဖြစ်ကြသည်။ ချင်းဟူသော အမည်နာမကို အစဦးကတည်းက ချင်းတို့ကိုယ်တိုင်နှင့် အနီးပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ကချင်လူမျိုး၊ ရှမ်းလူမျိုး၊ ဗမာလူမျိုးများက ခေါ်ဆိုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ချင်းလူမျိုး

ချင်းလူမျိုးများ (၂၀၀၇)
အများစု နေထိုင်သည့် နေရာ
၂ သန်းကျော် (မြန်မာနိုင်ငံ၊ အိန္ဒိယနိုင်ငံ၊ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံ)၊ ၅၀,၀၀၀+ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၊ ၇၀,၀၀၀+ မလေးရှားနိုင်ငံ၊ ၁၅,၀၀၀+ ဩစတြေးလျ၊ ဥရောပနှင့် အာရှ
ဘာသာစကား
ချင်း အနည်းစု: အရှိုချင်း၊ ကူကီး၊ လိုင်၊ မြို၊ မရာ
ကိုးကွယ်မှု
အများစု: ခရစ်ယာန်ဘာသာ အနည်းစု: ရိုးရာကိုးကွယ်မှုနှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာ

ရာဇဝင်လာ

ချင်းလူမျိုးတို့၏ ချင်းလူမျိုးဆိုင်ရာ နှုတ်ရာဇဝင်တွင် ချင်းနှင့် ကချင်သည် မွေးချင်းညီအကိုများဖြစ်ကြပြီး တရုတ်ပြည်မှတဆင့် ဟူးကောင်းတောင်ကြားမှသည် ဗမာပြည်ထဲသို့ဝင်ရောက်လာခဲ့စဉ်က ညီဖြစ်သူ ကချင်သည် အလေးသွားနေခိုက် အကိုဖြစ်သူ ချင်း သည် ညီကို မစောင့်ပဲ ဆက်လက်ခရီးနှင်ပြီး လမ်းခရီးတွင် တောငှက်ပျောပင်ကို ခုတ်ဖြတ်ခဲ့သည်။ ညီဖြစ်သူက အကိုဖြတ်ခဲ့သော ငှက်ပျောအူတိုင် အတော်အတန် ထွက်လာသည်ကို ကြည့်ပြီး အကို့ကို မှီနိုင်တော့မှာ မဟုတ်ဟု ဆိုကာ ကချင်ပြည်တွင် နေရစ်ခဲ့သည်။ အကိုဖြစ်သူ၏ ခြေရာကိုကြည့်ပြီး Khang (ခြေရာ)ဟု ခေါ်ဆိုခဲ့သည်။ ကချင်တို့သည် အိမ်ဆောက်လျှင် အိမ်ရှေ့ခန်းတွင် အခန်းတခုသီးသန့် ဖွဲ့စည်းခဲ့ကြသည်။ အဓိပ္ပာယ်မှာ အကိုဖြစ်သူ ပြန်လာလျှင် နေထိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်သည်။

စာရေးဆရာ (G.H luce)က ဗမာနှင့် သက်၊ ရှမ်းစသည်တို့ စစ်ဖြစ်စဉ် ချင်းလူမျိုးများနှင့် မိတ်ဖွဲ့ ဆက်ဆံဘွယ်ရှိခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ချင်းဆိုသည်မှာ ကျနော် တို့ဗမာနှင့် အချင်းချင်း၊ သူငယ်ချင်းဖြစ်သည်ဟု ဆိုရာမှ ချင်းဖြစ်လာသည်ဟု ဆိုသည်။ ၁၅၅၄ ခုနှစ်၊ မဏိပူရ်မှတ်တမ်းတွင် ချင်းတို့ကို ကူကီးဟုရေးသားထားသည်ကို တွေ့ရသည်။ Carry & Tuck ၏ မှတ်တမ်းအရ ချင်းအမည်နာမသည် တရုတ်ဘာ သာစာကား “လူ”ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည့် Jim or Jen ကို ဗမာလူမျိုးများ က“ချင်း”ဟု အသံထွက် ခေါ်ဆိုခြင်း ဖြစ်သည်။ ချင်းတွင်းမြစ်သည် ချင်းတို့ နေထိုင် ရာဒေသ ဖြစ်သည့်အတွက် ချင်းတွင်းဟု ခေါ်ဆိုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ ၁၁ ရာစုမတိုင်မှီ ဗမာ့ ကျောက်စာများတွင် ချင်းအမည် နာမကို ရှင်းလင်းစွာ အသုံးပြုခဲ့သည့် အထောက်အထားခိုင်မာစွာ တွေ့ရှိနိုင်သည်။

၁၈၉၆ ခုနှစ် ဗြိတိသျှက သိမ်းပိုက်အုပ်ချုပ်ခြင်းမပြုမှီ Chin-Kuki Lingustic People ဘာသာစကား လေ့လာသော သုသေသီများက ချင်း Chin သတ်ပုံအပြောင်းအလဲကို Khyeng, Khang, Khlang, Khyang, Khyan, Kiayn, Chiang, Chi’en, Chien ဟူ၍ ဆိုကြသည်။ အေဒီ ၁၇၈၃-၁၇၉၆ အတွင်း ဗမာပြည်တွင် ကာသိုလိပ် မစ်ရှင်အဖြစ် ရောက်ရှိလာသောFather Sangermomo က ချင်းကို Chien အဖြစ်ပေါင်းပြီး Chin Hill ကို Chien Mountain ဟု မှတ်တမ်းတင်ထားသည်ကို တွေ့ရသည်။ ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ရှိတ်စပီးယားကမူ ချင်းကို Kiayn ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ၁၈၂၄-၁၈၂၆ ခုနှစ်၊ ပထမအင်္ဂလိပ်မြန်မာစစ်အတွင်း Histroy of Burma ပြုစုသည့် စာရေးဆရာ Phayer က ချင်းတွင်းကို Khyendweng ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ၁၈၉၁ တွင် Major Hughes က ၎င်း၏စစ်ရေးအစီရင်ခံစာတွင် Chin ဟူသော စကားလုံးကို ပထမဆုံးအသုံးပြုခဲ့ သည်။ ထို့နောက် A.G.E New Land ကလည်း ၎င်း၏စာအုပ်တွင် “ချင်း”ဟူ၍ ရေးသားခဲ့သည်။ ဒေါက်တာ လျန်မှုန်းဆာခေါင်းသည် ချင်းတို့ ချင်းပြည်ကို အခြေချနေထိုင်ကြရာတွင် ကျင်နွေး(Ciimnuai)ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို ဇိုချင်း၊ Locom ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို Lusei၊ Lailun ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို Lai မျိုးနွယ်များ ဖြစ်လာကြသည် ဟုရေးသားခဲ့သည်။

လက်ရှိ ချင်းလူမျိုးများအတွင်း ဇိုမီး၊ လိုင်မီး၊ အရှို၊ ချိုး၊ စသည့် အမည် နာမများ မပေါ်သေးမီ ချင်း အမည်သည် အမျိုးသား အမည်ဖြင့် ရပ်တည်ပြီးဖြစ်ကြောင်း Religion and Politics among the Chin People စာအုပ်တွင် အခိုင်အမာရေးသားခဲ့သည်။ ကုလသမဂ္ဂ၏ ဆုံးဖြတ်ချက်ဖြစ်သည့် DPI/1316-03025 November 1992-9M အရ ချင်းလူမျိုးသည် မြန်မာနိုင်ငံ၊ အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့် ဘင်္ဂလားဒေရှ့်နိုင်ငံများတွင် ပြန့်နှံ့နေထိုင်ကြပြီး ကမ္ဘာ့လူမျိုးများ အလယ်တွင် လူမျိုးတမျိုးအဖြစ် အသိအမှတ်ပြု ရပ်တည်နိုင်ခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် ၂၀၀၁ ခုနှစ် Unrepresented Nations and People Organization (UNPO) တွင်လည်းအဖွဲ့ဝင် ဖြစ်လာခဲ့သည်၊၊

သမိုင်းကြောင်း

ချင်းလူမျိုးတို့သည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းသို့ ဝင်ရောက်ခဲ့ကြသော လူမျိုးအုပ်အစုကြီး၃စုဖြစ်သည့် မွန်-ခမာအနွယ်၊ တိဗက်-‌ဗမာအနွယ်နှင့်ခရာ-တိုင်း(ရှမ်း)အနွယ်တို့အနက်မှ တိဗက်-ဗမာအုပ်စုဝင်ဖြစ်သည့် အခြေခံ အားဖြင့် ချင်းလူမျိုးတို့လည်း မေထေးချင်းနှင့်ရိုး⁠ရိုးဟု ခွဲခြားထားသော်လည်း နေထိုင်ရာအရပ် ဒေသကိုခွဲ၍ လည်းကောင်းဒေသ အမည်ဖြင့် ခွဲခြားခေါ်ဝေါ်နေကြခြင်းများလည်းရှိသည်။ ဤနည်းဖြင့် တီးတိန်(တဲဒင်မ်)ချင်း၊ဖလမ်းချင်း၊ဟားခါချင်း၊မင်းတပ်ချင်း၊မတူပီချင်း၊ကန်ပတ်လက်ချင်း၊ပလက်ဝချင်းနှင့် မြေပြန့်ချင်း ဟူ၍ အမည်အမျိုးမျိုးရှိ၍နေ ခြင်းပင်ဖြစ်သည်။

ချင်းပြည်နယ်မှ လူမျိုးအုပ်စုနေဖြင့် များစွာကွဲပြားခြားနားနေကြသော်လည်း စကားအုပ်စုအနေဖြင့်မှု အနည်းငယ်သာ ခြားနားမှုရှိသည် ပင်မစကားကြီးများရှိပြီး ဒေသန္တရဆိုင်ရာ အသုံးအနှုံးများ ဝေါဟာရများ နှင့် လေယူလေသိမ်း အသံထွက်အလေးအပေါ့သာ ကွဲပြားကြသည်။

ချင်းပြည်နယ်မြေပုံ

^[၁]

ဦးဖိုးကျား ရေးသော ခေတ်မီ မြန်မာရာဇဝင်အကျဉ်းစာအုပ်မှ

ဇိုမီး၊ လိုင်မီး၊ ကူကီး၊ ထာဒို၊ ခေါင်ဆိုင်၊မြို ၊အရှို၊ ခူမီး၊ မတူ၊ မရာ စသည်ဖြင့်ခေါ် ဝေါ်ကြသော မျိုးနွယ်စုများ ၏ပင်ရင်းအမည်သည် “ချင်း”ပင် ဖြစ်သည်။ “မီး”(mi) ဟူသည် မြန်မာစကားတွင် “လူမျိုး” ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်။ ယခုအခါ ဒေသတွင်း ၌ သာမက အပြည်ပြည် ဆိုင်ရာ လူ့အသိုင်းအဝိုင်း၌ အမျိုးသား အမည် နာမတခု တည်းအဖြစ် ရပ်တည်နေသော “ချင်း”ဟူ သော အမည်နာမသည် ပို၍လူသိများ လာပြီဖြစ်သည်။

ချင်းလူမျိုးတို့၏ မျိုးရိုးဗီဇသည် တိဗက်-ဗမာအုပ်စုဝင်များနှင့်အဓိက ဆက်စပ်နေပြီး တိဘက်နှင့် အိန္ဒိယ-မြန်မာနယ်ခြား တောင်ပေါ်ဒေသများမှ သမိုင်းတစ်လျှောက်ရွေ့ပြောင်းအခြေချခဲ့မှုများ ချိတ်ဆက်နေသည်။ ချင်းလူမျိုးများ၏ ဖခင်ဘက်မှ (Y-DNA) တွင် အဓိကအားဖြင့် **Haplogroup D-M174**, **Haplogroup O-M175** (အထူးသဖြင့် **O2a-M95** နှင့် **O3-M117**) တို့ တွေ့ရသည်။ ထို့ပြင် အနည်းငယ်အဖြစ် **Haplogroup C** နှင့် **Haplogroup F** အမျိုးအစားများကိုလည်း တွေ့ရသည်။ မိခင်ဘက် mitochondrial DNA (mtDNA) တွင် K, M, R, B, F စသည့် Haplogroup များ ပေါင်းစပ်နေသည်။

^{[၂] [၃] [၄]}

ချင်းတို့မူရင်းဒေသ

ချင်းတို့ စတင်ပေါက်ဖွားရာ မူရင်းဒေသနှင့် စပ်လျဉ်း၍ အယူအဆ အမျိုးမျိုးရှိခဲ့သည်။ တချို့က ချင်လုံမှ စတင် ပေါက်ဖွားဆင်း သက်လာခဲ့သည် ဟူ၍လည်းကောင်း၊ တချို့က တရုတ်ပြည် ချင်မင်းဆက်မှ ဆင်းသက်လာသည်ဟူ၍လည်းကောင်း ယူဆခဲ့ကြသည်။ သို့သော်လည်း သမိုင်းပါမောက္ခ လုစ် Groden Luce ဒေါက်တာသန်းထွန်း တို့ကမူ အရှေ့တောင်အာရှသားတို့သည် တိဗက်မြန်မာအုပ်စုမှ ဆင်းသက်လာကြပြီး တိဗက်မြန်မာတို့မှာ တရုတ်ပြည်ရှိ ချီယန် Chi-an အနွယ်ဝင်ဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ချင်းတို့မှာ တိဗက် မြန်မာအနွယ်ဖြစ်သောကြောင့် ချင်းတို့ မူရင်းဒေသမှာ ချီယန်တို့ နေထိုင်ရာ တရုတ်ပြည် ကန်စု Kansu ဒေသဖြစ်ခဲ့ သည်။ ဘီစီ (၂၀၀၀)ခန့်တွင် တရုတ်တို့သည် မကြာခဏဝင်ရောက် ကျူးကျော် တိုက်ခိုက်သဖြင့် တောင်ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်း ရွေ့ပြောင်း လာခဲ့ ကြသည်။ တချို့သည် တိဗက်မှာ နေထိုင်ကြပြီး တချို့မှာ ရွှေလီ မြစ်၊ သံလွင်မြစ်၊ ယူနန်ပြည်နယ်များမှာ၎င်း၊ တချို့မှာဟူးကောင်း တောင်ကြားမှ မြန်မာပြည်သို့ ဆင်းသက်လာကြ သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ချင်းလူမျိုးများသည် မွန်ဂိုလွိုက်အနွယ်ဝင်များ ဖြစ်ကြ ကြောင်းကို ရှေးဟောင်းပစ္စည်း အမွေအနှစ်ရှာဖွေ ကြသူများနှင့် သမိုင်းသုတေသီများ အဆိုအရ တင်ပြမည်ဆိုပါက စီလူဝီစ် (Luwis)ရေး သားသော“The tribes of Burma” Burma research Journal No(4) စာအုပ်တွင် ချင်းလူမျိုးများသည် မွန်ဂိုလွိုက်အနွယ်ဝင် များဖြစ်ကြောင်း C.A Soppitt ရေးသားသော A short History of Kuki-Lusha စာအုပ်၊ Lt.col.J.Shakespear ရေးသားသော The lushai-Kuki Clan. Carry & H.N Tuck ရေးသားသော The Chin Hill နှင့် F.K.Leman ရေးသားသော The strucrute of Chin society စာအုပ်များတွင် ချင်းလူမျိုးများသည် တရုတ်ပြည်မှ ဆင်းသက် လာကြပြီး တိဗက်မြန်မာ အနွယ်ဝင်များဖြစ်ကြောင်း ထို့ပြင် ချင်းအမျိုးသား ထဲမှလည်း Pu sing Khaw Khai ရေးသားသော “The Chin Their Name and Tradition စာအုပ်၊ (Central-CLCC Annual Magazine) စာအုပ်မှ ပါမောက္ခဒေါက်တာ အေးအေးငွန် ရေးသားသော ချင်းတို့၏ မှုလဇာတိ နှင့် မူရင်းဒေသဆောင်းပါး၊ Dr. Vum Son ရေးသားသော Zo History စာအုပ် နှင့် အခြားချင်းအမျိုးသားတော်တော်များများမှလည်း ချင်းလူမျိုးတို့သည် တရုတ်ပြည်တိဗက်ဒေသမှ ဆင်းသက်လာကြပြီး မွန်ဂိုလွိုက် အနွယ်ဝင်များဖြစ်ကြောင်း တညီတညွတ်တည်း လက်ခံကြသည်။ ဗြိတိသျှစွယ်စုံကျမ်းဖော်ပြချက်အရ တရုတ်ပြည်မှ ဆင်းသက်လာကြသူများသည် အုပ်စုလေးစုခွဲရာ အာလ်တိုက် (Altaic) အော်óတိ-အာရှတစ် (Austro-Asiatic)၊ အင်-ယူရိုပီယန် (Indo-Europe) နှင့် ဆိုင်နို တိဗက်တန် (Sino-Tibetan)များဖြစ်ကြသည်။ ဆိုင်နိုတိဗက်တန် အုပ်စုတွင်း၌ ဟန်-ချိုင်းနစ် (Han-Chinese)၊ ဟွီ-ချိုင်းနစ် (Hui-Chinese)၊ မယို-ရန် (Miao-Yan)၊ ထိုင်း (Tai)၊ တိဗက်-မြန်မာ (Tibet-Burma) ဟူ၍ ပြန်လည် စိတ်ဖြာဆင်းသက်လာ ကြသည်။ မြန်မာ့သမိုင်းအဆိုအရ Tibeto- Burma အုပ်စုတွင် ရခိုင်၊ ဗမာ၊ ချင်း၊ ကချင်၊ လားဟူ၊ လီဆူး၊ လိုလို မိုဆို၊ နာဂတို့ပါဝင်ကြသည်။ ၁၉၅၅ ခုနှစ် အင်းဝမြို့သို့ အင်္ဂလိပ် သံတမန်ကြီး၏ အတွင်းဝန်အဖြစ် လိုက်ပါလာသော ကပ္ပတိန် ယူလီကမူ ချင်းနှင့်လူရှိုင်းလူမျိုးများသည် အင်ဒိုချိုင်းနား အနွယ်ဝင် များဖြစ်ကြပြီး ကူကီး၊ နာဂ၊ ချင်းအနွယ်ဝင် များဖြစ် ကြကြောင်း သိရှိရသည်ဟု ရေးသားထားသည်။ Dr. Vum Son. Zo History ဖော်ပြချက်အရ ချင်းစကားပြောအုပ်စုတွင် အရှို၊ ချိုး၊ ခူမီး၊ ကူကီး၊ လိုင်၊ မီဇို၊ နာဂနှင့် ဇိုစသည်တို့ ပါဝင်ကြသည်။

နေထိုင်ရာဒေသ

ချင်းလူမျိုးများနေထိုင်ရာ ဒေသကို အကြမ်းအားဖြင့်ဖော်ပြရသော် မြန်မာနိုင်ငံအနောက်မြောက်ဘက် စံမရနောင်တန်းဒေသ၊ နာဂတောင်နှင့် မဏိပူရပြည်နယ်တို့မှ တောင်ဘက် မော်တင်စွန်း ရောက်လုနီး ဒေသစပ်ကြားနှင့် အရှေ့ဘက် ချင်းတွင်းမြစ်၏ လက်တက်ဖြစ်သော မြစ်သာမြစ်နှင့် အနောက်ဘက် ဗင်္ဂလားအော် ရောက်လုနီးဒေသစပ်ကြား တောင်မြင့်ကုန်းတန်း လျှိုမြောင်တို့မှာ ချင်းလူမျိုးတို့ နေထိုင်ရာ အချက်အချာဒေသ ဖြစ်လေသည်။

ချင်းလူမျိုးတို့ နေထိုင်ရာ မြောက်ဘက်အစွန်ဆုံးဒေသ၌ ပေ(၁၂၅ဝဝ) မြင့်သော စာရာမေတိတောင်ရှိရာ စုံမရ တောင်တန်းဒေသဖြစ်၏။ ယင်း၏ အနောက်တောင်ဘက် မဏိပူရမြေပြန့်မှာ ကသည်း ခေါ် မေထေးချင်းလူမျိုး တစ်မျိုး၏ ဒေသဖြစ်၏။ ထိုဒေသ၏ တောင်ဘက်၌သော် ချင်းတောင်စစ်စစ်ဟု ဆိုရမည့် တီးတိန်၊ ဖလမ်းနှင့် ဟားခါးနယ်များ ရှိပေသည်။ ယင်း၏တောင်ဘက်၌ (၁၀၄၀၀)မြင့်သော ဝီတိုရိယတောင်တဝိုက်ဖြစ်သည့် ပခုက္ကူ တောင်တန်းဒေသ (ကန်ပက်လက်)ရှိသည်။ နောက်ဘက်၌ မြောက်ပိုင်း ရခိုင်တောင်တန်းဒေသ (ပလပ်ဝ)နှင့် ကုလားတန်မြစ်ဝှမ်း၏ မြောက်ဘက်ဒေသတို့ ရှိကြသည်။ ထိုဒေသများ၌ ချင်းလူမျိုး တို့ကို တွေ့ရပေသေးသည်။ထိုမျှမကသေး၊ ချင်းလူမျိုးများကို ရခိုင်ရိုးမတောင်၏ တောင်ဘက်ပိုင်းတလျှောက်နှင့် အရှေ့ဘက်မင်းဘူး၊ သရက်မြို့၊ ပြည်ခရိုင်များတွင် တွေ့ရသေး၏။ ထို ဒေသတို့နှင့် တဆက်တည်း ဖြစ်သော ပဲခူးရိုးမတောင်စွယ် တို့၌ပင် ချင်းရွာအချို့ ရှိနေသည်။ ပြည်ထောင်စု မြန်မာနိုင်ငံမှအပ ဘင်္ဂလားဒေရှ့်နှင့် အာသံပြည်နယ်တို့၌လည်း ချင်းလူမျိုးများ ရှိပေသေးသည်။

တိဗက်မြန်မာအစုဝင် ဘာသာစကားကို ပြောဆိုသူ လူမျိုးအချို့ကို မြန်မာနိုင်ငံတွင်းသို့ ရွေ့ပြောင်း ဝင်ရောက်ကြရာတွင် ချင်းလူမျိုးတို့မှာ အရှေ့မြောက်ဘက်ဆီမှ ခပ်စောစောကပင် ဝင်ရောက်လာကြ၍ နောက်ဝင်လာသူတို့ကို နေရာဖယ်ပေးခြင်းအားဖြင့် နောက်ရိုးမ တလျှောက်တွင် အခြေစိုက်လာခဲ့ကြဟန် တူပေသည်။ ထိုမှတဆင့် အနောက်ဘက်အာသံပြည်နယ် မဏိပူရပြည်နယ်နှင့် ဘင်္ဂလားဒေရှ့် ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်း ရွေ့ပြောင်းနေထိုင်ခဲ့ကြ၏။ လွန်ခဲ့သောနှစ်ပေါင်း ၅ဝ အတွင်းခန့်တွင် ချင်းလူမျိုးအများပင် အရှေ့ဘက် ဧရာဝတီမြစ် ဝှမ်း မြေပြန့်ဒေသသို့လည်းကောင်း၊ ရခိုင်တိုင်းဒေသများသို့လည်းကောင်း ပျံ့နှံ့နေထိုင်လာကြသည်ကို တွေ့ရသည်။

ဘာသာစကားအလိုက် ချင်းအမျိုးကွဲပြားခြင်း

ချင်းလူမျိုးတို့ ပြောဆိုသော ဘာသာစကားများကိုလိုက်၍ ကသည်းခေါ် မေထေးအမျိုးနှင့် ချင်းရိုး⁠ရိုးဟု အမျိုးခွဲခြား သတ်မှတ်ထား၏။ ချင်းအမျိုးကို တဖန် ရှေးကုကီ၊ မြောက်ပိုင်းချင်း၊ အလယ်ပိုင်းချင်း၊ တောင်ပိုင်းချင်းဟု ခွဲခြားပြန်သည်။ ပြောဆိုသော ဘာသာစကားတို့မှာ ဘာသာတူ အသံကွဲ စကားမျိုးသာ ပါဝင်သည်သာမက အခြေခံ၌သာတူ၍ သီးခြား ဘာသာစကားများ ကွဲပြားနေသည်လည်း ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် နိုင်ငံအတွင်း၌ပင် ချင်းဘာသာစကား ၄၄ မျိုးမျှ ကွဲပြားနေပေသည်။ ၁၉၄၁ ခု မြန်မာနိုင်ငံသန်းခေါင် စာရင်းအရ ချင်းလူမျိုး ဦးရေမှာ ၃၅ဝ⁠ဝဝဝ ခန့် ရှိ၏။ ယင်းသို့ အမျိုးထွေပြားလှသော ချင်းလူမျိုးတို့အကြောင်းကို သိသာထင်ရှားအောင် ရေးသားချိန်မှာ ဘာသာစကားလိုက် ခွဲခြားသတ်မှတ်၍ ဖော်ပြမှသာလျှင် လေ့လာသူတို့အတွက် ပိုမိုလွယ်ကူပေလိမ့်မည်။

ကသည်းချင်းများ

ချင်းအမျိုးကို ၂ စားခွဲခြားထားရာတွင် ပထမအမျိုး ဖြစ်သော ကသည်းချင်း(ခေါ်) မေ့ထေးချင်း Meithei (Kathe) တို့၏ အကြောင်းကို ကသည်းလူမျိုးတွင် စုံလင်စွာ ဖော်ပြထားသည်ကို ကြည့်ပါ။

ချင်းရိုး⁠ရိုးများ

အထက်ဖော်ပြထားသည့်အတိုင်း ချင်းရိုး⁠ရိုးများတွင် ပါဝင်သော ရှေးကုကီချင်း၊ မြောက်ပိုင်းချင်း၊ အလယ်ပိုင်းချင်း၊ တောင်ပိုင်းချင်းတို့ကို အောက်တွင် ပိုမို၍ ရှင်းလင်းစွာ သိသာရန် တစ်မျိုးစီ သီးခြားဖော်ပြ ထားသည်။

ရှေးကုကီချင်းများ

ရှေးကုကီချင်းတို့သည် လွန်ခဲ့သော ၁၂၅ နှစ်လောက်ကတည်းကပင် အာသံနယ်လူရှေတောင်တန်းဒေသ၌ အခြေစိုက်လာခဲ့ဟန်တူသော်လည်း သာဒိုးချင်းများ ဝင်ရောက်နေထိုင်မှုကြောင့် မြောက်ဘက်သို့ ရွေ့ပြောင်း ပေးကြရာ လူရှေတောင်တန်းဒေသမြောက်ဖျားနှင့် မဏိပူရနယ်တို့တွင် ယခုတွေ့ရသည်။ ရှေးကုကီချင်းတို့၏ ဘာသာစကားမှာ အလယ်ပိုင်း ချင်းတို့၏ ဘာသာစကားနှင့် နီးစပ်သည်ဟု ဆို၏။ ဤချင်းမျိုးတွင် ပါဝင်သူတို့မှာ ကချာနယ်မြောက်ပိုင်း တိပါရတောင်၊ စီလဟက်တွင် အများဆုံး တွေ့ရသည်။ ထို့အပြင်ရန်ခေါနှင့် လမ်များ၊ မဏိပူရနယ်ရှိ အနာလများ၊ ရခိုင်တောင်တန်းနယ်၊ ကုလားတန်မြစ်တဝိုက်ရှိ ကျော သို့မဟုတ် ချောများလည်း ပါဝင်သည်။ ယင်းချောလူမျိုးများကား လွန်ခဲ့သော နှစ် ၃ဝ⁠ဝ ကျော်အထက်က ရခိုင်မိဖုရားစောမဲကြီးသည် ဘုရားကျွန်အဖြစ် လှူဒါန်းခဲ့၍ ထိုအရပ်ဒေသသို့၍ ရောက်လာသည်ဟု သက်ကြီးစကား သက်ငယ်ကြား ရှေးသူဟောင်းတို့၏ စကားတွင် ဖော်ပြထားသော လူမျိုးများ ဖြစ်သည်။

မြောက်ပိုင်းချင်းများ

မြောက်ပိုင်းချင်းလူမျိုးတို့တွင်လည်း နီးစပ်ရာဘာသာ စကားအလိုက် (က) သာဒိုး(Thadou)ချင်းများနှင့် (ခ) စုတ်တေး (Sokte) ကမ်ဟောင် (Kamhau)နှင့် စီးယင်း (Siyin/ Sizang)ချင်းများဟု ၂ စုခွဲထားသည်။ သာဒိုး (၆ဝ⁠ဝဝ)နှင့် ယိုး (၁၄ဝဝ)တို့မှာ ယခင်က မြန်မာပြည်မတွင် နေခဲ့ကြဟန် တူ၏။ နှစ်ပေါင်း ၃ဝဝ၊ ၄ဝဝ လောက်က နာဂတို့ဒေသဖြစ်သော စုံမရတောင်တန်းဒေသသို့ ဝင်ရောက်နေထိုင်လာကြသည်။ ယခုအခါတွင် တီးတိန်နယ်၏ မြောက်ဘက်အစွန်ဒေသနှင့် မဏိပူရပြည်နယ်တို့တွင် တွေ့ရသည်။

စုတ်တေး (Sokte)၊ ကမ်ဟောင် (Kamhau)၊ စီးယင်း (Siyin/ Sizang)

၁၉၃၁ ခု သန်းခေါင်စာရင်းအရ စုတ်တေးချင်းဦးရေမှာ ၁၇ဝ⁠ဝဝ ကျော်၊ ကမ်ဟောင်ချင်း ၂ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်နှင့် စီးယင်း ချင်း ၃၅ဝ⁠ဝ ကျော်ရှိကြောင်း သိရ၏။ ယင်းတို့မှာ အကြမ်း အားဖြင့် တီးတိန်နယ်တွင် နေကြ၍ တီးတိန်ချင်းဟုလည်း ခေါ်ကြသည်။ စုတ်တေးချင်းတို့သည် တီးတိန်နယ်မြောက်ပိုင်း မဏိပူရမြစ် ကမ်းများပေါ်တွင် နေကြသည်။ အထက်မြန်မာ ပြည်ကို သိမ်းပိုက်စဉ်က ဗြိတိသျှတို့ အကြိတ်အနယ် တိုက်ယူ ရသော ချင်းတို့မှာ စိယင်ချင်းများ ဖြစ်၏။ အမည်ရင်းမှာ ရှီယန်တေးဖြစ်၏။ မြန်မာတို့က သူတို့ကို စိယင်ဟု ခေါ်ကြ သည်။

စီးယင်းချင်းတို့မှာ လူဦးရေနည်း၍ ရွာကြီး ၈ ရွာလောက် တွင်သာ နေလင့်ကစား စစ်မှုထမ်းခြင်းတွင် လက်ဦးဖြစ်ခြင်း၊ တိုးတက်လိုခြင်းတို့ကြောင့် အရေးပါလှသူများ ဖြစ်၏။ ဒေသ အနှံ့အပြားသို့ ရောင်းဝယ် ဖောက်ကားလေ့ရှိသဖြင့် နေရာအနှံ့ အပြားသို့ ရောက်သည့်အတိုင်း သူတို့၏စကားကို တီးတိန်နယ် တွင် အများပြောဆိုနိုင်၍ ထိုနယ်၏ ရုံးသုံးစကားပင် ဖြစ်ခဲ့ပေ သည်။ စီးယင်းချင်းတို့သည် တီးတိန်၊ စုတ်တေးတို့၏ အရှေ့ ဘက် ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသည်။ ပင်ပန်းခံကာ ကြိုးစားလုပ် ကိုင်၍ တတ်သိလိုစိတ်ရှိကြသည်။ ယောက်ျားတို့သည် အမဲ လိုက်ခြင်းနှင့် စစ်တိုက်ခြင်း၌ ဝါသနာပါသည်။ အလုပ်ကြမ်း မှာမူ မိန်းမနှင့် ကျွန်တို့၏အလုပ် ဖြစ်သည်ဟု စီးယင်းချင်းတို့ ဆိုရိုးစကားရှိသည်။ တီးတိန်နယ်ချင်းတို့သည် ဖလမ်းချင်း (ဝှန်လငိုတို့မှတပါး) တို့နှင့်မတူဘဲ ဆံနောက်တွဲထုံးကြ သည်။ မဏိပူရပြည်နယ်သို့ သွားရာလမ်းမှာ ထိုချင်းတို့၏ ဒေသကို ဖြတ်သန်းသွားသဖြင့် ယဉ်ကျေးမှုတွင် များစွာ တိုးတက်လျက် ရှိကြသည်။

အလယ်ပိုင်းချင်းများ

ဖလမ်းနှင့် ဟားခါးနယ်များတွင်နေကြသော ချင်းများသည် အလယ်ပိုင်းချင်းဖြစ်၏။ ဖလမ်းနယ်ရှိ ချင်းတို့တွင် ရှူန်က သို့မဟုတ် တရှုံချင်းများ (၃ဝ⁠ဝဝ)၊ ဇဟောင် သို့မဟုတ် ယဟောင်ချင်းများ (၉၅ဝဝ)၊ လိုင်ဇို သို့မဟုတ် လွန်စီအိုချင်း များ (၆၅ဝဝ)၊ ကွန်လီချင်းများ (၃၅ဝဝ)၊ ငွန် သို့မဟုတ် တပေါင်ချင်းများ (၃၅ဝဝ) နှင့် ဇင်ဂျက်ချင်းများ (၆ဝ⁠ဝဝ)တို့ ပါဝင်သည်။ ဤဒေသတွင် လိုင်ဇိုစကားကို အသုံးများသည်။ ချင်းတောင်အခြားဒေသနှင့် နှိုင်းစာလျှင် ထိုဒေသတွင် လူဦးရေများပြား၏။ အိမ်ခြေ ၄ဝဝ မျှရှိသော ရွာကြီးတို့ကို တောင်စောင်းများတွင် တည်ဆောက်နေကြသည်။ ပြောင်း၊ ဗူး၊ ဖရုံတို့မှာ အဓိကအစာ ဖြစ်ပေသည်။ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု နည်းပါးလှသည်။ ကိုယ်လုံးကိုယ်ဖန်အားဖြင့် အခြားချင်းတို့ လောက် မတောင့်တင်း သော်လည်း ဆက်ဆံရေး၌ ပိုမို ကျွမ်းကျင်ကြ၍ မိတ်သင်္ဂဟပေါများကြသည်။ ယဟောင်တို့သည် မိမိတို့ဖာသာ တောင်ရိုးတစ်ခုတွင် နေကြ၏။ စုတ်တေးနှင့် ကမ်ဟောင်တို့မှာ မိမိတို့မှ ဆင်းသက် သူများဟု ယူဆကြသည်။ ဝှန်လငိုတို့ကား ကျန်ရစ်နေခဲ့သော လူရှေများဖြစ်ကြ၏။ တရှုံ တို့မှာ တောင်ဘက်ဆီမှ ဟားခါးတို့ တိုက်ခိုက်မှုကြောင့် ဖလမ်းသို့ ရွှေ့လာသူများ ဖြစ်၏။ ဤဒေသရှိ ချင်း အမျိုးစုတို့မှာ ရောနှောနေထိုင်ကြသည်။ ဒေသလိုက် အများသဘောတူ ရွေးကောက်တင်မြှောက်သော လူကြီး ၅ ဦး ပါဝင်သည့် အဖွဲ့က စီမံအုပ်ချုပ်ကြလေသည်။ ဟားခါးနယ်ရှိချင်းများတွင် ဟားခါးနယ်မြောက်ပိုင်းနေ လိုင်(ဟားခါး) ကလန်⁠ကလန်နှင့် ယိုကွ(ပေါင်း ၂၄ဝ⁠ဝဝ)၊ တောင်ပိုင်းနေ လောထု (၁ဝ⁠ဝဝဝ)၊ ဇိုတုန် (၉ဝ⁠ဝဝ)၊ ဆမ်တန် (၇ဝ⁠ဝဝ) တို့ ပါဝင်သည်။ ဗိုလ်မှူး အင်းရစ်က ဟားခါးစုစု ပေါင်း ၆၈ဝ⁠ဝဝ ခန့်ရှိမည်ဟု ခန့်မှန်းသည်။ ချင်းတောင်သူပုန်ထစဉ်က ဗြိတိသျှတို့ လေးစားလောက်အောင် တိုက်ရည်ခိုက်ရည်ကောင်းစွာနှင့် တော်လှန်တိုက်ခိုက်ကြ သည်။ စစ်ရည်စစ်သွေးရှိသူများ ဖြစ်၏။ အရပ်အမောင်း ကောင်း၍ သန်စွမ်းပင်ပန်းခံနိုင်သူများ ဖြစ်သည်။ အသိဉာဏ် ကောင်းသူများ ဖြစ်လင့်ကစား နေထိုင်ရာဒေသမှာ ရောက်ပေါက်ရန် ခဲယဉ်းခြင်းကြောင့် တိုးတက်သင့်သလောက် မတိုးတက်ကြပေ။ ဤဒေသတွင် (ဟားခါး)စကားကို အသုံးများကြ၏။ မိရိုးဖလာ ဆက်ခံလာသော အကြီးအကဲတို့က ဒေသလိုက် အုပ်ချုပ်ကြသည်။

ကမ္ဘာကို ရေလွှမ်းမိုးပြီးနောက် ကျန်နေသောဇနီးမောင်နှံမှ ပေါက်ဖွားလာသည်ဟု ဟားခါးချင်းတို့ ယုံကြည်ကြသည်။ အကြီးအကဲတို့မှာ ပိုးဖြင့် လှပဆန်းကြယ်စွာရက်လုပ်ထားသော လွှာချင်းများကို ရုံကြသည်။ ဝှန်လငိုချင်းတို့မှအပ ဤအလယ်ပိုင်း ချင်းတို့သည် မိမိတို့ဆံကို ဦးခေါင်းထိပ်၌ သို့မဟုတ် နဖူးပေါ်၌ ထုံးရစ်ကြသည်။ သို့ဖြစ်၍ မြန်မာတို့က ယင်းတို့အား ဗောင်းရှည်ဟု ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။

လူရှေနှင့် လခါ

အလယ်ပိုင်းချင်းတို့တွင် လူရှေနှင့် လခါချင်းတို့ကိုပါ ထည့်သွင်းရပေမည်။ မြန်မာနိုင်ငံမှ အာသံ ပြည်နယ်ဘက်သို့ ရွေ့ပြောင်းခဲ့ကြသဖြင့် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းမှာ ထိုလူများကို အနည်းငယ်သာ တွေ့နိုင်ပေသည်။ လူအများစုမှာမူ နိုင်ငံပ၌ နေထိုင်ကြ၏။ ရခိုင်တောင်တန်းနယ်မြောက်ပိုင်းတွင် လခါ များ ရှိသေးရာ ထိုဒေသ၌ ယင်းတို့ကို ရခိုင်တို့က ရှမ်းတုဟု ခေါ်ကြသည်။

တောင်ပိုင်းချင်းများ

တောင်ပိုင်းချင်းများတွင် ပါဝင်သူတို့မှာ ပခုက္ကူ တောင် တန်းဒေသ ချင်းတောင်နှင့် ရခိုင်တောင်တန်းဒေသ တို့ဆုံရာ ခေါင်လှသည့်ဒေသတွင် ေနေထိုင်ကြသည်။ ဝေလောင်ချင်းများ၊ တမန်း(၈)များ (၈ဝ⁠ဝဝ)၊ မိရမ်များ (၅ဝ⁠ဝဝ)၊ ဇိုလမ်နီများ (၂၅ဝဝ) နှင့် မဂန်ခေါ် ကြိမ်ပတ်ချင်းများ (၃ဝ⁠ဝဝ)တို့အပြင် ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသနေ ချင်းများ၊ မင်းဘူး၊ သရက်မြို့၊ ပြည်ခရိုင်များနှင့် ရခိုင်တိုင်းနေချင်းများ ပါဝင်ကြသည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသ (ချင်းပုတ်၊ ချင်းပုန်းနှင့် ယင်ဒူးများ) ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသတွင် ချောင်း ၁ဝ ချောင်းရှိရာ ထိုချောင်းတို့အနက် မြောက်ဘက်ပိုင်း ၇ ချောင်းတွင် ချင်းပုတ်ခေါ် ကန်ပက်လက်ချင်းတို့ (၂ဝ⁠ဝဝဝ) နေထိုင်၍ တောင်ဘက်ကန်ပက်လက်အထက် စလင်းနှင့်အခြားတစ်ချောင်း တွင် ယင်ဒူးတို့ (၄၅ဝဝ)နေထိုင်ကြ၏။ မုန်းချောင်းနှင့် ထို ချောင်း၏ မြောက်ဘက်နှင့် ဆောမြို့၏တောင်ဘက်တွင် ချင်းပုန်း (၈ဝ⁠ဝဝ)တို့ကို တွေ့ရ၏။ ထိုမှသည် တောင်ဘက် မင်းဘူးခရိုင်သို့ ပျံ့နှံ့နေထိုင်ကြသည်။ ဤချောင်းများတွင် ချင်းတို့သည် ၁၅ အိမ်၊ အိမ် ၂ဝ အစုဖြင့် ရွာကလေးများတည်၍ နေထိုင်ကြ၏။ ထိုအိမ်စုကလေးများကို ပေါင်းကာ ချောင်းအလိုက် အုပ်ချုပ်ရန် ချောင်းအုပ်များ ကို ခန့်ထားခဲ့လေသည်။ ချောင်းအုပ်တို့မှာ အစိုးရလခစားများ ဖြစ်၍ ချင်းတောင်ဒေသရှိ အကြီးအကဲများကဲ့သို့ ဩဇာအာဏာ မရှိကြပေ။

ချင်းပုတ်တို့မှာ အယူသည်း၍ ဗဟုသုတနည်းပါးကြ သည့်အတိုင်း တိုးတက်မှုမရှိလှပေ။ နတ်ကိုးကွယ်မှုကို လေး နက်စွာ ယုံကြည်ကြ၏။ နတ်မမေးဘဲ မည်သည့်အမှုကိုမျှ မပြုကြသဖြင့် ယင်းတို့နှင့် ဆက်ဆံရန်မှာ မလွယ်ကူလှပေ။ မင်းတပ်၊ ကန်ပက်လက်တဝိုက်ရှိ ချင်းပုတ်တို့မှာ တောလိုက်ရာ၌ ကျွမ်းကျင်ကြသည်။ ၅ ပေမျှ ရှည်သောလေးနှင့် သတ္တု အဖျားတပ်ထားသော မြားများ၊ ဓားတိုများကို အမြဲဆောင်သည်။ လေးကြိုးရိုက်ခြင်းမှ ကာကွယ်နိုင်ရန် ယွန်းချထားသော ကြိမ် လက်ပတ်ကို လက်ဝဲလက်တွင် ဝတ်ဆင်ကြသည်။ အမျိုးသားများသည် အဝတ်အထည်ကို လုံ⁠လုံလဲလဲ မဝတ်ဆင်ကြချေ။ အမျိုးသမီးတို့မှာ ပေါင်လယ်ထိသာ ရောက်သော သင်တိုင်း များကို ဆင်မြန်းကြ၏။ ထိုသင်တိုင်းများကို ခက်ခဲဆန်းကြယ်စွာ ရက်လုပ်ထားပေသည်။

မင်းတပ်နှင့် ကန်ပက်လက်နယ်ရှိ ချင်းတို့ကို ချင်းပုတ်ဟု ခေါ်လျှင် မနှစ်သက်ကြချေ။ သူတို့နေထိုင်ရာ ချောင်းကိုစွဲ၍ အမျိုးနာမည်ကို မှည့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ သို့သော် လူမျိုးခွဲဗေဒ အလို့ငှာ ချင်းပုတ်ဟု သုံးကြလေသည်။

တောင်ပိုင်းချင်းအချို့တို့သည် များသောအားဖြင့် မျက်နှာ တွင် ပါးရဲထိုးကြသည်။ ထိုးသည့်ပုံစံမှာ လူမျိုးစုကို လိုက်၍ ကွဲပြား၏။ အသက် ၇ နှစ် ၈ နှစ်လောက်မှစ၍ နှစ်စဉ် နှစ်တိုင်း မျက်နှာပြည့်သည့်တိုင်အောင် ထိုးကြသည်။ ပါးရဲထိုးရသည့် အကြောင်းမှာ အခြားလူမျိုးက ဖမ်းဆီးသွားသော် လွယ်ကူစွာ ရှာဖွေနိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်သည်ဟု ဆို၏။ ချင်းပုန်းတို့မှာ ဗုဒ္ဓအယူဝါဒကို အများအပြား သက်ဝင်ယုံကြည်ကြသည်။ ချင်းတောင်၏ အရှေ့ဘက်တောင်ခြေရင်းတွင် များစွာ မြန်မာဆန်လှသော တောင်သားများ (၁⁠၁ဝ⁠ဝဝ)သည် တကောင်းပန်းဘဲမောင်တင့်တယ်မှ ဆင်းသက်ခဲ့၍ တချိန်က ပုပ္ပါးတောင်တွင် နေခဲ့ကြသည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ ချင်းများသည် မြန်မာများနှင့် အိမ်ထောင်ပြုခြင်း မရှိကြချေ။ ပိုးများကို မွေးမြူ၍ ယောပုဆိုးများကို ရက်လုပ်ကြသည်။ မြန်မာပြည်မအတွင်း တောင်ဘက်အကျဆုံးချင်းတို့မှာ ရှို သို့မဟုတ် အရှိုချင်းများ ဖြစ်၏။ ၁၉၂၁ ခု သန်းခေါင်စာရင်း တွင် လူဦးရေပေါင်း ၆ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်ပြထားသော်လည်း ၁၉၃၁ ခု၌မူ ၁၅ဝ⁠ဝ ကျော်သာ ပြထားသည်။ ထိုသန်းခေါင်စာရင်းတွင် သီးခြားအမည်ခွဲခြား ဖော်ပြခြင်း မရှိသောချင်းလူမျိုးဦးရေ ၉ဝ⁠ဝဝဝ ရှိသည့်အနက် ၄ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်မှာ မကွေးတိုင်း အတွင်း၌ ဖော်ပြထားပေသည်။

ရခိုင်ပြည်နယ်

ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ ချင်းလူမျိုးတို့တွင် လူဦးရေအများဆုံးမှာ မြို ( ခမိ ) သို့မဟုတ် မြို ( ဝါကုန်း) လူမျိုးဖြစ်၏။ လူဦးရေ ၁၂ဝ⁠ဝဝဝ မျှရှိ၍ စစ်တွေခရိုင်တွင် ၃ ပုံ ၂ပုံ၊ ရခိုင်တောင်တန်းဒေသတွင် ၃ ပုံ ၁ ပုံ ပျံ့နှံ့လျက် ရှိသည်။ အခြားချင်းလူမျိုးများမှာ ပခုက္ကူ တောင်တန်းနယ်ရှိ ချင်းပုန်း၊ ယင်ဒူးတို့နှင့် နွယ်သော ပို၊ မုံယင်၊ ကို၊ ကယင်တို့ ဖြစ်သည်။ ယင်းတို့ကို ကျောက်ဖြူနှင့် စစ်တွေခရိုင်တွင် တွေ့ရ၏။ ခမွီ သို့မဟုတ် ခမွေတို့ကို ရခိုင် တောင်တန်းဒေသ၊ စစ်တစ်ကောင်းခရိုင် တောင်ကုန်းဒေသတို့ တွင် တွေ့ရ၏။ အရိုင်းနှင့် အဝဟု ၂ မျိုး ကွဲသေးသည်။ အရိုင်းခမွီတို့အား တစ်နည်းအားဖြင့် အဖျားခမွီဟုလည်း အချို့ တို့က ခေါ်သည်။

အခြားချင်းအမျိုးများမှာ ရခိုင်တောင်တန်းဒေသရှိ တောင်ဆို (၁ဝ⁠ဝဝ)၊ စစ်တွေခရိုင်ရှိ ကောကဒန် (၃ဝဝ)၊ မြောက်ဦးခရိုင်တွင် အများဆုံးတွေ့ရသော လေးတူ(၁၅၀ဝဝ)၊ စစ်တု (၅ဝ⁠ဝဝ)၊ မတု (၁၅ဝ)နှင့် ချောင်းကြီးချင်း (၃၆) တို့အပြင် ကျောက်ဖြူနယ်အတွင်းတွင် အများဆုံး အခြေတည် နေထိုင်၍ သံတွဲနယ်အတွင်းတွင် အနည်းအကျဉ်းသာ နေထိုင် သည်ကို တွေ့ရသော စိုင်ဘောင်ချင်း (၈ဝ⁠ဝဝ)တို့ ဖြစ်လေ သည်။

အထူးသဖြင့် တီးတိန်နယ်မှ ချင်းတို့သည် ကုန်းဘောင် ခေတ် မြန်မာဘုရင်များလက်ထက် စော်ဘွားနယ်အဖြစ် ဖွဲ့စည်း ထား၍ ခေါင်းဆောင်တို့မှာ စော်ဘွားအဖြစ် ချီးမြှင့်ခြင်းခံခဲ့ ရသော လူမျိုးများဖြစ်ပေသည်။ ထိုစဉ်ကတည်းကပင် မြန်မာနိုင်ငံ၏ အရေးတွင် ပါဝင်ဆောင်ရွက်လိုသော တိုင်းရင်းသား များ ဖြစ်၏။ အထက်မြန်မာပြည်ကို ဗြိတိသျှတို့ သိမ်းပိုက်ပြီး နောက် ချင်းတောင်တွင် အုပ်ချုပ်မှုအခြေစိုက်ရန် ကြိုးစားရာ တွင် ၁၈⁠၈၈ ခုနှစ်မှ ၁၈၉၆ ခုနှစ်ထိ ဗြိတိသျွတို့ကို ခုခံ တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ အခြေစိုက်အုပ်ချုပ်မိသည့်တိုင်အောင် ၁၉၁၇၊ ၁၈ ခုနှစ်တွင် ဟားခါးနှင့် ကုကီချင်းတို့က ၂ နှစ် ကြာမျှ တော်လှန်တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြ၏။

ပထမကမ္ဘာစစ်အတွင်း ၁၉၁၇ ခုနှစ်က ချင်းအမျိုးသား ၁ဝ⁠ဝဝ ခန့်ကို အလုပ်သမားတပ်အဖြစ် ပြင်သစ်နိုင်ငံသို့ ဗြိတိ သျှတို့က ပို့ခဲ့လေသည်။ ၁၉၂၁ ခုနှစ်တွင် အမှတ် ၄/၂ဝ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ကို ဖွဲ့ခဲ့၏။ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် အိန္ဒိယပြည်နှင့် မြန်မာပြည် ခွဲခွာပြီးသည့်နောက်သော် မြန်မာသေနတ်ကိုင်တပ်များ ဖွဲ့စည်းရာတွင် တပ်တိုင်း၌လိုလိုပင် ချင်းအမျိုး သားတို့ ဝင်ရောက်အမှုထမ်းခဲ့သည်ကို တွေ့မြင်သိရှိရပေသည်။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးသည့်နောက် ချင်းအမျိုးသားတို့မှာ များစွာ နိုးကြားတိုးတက်လာ၏။ တောင်တန်း ဗုဒ္ဓသာသနာပြု အဖွဲ့၏ ကြိုးစားမှုကြောင့် ချင်းအချို့တိုသည် ဗုဒ္ဓအယူဝါဒကို စတင်ယုံကြည်လာကြလေပြီ။ အုပ်ချုပ်မှုဘက်တွင် ချင်းဝိသေသတိုင်းဟု သတ်မှတ်ကာ ဝန်ကြီးတစ်ဦးက ဦးဆောင်၍ အုပ်ချုပ်လေရာ လမ်းပန်းဆက်သွယ်ရေး၊ ပညာရေး၊ စီးပွားရေး နှင့် ကျန်းမာရေးတို့ဖက်တွင် ထူးခြားစွာ တိုးတက်လာသည်နှင့် အမျှ ချင်းဝိသေသတိုင်းသည် ယခုအခါ ပြည်ထောင်စုအတွင်း၌ ခေတ်နှင့်ယင်ပေါင်တန်းလိုက်နိုင်အောင် ကြိုးစား တိုးတက် လျက် ရှိပေသည်။ ဖေဖော်ဝါရီလ ၂ဝ ရက်နေ့ကို ချင်းအမျိုး သားနေ့ဟု ပြည်ထောင်စုအစိုးရက အသိအမှတ်ပြုထားလေ သည်။

ဝတ်စားဆင်ယင်ထုံးဖွဲ့မှုများ

ချင်းလူမျိုးတို့ကိုရှေးဟောင်းအာသံ စကားဖြင့် လည်းကောင်း ဘင်္ဂါလီဘာသာ ဖြင့်လည်းကောင်းကုကီလူမျိုးဟုလည်းခေါ်သည်။ ပုဂံရှေးဟောင်း ကျောက်စာများတွင် အနောက်ဘက်ဒေသများ ချင်းတောင်အချို့ နေရာများတွင် ယေဘုယျအားဖြင့် စောင်အဖြူတစ်ကို ဘယ်ဖက်ပခုံးပေါ်တွင်တင်ပြီး ကျန်တစ်စကို ယာဖက်ချိုင်းအောက်မှ ပတ်၍ ဘယ်ဖက်ပခုံးထက်သို့ ပြန် ၍သိုင်းခြုံဝတ် ဆင်လေ့ ရှိသည်။ ပွဲလမ်းသဘင်များတွင် ပွင့်ဒူးမ ခေါ် အနက်စိမ်းအနီရွှေပွင့်ရောင်စောင်ကြားများကိုဝတ်ဆင်လေ့ရှိသည်။ ရှေးခေတ်အမျိုးသားများ သည် မြန်မာအမျိုးသားများကဲ့သို့ ဆံပင်ရှည်များထားလေ့ရှိသည် ယခုထက်တိုင် အချို့ဆံပင်ရှည်များထားဆဲဖြစ်သည်။ အမျိုးသမီးများသည်အကျီလက်ရှည်ခါးအောက်တင်ပါးဖုံးသည်အထိဝတ်ဆင်ကြသည်။ အကျီလက်ပြင်တွင်အပွင့်ကြောင်း၊ချိုင်းကြား ခါးအောက်တင်ပါးအထိအနီရစ်သုံးရစ်နှစ်ဖက်စလုံးပါရှိသည်။ ထဘီကိုမူဒူးအထိနှစ်နှံစပ်၊အနီအနက်ကြားသို့မဟုတ်အနက်နှင့်နက်ပြာရောင်ဝတ်ဆင်သည်။ သာမန်အချိန်အခါများတွင် ကိုယ်ပေါ်တွင်စောင်ဖြူများဝတ်ထားတတ်သည်။ ပွဲလမ်းသဘင်များရှိလျှင်ပွင့်ဒူမစောင်သို့ မဟုတ်တင်းတိမ်များ ဝတ်ဆင်ကြလေသည် အမျိုးသမီးများသည်ဆံပင်ကို သုံးစုခွဲပြီးဘေးနှစ်ဘက် နောက်ဘါက်တွင်ရစ်၍ ချထားသည်အချို့ကကျစ်ဆံမြီးသုံးခုထိုးထားသည် ရှေးကမျက်နှာတွင်ပရဲဆေးမင်ကြောင်ထိုးသည့် ဓလေ့ရှိခဲ့သည်။

ဇိုမီးခွါဒိုပွဲတော်

ဇိုမီး ခွါဒိုပွဲတော် ဟူသော ဝေါဟာရသည် ဇိုမင်းဆက် (1046-256 BC) အတွင်း ပေါ်ပေါက်လာသော ပွဲတော်များဖြစ်သည့် Qingming ပွဲတော်၊ ဆောင်းဦးပေါက်ပွဲတော် သို့မဟုတ် Chunshe၊ ဘိုးဘေးဘီဘင်များကို ဂုဏ်ပြုသောအားဖြင့်၊ ကောက်ရိတ်သိမ်းပွဲကျင်းပခြင်းနှင့် နွေဦးရာသီများကို အလေးထားသော ဇိုမီး ရိုးရာပွဲဖြစ်သည်။ ဤပွဲတော်များသည် အချိန်ကြာလာသည်နှင့်အမျှ သိသာထင်ရှားစွာ ပြောင်းလဲလာသော်လည်း ဤကာလအတွင်း ဖြစ်ပေါ်လာသည့် ပွဲတမျိုးဖြစ်သည်။

ဇိုမင်းဆက်မှ အဓိကပွဲတော်များမှာ

(၁) Qingming ပွဲတော် (သင်္ချိုင်း-သုတ်သင်နေ့)

ဤပွဲတော်သည် ဇိုမင်းဆက်တွင် အရင်းခံရှိပြီး ဘိုးဘွားများအား အလေးအမြတ်ပြုသည့် ဓလေ့ထုံးစံများရှိသည်။ ယခုအချိန်သည် ဘိုးဘေးများ၏ သင်္ချိုင်းဂူများကို ဂုဏ်ပြုခြင်းနှင့် သန့်ရှင်းရေးအတွက် တရားဝင် အားလပ်ရက်ဖြစ်ပြီး၊ နွေဦးရာသီတွင် စွန်လွှတ်ခြင်းကဲ့သို့သော လှုပ်ရှားမှုများ ပါဝင်သည့် အလေ့အကျင့်တစ်ခုဖြစ်သည်။

(၂) ဆောင်းဦးပေါက်ပွဲတော်

ဤရိတ်သိမ်းပွဲတော်၏ မူလအစမှာ ဧကရာဇ်မင်းများက ရိတ်သိမ်းမှုအတွက် လကို ကျေးဇူးတင်ကြောင်း ပြောသောအခါ ဇိုမင်းဆက်မှ ဆင်းသက်လာခြင်းဖြစ်သည်။

မိသားစုပြန်ဆုံပွဲ၊ လဝတ်ပြုခြင်း၊ လမုန့်စားခြင်းတို့အတွက် အချိန်ကျန်သေးသည်။

(၃) Chunshe (နွေဦးလူထုနေ့)

ဤရိုးရာပွဲတော်သည် Shang နှင့် Western ဇိုမင်းဆက်များအတွင်း မြေဆီလွှာ၏ ဘုရားသခင်ကို ဂုဏ်ပြုရန်အတွက် ပွဲတော်နှင့် ရိုးရာဓလေ့တစ်ခုအဖြစ် စတင်ခဲ့သည်။ သတ်မှတ်ထားသောရက်စွဲကွဲပြားသော်လည်း၊ ၎င်းသည် ယဇ်ပူဇော်ခြင်းနှင့် ရပ်ရွာစုရုံးချိန်ဖြစ်သည်။

(၄) ရှန်စီပွဲတော်

ဇိုမင်းဆက်အတွင်း အလောင်းများကို သန့်စင်ရန်နှင့် သန့်စင်ရန် မူလက မြစ်ရေချိုးသည့် ဓလေ့ဖြစ်ပြီး၊ ဤပွဲတော်သည် ဟန်မင်းဆက်၏ နှစ်ထပ်မြောက် တတိယနေ့သို့ ပြောင်းလဲလာသည်။

ပွဲတော်များအတွက် ဇိုမင်းဆက်သည် (ဘီစီ ၁၀၄၆-၂၅၆) တွင် တရုတ်ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဘာသာတရားအတွက် ဖော်ညွှန်းသောကာလဖြစ်သည်။ တည်မြဲသောယဉ်ကျေးမှုဓလေ့ထုံးတမ်းများနှင့် ပွဲတော်များစွာသည် ဤခေတ်၏ ထုံးတမ်းဓလေ့များနှင့် ဓလေ့ထုံးတမ်းများမှ မူလအစဖြစ်သည်။

ဤခေတ်မှ မှတ်တမ်းတင်ထားသော သမိုင်းသည် ဘိုးဘေးကိုးကွယ်မှုနှင့် ကောက်ရိတ်သိမ်းပွဲများ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာကာ နောက်ပိုင်း ဇိုမီးများရဲ့ ရိုးရာဓလေ့ အခြေခံဖြစ်လာခဲ့သည်ကို ပြသသည်။( festivals originating during the Zhou Dynasty (1046–256 BC))

မြန်မာနိုင်ငံတွင် ဇိုမီး အမျိုးသားတို့၏ ရိုးရာပွဲတော်ဖြစ်သော ခွာဒိုပွဲတော်ကို အေဒီ ၁၄၀၀ တွင်လဲ ထန်ဟော (Thangho) နှင့် လျန်းဒို (Liando) ခေတ်ကတည်းက နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်း အစဉ်အလာ မပျက် ကျင်းပနေကြသည်။ ထန်ဟော(Thangho) နှင့် လျန်းဒို (Liando) သီချင်း-

(a) Gual in kumkhua do na lingling, Do na lingling e Gual in kumkhua do na lingling e.

(b) Gual in kumkhua do na lingling e, do hang ah naubang vakap ing e. ဟုဆိုသည်။

မြန်မာနိုင်ငံ ချင်းပြည်နယ် တီးတိန်ခရိုင် ထဲက ဇိုမီးဘာသာနဲ့ ခွါဒိုလို့ ခေါ်တဲ့ ကောက်သစ်စားပွဲတော်ဟာ ဇိုမီး လူမျိုး တွေရဲ့ ရိုးရာဓလေ့တခုဖြစ်သည်၊ ဇိုမီး လူမျိုးတွေဟာ တောင်ယာလုပ်ငန်းကို အဓိကထား လုပ်ကိုင်ကြတာကြောင့် တောင်ယာ ရိတ်သိမ်းတဲ့ ဒီရာသီ ရောက်ပြီ ဆိုရင်တော့ တောင်ယာနီးချင်း ဆွေမျိုးတွေနဲ့ စုပေါင်းစားသောက် ကြရင်း နောက်လာမယ့် ရာသီမှာ သီးနှံတွေ အောင်မြင်ဖို့ ရိုးရာနတ်ပူဇာ်ပသတာတွေ လုပ်လေ့ရှိပါသည်။

ဒီပွဲတော်မှာ ဇိုမီး လူမျိုးတွေရဲ့ ရှေးဘိုးဘေးတွေကို ပင့်ဖိတ်ကန်တော့တာတွေအပြင် ရွာတွင်းမှာ ရှိတဲ့ မကောင်းဆိုးဝါးတွေကို နှင်ထုတ်တာတွေလည်း လုပ်ကြပါတယ်။ ရိုးရာခွာဒိုပွဲဟာ နှစ်သစ်ကူးပွဲတော် တစ်မျိုးဖြစ်ပြီး အောက်တိုဘာလမှာ အများဆုံး လုပ်ကြပါတယ်။

ခွာဒိုပွဲတော်သည် ဇိုမီး တိုင်းရင်းသားလူမျိုးတို့၏ ရိုးရာဓလေ့ပွဲတော်တစ်ခုဖြစ်သည်။ ခွာဒိုပွဲတော်သည် ဇိုမီး လူမျိုးတို့၏ ရိုးရာပွဲတော်များအနက် အထူးအရေးပါဆုံးနှင့် အမြင့်မြတ်ဆုံးပွဲတော်ဖြစ်သည်။ ခွာဒိုပွဲတော်ကို ရွာလုံးကျွတ် စုပေါင်းကျင်းပလေ့ရှိသည်။ အဆင့်အတန်းမရွေး၊ ဘာသာမရွေး စုပေါင်းတာဝန်ယူကာ စုပေါင်းကျင်းပလေ့ရှိသည်။ ရိုးရာ ခွါဒို (khuado) ပွဲတော်ကို ကျေးလက်ဒေသများနှင့် မြို့ပေါ်ရပ်ကွက်များတွင် ရိုးရာအစဉ်အလာမပြတ် နှစ်စဉ်တစ်ကြိမ် ကျင်းပလာခဲ့ကြသည်မှာ ယနေ့အချိန်အထိဖြစ်ပါသည်။

ချင်းပြည်နယ်ရေးရာဦးစီးအဖွဲ့မှ ၃-၈-၁၉၆၄ ရက်နေ့တွင် ရွေးချယ်သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ချင်းပြည်နယ်ရေးရာ ဦးစီးအဖွဲ့သည် ၂၇-၁၀-၁၉၆၄ ရက်နေ့တွင် သီတင်းကျွတ်လဆန်း ၁၄ ရက်၊ လပြည့်နေ့နှင့် လပြည့်ကျော် ၁ ရက်နေ့ စုစုပေါင်း သုံးရက်ကို ချင်းပြည်နယ်အတွင်း ဇိုမီး တိုင်းရင်းသား ခွာဒိုပွဲတော်ကို အစိုးရ ရုံးပိတ်ရက် အဖြစ်သတ်မှတ်ခဲ့သည်။

တောင်ယာသီးနှံများ တစ်နှစ်တာ ရိတ်သိမ်းပြီးစီးမှုအောင်ပွဲ၊ ရွာသူရွာသားများ ကျန်းမာပျော်ရွှင်ရေးနှင့် အနာရောဂါဘယ ကင်းဝေးစေရန်၊ ရာသီဥတု ကောင်းမွန်မှန်ကန်ပြီး တောင်ယာသီးနှံများ အထွက်တိုး အောင်မြင်စေရန်၊ ရွာတွင်းမှ မကောင်းဆိုးဝါးများနှင့် နတ်ဆိုးများကို နှင်ထုတ်ပြီး၊ အန္တရာယ်ကင်းဝေးစေရန်၊ အေးချမ်းသာယာစွာ နေထိုင်စားသောက်နိုင်ရန်နှင့် စိတ်သစ်ကိုယ်သစ်ဖြင့် ပျော်ရွှင်စွာ နှစ်သစ်သို့ ကူးပြောင်းရန်တို့ကို ရည်ရွယ်၍ နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်း ပြုလုပ်ကြခြင်း လည်းဖြစ်ပါသည်။

ပွဲတော်ကျင်းပချိန်(ခွာဒိုရာသီကာလ)

ခွာဒိုပွဲတော်ကျင်းပချိန်သည် ကျေးရွာဒေသ တစ်နေရာနှင့်တစ်နေရာ မတူပါ။ ဆပ်ဆန်၊ ပြောင်းဖူးစိုက်ပျိုးသည့် ကျေးရွာများ၌ စက်တင်ဘာလတွင် စတင်ကျင်းပပြီး စပါးစိုက်ပျိုးသော ကျေးရွာဒေသများ၌ ခွာဒိုပွဲတော်ကို ဒီဇင်ဘာလတွင် ကျင်းပလေ့ရှိသည်။ ခွာဒိုပွဲတော်ကို နေရာဒေသ အသီးသီးတွင် စက်တင်ဘာလ၊ အောက်တိုဘာလ၊ နိုဝင်ဘာလ၊ ဒီဇင်ဘာလများ၌ အသီးသီးကျင်းပခဲ့ကြသည်။ စက်တင်ဘာလမှ ဒီဇင်ဘာလအထိ ကာလကို ခွာဒို ရာသီကာလဟုခေါ်သည်။ တစ်ရွာနှင့် တစ်ရွာ အပြန်အလှန်ဖိတ်ကြားကာ စုပေါင်း ကျင်းပခဲ့ကြသည်။

ဇိုမီးရိုးရာ ခွါဒိုပွဲတော်ကို ဒေသအလိုက် အမျိုးမျိုး ခေါ်ဆိုသုံးစွဲကြသည်။ ကွမ်ခင့် (Kum Khen)၊ တုမ်တွန့် (Tuk Tun)၊ ခွာဒို (Khua Do)  ဤကဲ့သို့ ဒေသအလိုက် အသုံးအနှုန်းများ၊ ကွဲပြားမှုရှိသော်လည်း ခွာဒိုပွဲတော်၏ အနှစ်သာရ၊ ရည်ရွယ်ချက်နှင့် ပွဲတော်ကျင်းပရခြင်း၏ အကြောင်းရင်းတို့မှာမူ ကွဲပြားခြားနားခြင်းမရှိကြပေ။ ဇိုမီး လူမျိုးများသည် ဒေသအလိုက် ဓလေ့ ထုံးစံနှင့် ယုံကြည်မှု အယူဝါဒများသည် တူညီမှုရှိကြသည်။

ဇိုမီး ရိုးရာခွါဒိုပွဲတော် (ခေါ်) နှစ်သစ်ကူးပွဲတော်သည် ရာသီပွဲတော်ဖြစ်ပြီး နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်း အဓိက တောင်ယာသီးနှံများ ရိတ်သိမ်းပြီးချိန်တွင် ကျင်းပလေ့ရှိသည်။ ရာသီဥတု၊ ရေမြေ သဘာဝ၊ ပထဝီ အခြေအနေအရ တောင်ယာသီးနှံရိတ်သိမ်းချိန်သည် တစ်နေရာနှင့် တစ်နေရာ မတူညီကြချေ။ ထို့ကြောင့် ခွာဒိုပွဲတော်ကို အစောဆုံး စက်တင်ဘာလမှ နောက်အကျဆုံး ဒီဇင်ဘာလအထိ နေရာ ကျေးရွာအလိုက် ကျင်းပလေ့ရှိကြသည်။ ယခုအချိန်တွင် အစိုးရုံးပိတ်ရက် ဟုသတ်မှတ်ထားသော သီတင်းကျွတ်လဆန်း ၁၄ ရက်၊ လပြည့်နေ့ မှ လပြည့်ကျော် ၁ ရက်နေ့ အထိတွင်သာ ကျင်းပကြသည်။

ခွါဒို၏အနက်အဓိပ္ပာယ် ရှေးအခါက ဇိုမီးလူမျိုးများသည် ဤစကြဝဠာတစ်ခုလုံးကို ကောင်းကင်ဘုံ (Vantung) ၊ လူ့ကမ္ဘာ့ဘုံ  (Leitung) နှင့် မြေအောက်ဘုံ (Leinuai) ဟူ၍ လောကကြီးကို ဘုံသုံးဆင့်ဖြင့် တည်ဆောက်ထားသည်ဟု ယူဆကြသည်။ လူ့ပြည်၊ လူ့ရွာ၊ လူ့ကမ္ဘာဘုံကို ခွာ (khua)ဟု ခေါ်ဆိုသည်။ တန်ခိုးရှင်ဘုရားများနှင့် ကွယ်လွန်သူများ၏ ဝိညာဉ်များက စောင့်ရှောက်ကြသည်ဟု ယုံကြည်သည်။

ဒို (DO) ၏ အဓိပ္ပာယ်မှာ နှစ်မျိုးရှိသည်။ ဒို (DO)၏ အနက်အဓိပ္ပာယ်တစ်ခုမှာ တစ်ဦးနှင့်တစ်ဦး ဖော်ရွေပျူငှာစွာ ဧည့်ဝတ်ပြုခြင်း၊ ကျွေးမွေး ဧည့်ခံပြုစုခြင်း၊ ရပ်နီးရပ်ဝေးမှ ဧည့်သည် လက်ခံ၍ ကျွေးမွေးပြုစုစောင့်ရှောက်ခြင်းဖြစ်ပြီး ဒို(Do) ၏အနက်အဓိပ္ပာယ်တစ်မျိုးမှာ တိုက်ခိုက် ချေမှုန်းခြင်း၊ နှင်ထုတ်ခြင်း၊ ကြံ့ကြံ့ခံ၍ ခုခံခြင်း ပင်ဖြစ်သည်။

ခွါဒိုပွဲတော်၏ အနက်အဓိပ္ပာယ်မှာ တောင်ယာသီးနှံများ အောင်မြင်စွာ ရိတ်သိမ်းပွဲတော်တွင်  စားဖွယ် သောက်ဖွယ်ရာများဖြင့် ကွယ်လွန်သူများ၏ ဝိညာဉ်များကို ပူဇော်ဆက်ကပ်ခြင်း၊ တန်ခိုးရှင်ဘုရားများအား ပူဇော်ပသခြင်း၊ ဆုတောင်းမေတ္တာ ပို့ခြင်း၊ ရွာထဲမှ နတ်ဆိုးများကို နှင်ထုတ်ခြင်း၊ နှစ်သစ်တွင် ကျန်းမာပျော်ရွှင်ရေး၊ ရာသီဥတု ကောင်းမွန်မှန်ကန်၍ တောင်ယာသီးနှံများ အောင်မြင်ဖြစ်ထွန်းရေး၊ ရပ်နီးရပ်ဝေးမှ ဧည့်သည်များ ဧည့်ခံပြုစု ကျွေးမွေးရေးတို့အတွက် အလှူမင်္ဂလာ ဆုတောင်းပွဲတော်ကြီးကို အဆို၊ အကများဖြင့် တစ်ရွာလုံးတပျော် တပါး စုပေါင်းကျင်းပခြင်းကို ဆိုလိုပေသည်။

ပွဲတော်ရက်သတ်မှတ်ခြင်း၊ ခွာဒိုပွဲတော်တွင် ပွဲတော်ကျင်းပမည့်ရက်ကို အနည်းဆုံး တစ်ပတ်ခန့် ကြိုတင်သတ်မှတ်၍ ကြေညာသည်။ ပွဲတော်ရက်သတ်မှတ်ရန်အတွက် ရွာသူကြီး (Hausa)(သို့မဟုတ်) နတ်ဆရာ (Siampu) အိမ်တွင် ရွာလူကြီးများ စုဝေးတိုင်ပင်ပြီး နေ့ရက်သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ ယင်းနေ့ရက်ကို ရွာသူကြီး (Hausa)(သို့မဟုတ်) နတ်ဆရာ (Siampu)မှ ကြေညာပေးသည်။ တချို့သော နေရာဒေသများတွင် (Tulpi)ခေါ် ဆွေမျိုးစု နတ်ဆရာအကြီးအကဲ၏ သဘောတူခွင့်ပြုသည့် ရက်များ၌သာ ကျင်းပသည်။ ရွာသားများသည် ပွဲတော်ကာလတွင် ခရီးသွားလာခြင်းကို ရှောင်ကြဉ်ကြသည်။

ပွဲတော်အတွက် ကြိုတင်ပြင်ဆင်ခြင်းနှင့် တာဝန်ခွဲဝေမှု

ခွာဒိုပွဲတော်သည် ရွာလုံးကျွတ်ပွဲတော်ဖြစ်သဖြင့် တစ်ရွာလုံးမှ စုပေါင်းတာဝန်ယူကြရသည်။ ပွဲတော်အတွက် လိုအပ်သော ဆန်၊ ဆပ်ဆန်၊ အောင်လောက်၊ လူး၊ ဆပ်၊ ကောက်ညှင်းဆန်၊ ခေါင်ရည်၊ ကြက်၊ ဝက်၊ နွား ၊ နွားနောက် စသည်တို့ကို တစ်ရွာလုံးမှာ စုပေါင်းရှာဖွေကြသည်။

ပွဲတော်အတွက် ကြက်၊ ဝက်၊ နွား၊နွားနောက်များ မွေးထားကြသည်။ အမျိုးသမီးများသည် ထင်းရှာခြင်း၊ ရေခပ်ခြင်း၊ ချက်ပြုတ်ခြင်း၊ ဧည့်ဝတ်ပြုခြင်းတို့၌ တာဝန်ယူကြရသည်။

ယောက်ျားများက မဏ္ဍပ်ဆောက်ခြင်း၊ အတီး အမှုတ် တူရိယာပစ္စည်းများ၌ တာဝန်ယူကြသည်။ ပွဲတော်ရက် နီးကပ်လာသည့်အခါတွင် ရေတွင်းရေကန်များ၊ လမ်းများကို စုပေါင်းသန့်ရှင်းရေးပြုလုပ်ကြသည်။ ထင်းရှူးဆီသားများကို ရှာဖွေစုဆောင်းထားသည်။ ရွာတွင်းရှိ နတ်ကွန်းများနှင့် ရွာပြင်ရှိ နတ်ကွန်း (khua mual)များကို သန့်ရှင်းရေး ပြုလုပ်ကြသည်။

ပွဲတော်အမျိုးအစား

တချို့ဒေသများတွင် ခွာဒိုပွဲတော်ကို ဒိုနို ပွဲတော် (Dono Pawi) နှင့် ဒိုပီးပွဲတော် (Dopi Pawi)ဟူ၍ နှစ်မျိုးရှိသည်။ ဒိုပီးပွဲတော်ကို သုံးနှစ်တစ်ကြိမ် ကျင်းပသည်။ လေးရက်ကြာ ကျင်းပသည်။ ပထမနေ့တွင် ပျားအုံဖွပ်ခြင်း မပြုလုပ်ဘဲ၊ ဒုတိယနေ့တွင် ပျားအုံဖွပ်ရသည်။ တတိယနေ့တွင် ရွာလယ်နတ်ကွန်း၌ လက်ဆုံစားသောက်ကြသည်။ နတ်ဆိုးများ မောင်းထုတ်သည့်ညတွင် ရွာလယ်နတ်ကွန်း (Khuatual) သို့ဖြစ်စေ၊ ဒုတိယမြောက်နေ့တွင် ပျားအုံများ ယူဆောင်ကာ ရွာဦးနတ်ကွန်း (Khuamual) သို့ သွားရာတွင်ဖြစ်စေ၊ အမျိုးသမီးများ လိုက်သွားခွင့်ရှိသည်။ ဒိုပီး(Dopi) ပွဲတွင် ကျား၊ မ မရွေး အားလုံးသည် နတ်ဆရာအိမ်မှ စုရုံးပြီး၊ အတီး အမှုတ်၊ အကအခုန်ဖြင့် နတ်ကွန်းသို့သွားကြပြီး နတ်ဆိုးများကို မောင်းထုတ်ကြရလေသည်။ နတ်ကွန်း၌ တစ်ညလုံး သီဆိုကခုန်ကြသည်။ ရွာလယ်နတ်ကွန်းတွင် ခုနှစ်ည သီဆိုကခုန်ကြ သည်။

ဒိုနိုပွဲ (Dono Pawi) ကို သုံးရက်ကြာ ကျင်းပသည်။ အမျိုးသမီးများ ပါဝင်ခွင့်မရှိပါ။ ပွဲတော် ပထမနေ့ညတွင် လူငယ်များသည် ပျားအုံဖွပ်ရန် သွားကြလေသည်။ ရွာလယ် နတ်ကွန်းတွင် သုံးညသီဆိုကခုန်ကြလေသည်။

အသုံးပြုသည့် ရိုးရာတူရိယာပစ္စည်းများ

ခွာဒိုပွဲတော်ကျင်းပသည့် ရက်ကာလများတွင် သံစုံဝါးပုလွေ (Phitt) ၊ ဗုံ (Khuang) မောင်း (Zam)၊ နွားနောက်ဦးချို(Sialkii) မောင်းစုံတွဲ (Daakbu) များကို တီးမှုတ်ကာ သီဆိုကခုန်ကြသည်။ ခွာဒိုပွဲတော်တွင် ရှေးရိုးရာ သီချင်းများဖြစ်ကြသည့် ခွာဒိုပွဲတော်သီချင်းများ လူကြီးသူမ ဆုံးမစာ သီချင်းများ ပုလွေမှုတ် (Phit Laam) အက၊ ပျားအုံအက၊ စုပေါင်းအက (Laam Vui)၊ ဒတ်လမ်း (Daak Laam) အကစသည့် အက မျိုးစုံဖြင့် ပျော်ပျော်ပါးပါး သီဆိုကခုန်ကြသကဲ့သို့ ပွဲတော်၏ နေ့လယ်နေ့ခင်းများတွင် ပျော်ပွဲ ရွှင်ပွဲများအဖြစ် လွန်ဆွဲပွဲ၊ နပန်းပွဲများ၊ ကျောက်တုံးပစ်ပွဲများ တပျော်တပါး ကျင်းပလျက်ရှိသည်။

ခွာဒိုပွဲကျင်းပရန် တစ်ပတ်ခန့် အလိုတွင် သံစုံဝါးပုလွေ (Phitt)များကို ပြုလုပ်ကာ နတ်ဆရာအိမ် (သို့မဟုတ်) လူငယ်ဂေဟာ ပိုင်ရှင်အိမ် (sawm inn)၌ မှုတ်၍ လေ့ကျင့်ကြသည်။ သံစုံဝါးပုလွေတစ်စုံတွင် အနည်းဆုံး ဝါးပုလွေ ရှစ်ခုရှိပြီး အသံလေးမျိုးဖြင့် ပြုလုပ်ထားသည်။ လူဦးရေပေါ်မူတည်၍ ဝါးပုလွေကို သုံးစုံအထိ ပြုလုပ်ထားသည်။ ပျားအုံ သယ်ယူရာတွင်လည်း ဝါးပုလွေသံစုံများကို ဗုံ (Khuang)နွားနောက်ချို (Sialkii)တို့နှင့်တွဲ၍ တီးမှုတ် သီဆိုကာ ဖစ်လမ်းအက (Phitlam) ကခုန်ပြီး ရွာနတ်ကွန်းသို့ ပြန်လာကြပါသည်။

ခွါဒိုပွဲတော်ကို ဒေသအခြေအနေနှင့် စီးပွားရေးအခြေအနေအရ အနည်းဆုံး နှစ်ရက်မှ အများဆုံး ခုနှစ်ရက်အထိ ကျင်းပကြသည်။ အများစုသည် ခွာဒိုပွဲတော်ကို တစ်မျိုးတည်းသာ ကျင်းပလေ့ရှိသည်။ ပထမနေ့တွင် အိမ်နီးနားချင်းအလိုက်ဖြစ်စေ၊ ဆွေမျိုးစုအလိုက်ဖြစ်စေ ကြက်၊ ဝက်၊ နွား စသည်တို့ဖြင့် စုပေါင်းစား သောက်ပွဲများ ကျင်းပကြသည်။

စားသောက်ပွဲ ပြီးသွားသည့်အခါ အတီးအမှုတ်များ၊ သီဆို ကခုန်မှုများကို တပျော်တပါး ကျင်းပကြသည်။ ဇိုမီးတိုင်းရင်းသားတို့၏ ရာသီပွဲများအနက် ခွာဒိုပွဲတော်သည် ပျော်ရွှင်မှု အရှိဆုံးပွဲတော် ဖြစ်သည်။

ခွာဒိုပွဲတော် ကျင်းပသော အစီအစဉ်တွင် ပျားအုံယူပွဲလည်း ပါဝင်သည်။ ရွာရှိ လူပျို၊ လူရွယ်တို့သည် တောအတွင်းသို့ ဝင်၍ ပျားအုံရှာဖွေကြရသည်။ ပျားအုံရရှိသော အခါ အိုးစည်၊ ဗုံမောင်းတီး၍ အဆိုအကများဖြင့် တပျော်တပါး မြိုင်မြိုင်ဆိုင်ဆိုင်ဖြင့် ရွာသို့ ဝင်လာကြသည်။

အချို့သေနတ်ရှိသော ရွာများတွင် သေနတ်ပစ်ဖောက်၍ ပျားအုံကို သယ်ဆောင်လာကြသည်။ ပျားအုံသယ်ဆောင်လာသော လူပျို၊ လူရွယ်များကို ရွာရှိအပျိုအရွယ်များက ရွာအဝင်ရှိ မွာလ် (ခေါ်) နားနေစခန်းမှ ခေါင်ရည်ဖြင့် ကြိုဆို တိုက်ကျွေးကြသည်။

ရွာလယ်နတ်ကွန်း (သို့) ပွဲကျင်းပရာအိမ်သို့ ရောက်သောအခါ တိုင်တစ်တိုင်ပေါ်၌ ပျားအုံ ကိုချိန်ဆွဲ၍ နတ်ဆရာသည် ပျားများကဲ့သို့ ရွာသူ ရွာသားများ ညီညီညွတ်ညွတ်နှင့် စုစုစည်းစည်း အလုပ်လုပ်နိုင်ကြစေရန် ဆုတောင်းကြသည်။ ထို့နောက် ပျားအုံကိုကြည့်၍ နိမိတ် ဟောသည်။

ခွာဒိုပွဲတော်ကိုဝက်၊ နွား၊ နွားနောက် စသော တတ်နိုင်သည့် အတိုင်းအတာဖြင့် ကျင်းပသည်။ ကွယ်လွန်ပြီးသူများအတွက် အထူးဟင်းလျာများအဖြစ် သားကောင်၏ ဝမ်းတွင်းသားများကို ချက်ပြုတ်ကာ ကွယ်လွန်သူတို့၏ သင်္ချိုင်းဂူများသို့ သွားရောက်ဂါရဝပြု ပူဇော်ကန်တော့ကြသည်။

ကွယ်လွန်သူများကို ပူဇော်ကန်တော့ပြီးမှသာ စားသောက်ပွဲများကျင်းပ နိုင်သည်။ ခွါဒိုပွဲတော်ကို အစားအသောက်၊ အဆိုအက၊ အတီးအမှုတ်များဖြင့် တစ်နေကုန် တစ်ညလုံး ကျင်းပသည်။ ခွာဒိုပွဲကျင်းပသည့် ပထမနေ့ညတွင် နတ်ဆိုးများကို ရွာတွင်းမှ မောင်းထုတ်ပွဲ ပြုလုပ်ကြသည်။ ခွာဒိုပွဲတော် သီချင်းများကို သီဆိုတီးမှုတ်ရင်း သုံးရက်မှ ခုနစ်ရက်အထိ ကျင်းပသည်။

ဆွေမျိုးများ၏ သင်္ချိုင်းသို့သွားရောက်ဂါရဝပြုခြင်း

ပွဲတော်၏ပထမနေ့တွင် ကွယ်လွန်သူ ဆွေမျိုးများအတွက် ပွဲတော်၌အသုံးပြုသည့် ဝက်၊ နွား၊ နွားနောက်စသော သားကောင်၏ ဝမ်းတွင်းသားများကို အထူးဟင်းလျာအဖြစ် ချက်ပြုတ်ကာ ၎င်းဟင်းမျိုးစုံနှင့် စားသောက်ဖွယ်ရာများအား ယူဆောင်ပြီး တစ်နှစ်တာ ကာလအတွင်း ကွယ်လွန်သူ ဆွေမျိုးများ၏ သင်္ချိုင်းများသို့ သွားရောက်ဂါရဝပြု ပူဇော် ကန်တော့ကြသည်။ ကွယ်လွန်သူဆွေမျိုးများ ကို ဦးစွာရှိခိုးဦးချဂါရဝပြု ကန်တော့ပြီးမှသာ စားသောက်ပွဲများ ကျင်းပနိုင်သည်။

နတ်ဆိုးများကို နှင်ထုတ်ခြင်း

ပထမနေ့စားသောက်ပွဲပြီး၍ ညနေ မှောင်စပြုလာသည့်အချိန်တွင် နတ်ဆရာနှင့် ရွာလူကြီးများက ဦးဆောင်ကာ နတ်ဆိုးများ မောင်းထုတ်ကြသည်။ နတ်ဆရာက သေနတ် တစ်ချက်ဖောက်၍ အချက်ပေးလိုက်သည်နှင့် တစ်ပြိုင်နက် တစ်ရွာလုံးအိမ်တိုင်းစေ့ နတ်ဆိုးများစတင်ကာ နှင်ထုတ်ကြလေသည်။ နတ်ဆိုးများကို နှင်ထုတ်ရာတွင် အမျိုးသားများသည် ထင်းရှူးမီးနှင့် ပုဆိန်ရိုးတို့ကို လက်တစ်ဖက်စီတွင်ကိုင်လျက် အိမ်ဦးတိုင်မှစ၍ တိုင်များနှင့် နံရံများကို ပုဆိန်ရိုးဖြင့် ရိုက်ထုကြလေသည်။

ထိုသို့ရိုက်ထုနေစဉ် “ဝိညာဉ်ဆိုး၊ နတ်ဆိုးများ ထွက်သွားကြကုန်လော့၊ နတ်ဆိုးများ၏ အချိန် နေ့ရက်ကာလများ ကုန်လွန်ခဲ့ပါပြီ၊ နတ်ပြည် နတ်ရွာသို့ ပြန်သွားကြပါကုန်လော့၊ ရွာ၌ ငတ်မွတ်ခေါင်းပါးခြင်းဟူသော ဘေးဒုက္ခများ ကင်းဝေးသွားပါစေ၊ ကျန်းမာချမ်းသာ အေးငြိမ်းကြပါစေ” ဟူ၍ အော်ဟစ်ကြွေးကြော်ကြသည်။ အိမ်ဦးခန်းမှစ၍ အိမ်ရှေ့သို့ ရောက်လာသည့် အခါ လက်တွင်ကိုင်ထားသော ပုဆိန်ရိုးကို အိမ်အပြင်ဘက်သို့ လွှင့်ပစ်လိုက်သည်။

လက်တစ်ဖက်တွင် ကိုင်ထားသော ထင်းရှူး မီးကိုနှစ်ခုခွဲ၍၊ ခြံစည်းရိုးတံခါး ဘေးတစ်ဖက်တစ်ချက်စီတွင် ထွန်းထားခဲ့သည်။ ၎င်းနောက် နတ်ဆရာအိမ်သို့ သွားရောက်စုရုံးကြပါသည်။ နတ်ဆရာအိမ်မှတစ်ဖန် ထင်းရှူးမီးကိုယ်စီ ဆွဲကိုင်လျက် ရွာလယ်နတ်ကွန်းသို့ သွားရောက်စုရုံးကြပြန်လေသည်။ ။

ရွာရှိ လူပျိုဆောင်(Lawm Inn)များမှ လူပျိုများသည်လည်း ထင်းရှူးမီးကိုယ်စီကိုင်လျက် နတ်ကွန်း (Tual)သို့ စုရုံးကြသည်။ အဖွဲ့အားလုံး ဆုံမိသည့်အခါတွင် နတ်ကွန်းကို စုပေါင်း၍ တစ်ပတ်ရစ် ပတ်သွားရင်း “နတ်ဆရာများ၊ ဝိညာဉ်ဆိုးများ ထွက်သွားကြပါ ”ဟူ၍ ယခင် နည်းအတိုင်း အော်ဟစ်ကြွေးကြော်ကာ နတ်ကွန်းမှနတ်ဆိုးများ မောင်းထုတ်ကြပြန်ပါသည်။

နတ်ကွန်းများမှ နတ်ဆိုးများ မောင်းထုတ်ပြီးနောက် နတ်ဆရာအိမ်သို့အား လုံးသွားရောက်စုရုံးကြပြန်သည်။ အိမ်တိုင်းမှ ကြိုတင်စုထားသည့် ခေါင်ရည်အိုးကိုတည်ပြီး ခေါင်ရည်ကို ရေဘူးတွင်ထည့်ထားသည်။ လူပျိုလူရွယ်များသည် ခေါင်ရည်ထည့်ထား သောရေဘူးများကိုယူ၍ ပျားဖွပ်ရန်တောထဲသို့ သွားကြလေသည်။ တစ်ချို့ရွာများတွင် ပျားအုံကို ကြိုတင်ရှာဖွေကာအိမ်၌မွေးထားကြသည်။

နတ်ဆိုးများမောင်းထုတ်ခြင်း၏ ရည်ရွယ်ချက်မှာ နှစ်ဟောင်းကာလ၌ မိမိနေအိမ်နှင့် ရွာနတ်ကွန်းတွင် ခိုအောင်းနေထိုင်ခဲ့ကြသည်ဟုယူဆသော မကောင်းဆိုးဝါးဟူသမျှကို မောင်းထုတ် ဖယ်ရှားကာ၊ ရွာကိုသန့်ရှင်း စင်ကြယ်စေခြင်းဖြင့် နှစ်သစ်တွင် ဘေးအန္တရာယ်နှင့် အနာရောဂါဘယကင်းဝေး၍ အေးချမ်းသာယာ ပျော်ရွှင်စွာ နေထိုင်ကြစေရန်ဖြစ်ပါသည်။ နတ်ဆိုးနှင်ထုတ်သော ရိုးရာတေး သီချင်းတစ်ပုဒ်ရှိပါသည်။ ၎င်းမှာ

(a) Kum ki khen e, sol kha dang e, zinn in vang khua lam gonghen aw e.

(b) Ziin in vang khua lam zonghen la, siansung tui bang siang hen lawm aw e.ဟူ၍ ဖြစ်သည်။

ပျားအုံယူခြင်းဓလေ့

ပထမနေ့ညဘက်တွင် ပျားအုံရှာရန်အတွက် လူငယ်လူရွယ်များသည် တောထဲသို့ သွားကြလေသည်။ ပျားအုံတွေ့သည့်နေရာတွင် ပျားအုံယူရင်း သီဆိုတီးမှုတ်ကာ ညအိပ်ကြသည်။ ဒုတိယနေ့ နံနက်စောစောတွင် ပျားအုံကို သယ်ဆောင်လာပြီး ခွါမွောလ် (Khua mual) ခေါ် ရွာဦးနတ်ကွန်းသို့ ပြန်လာကြသည်။ ဇိုမီး နတ်ဘာသာဓလေ့အရ ရွာလယ်နတ်ကွန်းနှင့် ရွာပြင်ရှုခင်းသာယာသော နေရာတွင် နတ်ကွန်းတစ်ခုထားရှိသည်။ ရွာပြင်ရှိ ရွာဦး နတ်ကွန်း (Khua mual) တွင် စုဝေးစားသောက်ကြသည်။

တစ်နေကုန် တီးမှုတ်သီဆို ကခုန်ကြသည်။ ရွာဦးနတ်ကွန်းတွင် ဇောလ်(Zawl)ခေါ် အချစ်ဆုံးသူငယ်ချင်းနှင့်အတူ စားသုံးကြသည်။ ရွာရှိ လူပျိုလူရွယ်များကလည်း စားသောက်ဖွယ်ရာများကို လာပို့ကြသည်။ ညနေပိုင်းတွင် ပျားအုံကို အဝတ်စများဖြင့် ထုပ်ပြီးလျှင် တုတ်တစ်ချောင်းလျှို၍ လူနှစ်ဦးမှထမ်းကာ အတီးအမှုတ် အဆိုအကများဖြင့် မြိုင်မြိုင်ဆိုင်ဆိုင် ရွာလယ်နတ်ကွန်းသို့ ပြန်လာကြသည်။ ထိုသို့ပြန်လာရာတွင် ရှေ့ဆုံးမှ ပျားအုံထမ်းသူနှစ်ဦးနှင့် ထင်းရှူးမီးကိုင်သူ နှစ်ဦး တန်းစီသည်။ ၎င်းတို့၏နောက်တွင် မောင်းတီးသူများ၊ ဗုံးတီးသူများ၊ ဝါးပလွေ မှုတ်သူများ (တူရိယာတီးမှုတ်အဖွဲ့) ဆက်၍ တန်းစီသည်။ ၎င်းတို့၏နောက်မှ သေနတ်ကိုင် သူတစ်ဦး၊ ၎င်းနောက်မှ ထင်းရှူးမီးကိုင်သူတစ်ဦး၊ ၎င်းနောက် သေနတ်ကိုင်သူတစ်ဦး စသည်ဖြင့် တန်းစီရပြန်သည်။ ၎င်းတို့ပြီးမှ အမျိုးသားနှင့် အမျိုးသမီးများသည် ထင်းရှူးမီး ကိုယ်စီဖြင့် ဆက်လက်တန်းစီလေသည်။ တန်းစီရာတွင် အတန်းမပျက်စေရန်အတွက် ကြိုးတစ်ချောင်းကို ကိုင်စေ၍ ထိန်းထားလေသည်။ တန်းစီမှုပြီးလျှင်သီချင်းများ သီဆိုတီး မှုတ်ကခုန်ရင်း ရွာဦးနတ်ကွန်းကို သုံးပတ်လှည့် သည်။ သုံးပတ်ပြည့်လျှင် ရွာလယ်နတ်ကွန်း (Khuatual)သို့ တန်းစီ၍ တီးမှုတ်ကခုန် လျက်နှင့် ပြန်လာကြသည်။

ခွါမွာလ်တွင် သေနတ်ကိုင်သူမှ သေနတ်တစ်ချက် ပစ်ဖောက်ပြီးနောက် ခြေလှမ်းညီညီ၊ စည်းချက်ကျကျ လှမ်းကြသည်။ ဘယ်ခြေရှေ့သို့လှမ်းစဉ် ကိုင်ဆောင်ထားသော ထင်းရှူးမီးတိုင်ကို အောက်သို့ နှိမ့်ချလိုက်သည်။ ညာခြေရှေ့သို့ လှမ်းသောအခါ ထင်းရှူးမီးတိုင်များကို ပခုံး ထက်သို့မြှောက်၍ ကိုင်ကြသည်။

ခြေလှမ်းညီညီ၊ စည်းချက်ကျကျလှမ်း၍ ပြန်လာကြသော ပျားအုံယူသူများ ရွာလယ်နတ်ကွန်းအနီးသို့ ရောက်လာသောအခါ အသင့်စောင့်ကြိုနေကြသည့် အမျိုးသမီးများသည် ခေါင်ရည်ဘူး၊ အချိုရည်ကိုယ်စီဖြင့် ကြိုဆိုခဲ့ကြရာ ခေါင်ရည်၊ အချိုရည်များကိုတိုက်ကျွေး ကြပါသည်။

ရွာလယ်နတ်ကွန်းတွင် ရွာသူ ရွာသားများနှင့် သက်ကြီးရွယ်အိုများမှ “ပျားအုံ ဖြစ်လျှင်မလာပါနဲ့၊ သီးနှံဖြစ်မှ ဝင်လာပါ”ဟု သီဆိုကာ ကြိုဆိုကြသည်။ ပျားအုံယူလာသူ များကလည်း “ပျားအုံမဟုတ်ပါ။ သီးနှံများသာ”ဖြစ်ကြောင်း ဖွဲ့နွဲ့သီဆိုကာ ရှေ့တိုးလိုက်၊ နောက်ဆုတ်လိုက်ဖြင့် စည်းချက်ညီညီ သီဆို ကခုန်ကြလေသည်။

ပျားအုံသယ်ယူလာသူများ နှင့်ကြိုဆိုကြသော အဖွဲ့နှစ်ခုဆုံကြသည့်အခါ စုပေါင်းပြီး ရွာလယ်နတ်ကွန်းကို တစ်ပတ်ရစ် ပတ်ရင်း သီဆိုကခုန်ခဲ့ကြလေသည်။ ၎င်းနောက် သက်ကြီးရွယ်အိုများ၊ နတ်ဆရာများက ပျားအုံကိုယူ၍ ခွဲဖျက်ကြည့်ကာ နိမိတ်ဖတ်ကြလေသည်။ ၎င်းညတွင် Khuatual ၌ စားသောက်ပွဲများ ပြုလုပ်ကာ တစ်ညလုံး အမျိုးသားများနှင့် အမျိုးသမီးများသည် လက်ချင်းတွဲ၍ တစ်ညတာပတ်လုံး သီဆိုတီးမှုတ်ကြလေသည်။

ပျားအုံနိမိတ်ဖတ်ခြင်း

ပျားအုံများတွင် ပျားသလက်ကောင်များသည် ကွက်လပ်မရှိပြည့်လျက် ညီညီညာညာရှိနေကြလျှင် လာမည့်နှစ်တွင် ရပ်ရွာအေးချမ်းသာယာ၍ ဘေးအန္တရာယ်နှင့် ရောဂါဘယကင်းဝေးမည်။ အသီးအနှံဖြစ်ထွန်း၍ စားနပ်ရိက္ခာဖူလုံမည်။ ပျားသလက်ကောင်များ မပြည့်ဘဲ မညီမညာဖြင့် ပျက်စီးသေကျေနေလျှင် သီးနှံအထွက်မကောင်းသည့်အပြင် အနာရောဂါများ ကျရောက်၍ ရွာတွင် အသေအပျောက်များရှိမည်ဟု ယူဆကြသည်။ ။

ခွာဒိုပွဲတော်နောက်ဆုံးနေ့(တတိယမြောက်နေ့)

ခွါဒိုပွဲတော်ကျင်းပပြီး သုံးရက်မြောက်သောနေ့တွင် နတ်ကွန်းများကို သန့်ရှင်းရေး ပြုလုပ်သည်။ Tual တွင် စားသောက်ပွဲများ မရှိတော့ပေ။ မိမိတို့၏ ဆွေမျိုးစုအလိုက်ဖြစ်စေ၊ မိသားစုအလိုက်ဖြစ်စေ၊ အိမ်နီးနားခြင်းအလိုက်ဖြစ်စေ၊ နီးစပ်ရာ ရပ်ကွက်အလိုက်ဖြစ်စေ၊ ဝိုင်းဖွဲ့၍ လက်ဆုံစားသောက်ပွဲများ၊ သီချင်း သီဆို တီးမှုတ် ကခုန်မှုများကို တပျော်တပါး ဆက်လက်ပြုလုပ်ကြသည်။

လူပျိုလူရွယ်များမှာ ရွာလယ်နတ်ကွန်း၌ပင် ဆက်လက်စုဝေး၍ တီးမှုတ်သီဆို ကခုန်ခြင်းဖြင့် ပွဲတော်ကိုပျော်ရွှင်စွာ ဆက်လက်ပါဝင် ဆင်နွှဲကြလေသည်။ ဤသို့ဖြင့် ခွာဒိုပွဲတော်ကို သုံးရက်တိုင်တိုင် စုပေါင်းစားသောက်ပွဲများ၊ အတီးအမှုတ်အဆိုအကများဖြင့် ဝမ်းသာပျော်ရွှင်စွာ ကျင်းပခဲ့ကြသည်။

နှစ်သစ်ကူးနေ့(နှစ်ဆန်းတစ်ရက်)

ခွါဒိုပွဲတော်သည် တစ်နှစ်တာကာလအတွင်း စိုက်ပျိုးလုပ်ကိုင်လာခဲ့သည့် တောင်ယာသီးနှံများ ရိတ်သိမ်းပြီးနောက် အားလပ်ရက် အနားယူချိန်တွင် ပျော်ရွှင်စွာစုပေါင်း ကျင်းပသည့် ရာသီပွဲတော်ဖြစ်သည်။

တစ်နှစ်တာဝမ်းစာအတွက် လှုပ်ရှားရုန်းကန်ရသော လုပ်ငန်းသည် အပြီးသတ်သည့်နည်းတူ တစ်နှစ်တာ ကာလသည်လည်း ကုန်ဆုံး သွားလေတော့သည်။ ထို့ကြောင့် နှစ်ဟောင်း ကို နှုတ်ဆက်၍ နှစ်သစ်ကိုကြိုဆိုသည့် ပွဲတော်လည်းဖြစ်သည်။ ဇိုမီး ဓလေ့ဘာသာအရ ခွါဒိုပွဲတော်ကျင်းပသည့်နေ့ရက်တွင် နှစ်ဟောင်းကုန်သည်ဟု မှတ်ယူကြပြီး နောက်တစ်နေ့ကို နှစ်ဆန်းတစ်ရက်နေ့ဟု သတ်မှတ်ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ခွာဒိုပွဲတော်ကို နှစ်သစ်ကူးပွဲတော်ဟု လည်းခေါ်ဆိုကြသည်။ ။

ခွါဒိုပွဲတော်သည် ဒြပ်မဲ့ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှေစ် (Intangible Culture Heritage - ICH) တစ်ခုဖြစ်သည်။ တိုးတက်လာသော ခေတ်စနစ် အခြေအနေများကြောင့် ခွာဒိုပွဲတော် ထိန်းသိမ်းမြှင့်တင်ရာတွင် ခွာဒိုပွဲတော် ကျင်းပနေခြင်းသည် အမျိုးသားစည်းလုံးညီညွတ်မှု၊ မေတ္တာစေတနာ ပွားများလာမှု၊ ချစ်ခင်ရင်းနှီးမှု၊ စုပေါင်းလုပ်ကိုင်တတ်မှု စသည့် အခြေခံ စိတ်ဓာတ်ကောင်းများကို တိုးပွားခိုင်မာစေသော ယဉ်ကျေးမှု အနှစ်သာရ ကြွယ်ဝသည့် အမျိုးသား ပွဲတော်ကြီးပင် ဖြစ်ပေသည်။

ခွါဒိုပွဲသည် ဇိုမီးများရဲ့ ရိုးရာ၊ ဘာသာ၊ ဓလေ့ထုံးတမ်း အစဉ်အလာကောင်းများ၊ ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှစ်များကို ထိန်းသိမ်းနေ ခြင်းဖြစ်ပါသည်။ ခွာဒိုပွဲတော်သည် ဇိုမီးအမျိုးသားများ၏ စည်းလုံးညီညွတ်မှု၊ မေတ္တာ စေတနာနှင့် ချစ်ခင်ရင်းနှီးမှု၊ စုပေါင်းလုပ်ကိုင် တတ်မှုစသည့် အခြေခံ စိတ်ဓာတ်ကောင်းများကို တိုးပွားခိုင်မာစေသော ယဉ်ကျေးမှုအနှစ်သာရ ကြွယ်ဝသည့် ဇိုမီး ရိုးရာပွဲတော်ကြီးတစ်ခု ဖြစ်ပါသည်။

တော်လှန်ရေးများ

ချင်းတို့သည်ကုန်းဘောင်ခေတ်မြန်မာဘုရင်များလက်ထက်စော်ဘွားနယ်အဖြစ်ဖွဲ့စည်းထား၍ခေါင်းဆောင်တို့မှာစော်ဘွား အဖြစ်ချီးမြှောက်ခြင်းခံရသောလူမျိုးများ ဖြစ်ပေသည်။ ထိုစဉ်က တည်းက ပင်မြန်မာနိုင်ငံရေး၏ အရေးတွင်ပါဝင်ဆောင်ရွက်လိုသော တိုင်းရင်းသားများ ဖြစ်၏ အထက်မြန်မာပြည် ကိုဗြိတိသျှတို့သိမ်းပိုက်ပြီးနောက်ချင်းတောင်တွင် အုပ်ချုပ်မှု အခြေစိုက်ရန် ကြိုးစားခဲ့ရာ တွင်၁၈⁠၈၈ခုနှစ်အထိဗြိတိသျှတို့ကိုခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ အခြေစိုက်အုပ်ချုပ်မိသည့်တိုင်၁၉၁၇နှင့်၁၉၈၁တို့တွင်ဟားခါးနှင့်ကုကီချင်းတို့ (၂)နှစ်ကြာမျှတော်လှန်တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသေးသည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသ (ချင်းပုတ်၊ ချင်းပုန်းနှင့် ယင်ဒူးများ)

ချင်းအမျိုးသမီးတို့ ပါးရဲထိုးခြင်းမှာ ဓလေ့ဖြစ်သော်လည်း ယခုနောက်ပိုင်း ယင်းဓလေ့တို့ ပျောက်ကွယ်လုပြီဖြစ်သည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသတွင် ချောင်း ၁၀ ချောင်းရှိရာ ထိုချောင်းတို့အနက် မြောက်ဘက်ပိုင်း ၇ ချောင်းတွင် ချင်းပုတ်ခေါ် ကန်ပက်လက်ချင်းတို့ (၂၀⁠၀၀၀) နေထိုင်၍ တောင်ဘက်ကန်ပက်လက်အထက် စလင်းနှင့် အခြားတချောင်းတွင် ယင်ဒူးတို့ (၄၅၀၀) နေထိုင်ကြ၏။ မုန်းချောင်းနှင့် ထိုချောင်း၏ မြောက်ဘက်နှင့် ဆောမြို့၏တောင်ဘက်တွင် ချင်းပုန်း (၈၀⁠၀၀) တို့ကို တွေ့ရ၏။ ထိုမှသည် တောင်ဘက်မင်းဘူးခရိုင်သို့ ပျံ့နှံ့နေထိုင်ကြသည်။ ဤချောင်းများတွင် ချင်းတို့သည် ၁၅ အိမ်၊ အိမ် ၂၀ အစုဖြင့် ရွာကလေးများတည်၍ နေထိုင်ကြ၏။ ထိုအိမ်စုကလေးများကို ပေါင်းကာ ချောင်းအလိုက် အုပ်ချုပ်ရန် ချောင်းအုပ်များကို ခန့်ထားခဲ့လေသည်။ ချောင်းအုပ်တို့မှာ အစိုးရလခစားများဖြစ်၍ ချင်းတောင်ဒေသရှိ အကြီးအကဲများကဲ့သို့ ဩဇာအာဏာမရှိကြပေ။ ချင်းပုတ်တို့မှာ အယူသည်း၍ ဗဟုသုတနည်းပါးကြသည့်အတိုင်း တိုးတက်မှုမရှိလှပေ။ နတ်ကိုးကွယ်မှုကို လေးနက်စွာ ယုံကြည်ကြ၏။ နတ်မမေးဘဲ မည်သည့်အမှုကိုမျှ မပြုလိုကြသဖြင့် ယင်းတို့နှင့် ဆက်ဆံရန်မှာ မလွယ်ကူပေ။ မင်းတပ်၊ ကန်ပက်လက်တဝိုက်ရှိ ချင်းပုတ် တို့မှာ တောလိုက်ရာ၌ ကျွမ်းကျင်ကြသည်။ ၅ ပေမျှ ရှည်သောလေးနှင့် သတ္တုအဖျားတပ်ထားသောမြှားများ၊ ဓားတိုများကို အမြဲဆောင်သည်။ လေးကြိုးရိုက်ခြင်းမှ ကာကွယ်နိုင်ရန် ယွန်းချထားသော ကြိမ်လက်ပတ်ကို လက်ဝဲလက်တွင် ဝတ်ဆင်ကြသည်။ အမျိုးသားများသည် အဝတ် အထည်ကို လုံ⁠လုံလဲလဲ မဝတ်ဆင်ကြချေ။ အမျိုးသမီးတို့မှာ ပေါင်လယ်ထိသာ ရောက်သော သင်တိုင်းများကို ဆင်မြန်းကြ၏။ ထိုသင်တိုင်းများကို ခက်ခဲဆန်းကြယ်စွာ ရက်လုပ်ထားပေသည်။ မင်းတပ်နှင့် ကန်ပက်လက်နယ်ရှိ ချင်းတို့ကို ချင်းပုတ်ဟုခေါ်လျှင် မနှစ်သက်ကြချေ။ သူတို့နေထိုင်ရာ ချောင်းကိုစွဲ၍ အမျိုးနာမည်ကို မှည့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ သို့သော် လူမျိုးခွဲဗေဒ အလို့ငှာ ချင်းပုတ်ဟု သုံးကြလေသည်။

တောင်ပိုင်းချင်းအချို့တို့သည် များသောအားဖြင့် မျက်နှာတွင် ပါးရဲထိုးကြသည်။ ထိုးသည့်ပုံစံမှာ လူမျိုးစုကိုလိုက်၍ ကွဲပြား၏။ အသက် ၇ နှစ်၈ နှစ်လောက်မှစ၍ နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်း မျက်နှာပြည့်သည့်တိုင်အောင် ထိုးကြသည်။ ပါးရဲထိုးရသည့် အကြောင်းမှာ အခြားလူမျိုးက ဖမ်းဆီးသွားသော် လွယ်ကူစွာ ရှာဖွေနိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်သည်ဟု ဆို၏။ ချင်းပုတ်တို့မှာ ဗုဒ္ဓအယူဝါဒကို အများအပြားသက်ဝင်ယုံကြည်ကြသည်။ မြန်မာပြည်မအတွင်း တောင်ဘက်အကျဆုံးချင်းတို့မှာ ရှို သို့မဟုတ် အရှိုချင်းများ ဖြစ်၏။ ၁၉၂၁ ခု သန်းခေါင်စာရင်းတွင် လူဦးရေပေါင်း ၆၀⁠၀၀⁠၀ ကျော် ပြထားသော်လည်း ၁၉၃၁ ခု၌မူ ၁၅၀⁠၀ ကျော်သာ ပြထားသည်။ ထိုသန်းခေါင်စာရင်းတွင် သီးခြားအမည်ခွဲခြားဖော်ပြခြင်း မရှိသော ချင်းလူမျိုးဦးရေ ၉၀⁠၀၀၀ ရှိသည့်အနက် ၄၀⁠၀၀⁠၀ ကျော်မှာ မကွေးတိုင်းအတွင်း၌ ဖော်ပြထားပေသည်။

ထင်ရှားသော ချင်းလူမျိုးများ

• ဗိုလ်ကြွမ်ဘိ(ခေါ်) ဗိုလ်ဆွန်ပက် - ဗြိတိသျှတော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်
• ဗိုလ်ခိုင်ကမ်း - ဗြိတိသျှတော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်
• တပ်မှူးခေါ်ကျင့် (ခေါ် ) တိုက်သူကြီး ခေါ်ကျင့် - ဗြိတိသျှတော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်
• တိုက်သူကြီး ဦးကမ်းဟောက်- ကမ်းဟောက်ဥပဒေကို အေဒီ ၁၈၄၈ ခုနှစ်မှ စတင်ကျင့်သုံးပြီး ယခု ၂၀၂၀-ခုနစ်တွင်လည်း တီးတိန်မြို့၌ ကျင့်သုံးသည်။
• စည်သူ ဒေါက်တာ ဝမ်းကိုဟော - ဖက်ဆစ်ဂျပန်တော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်
• သတိုး မဟာသရေစည်သူ ဦးဝမ္မ သူးမောင် (လွတ်လပ်ရေး မော်ကွန်းဝင်)
• မြန်မာပြည် သူရဲကောင်းတံဆိပ်ရ ဗိုလ်မှူးကြီး ဟရန်သီဟို
• အောင်ဆန်းသူရိယ တိုက်ချွန်း
• ဆလိုင်းတင်မောင်ဦး^[၁](ကျောင်းသားအာဇာနည်)
• မြန်မာနိုင်ငံ၏ ဒုတိယ သမ္မတ ဟင်နရီဗန်ထီးယူ
• တေးရေးတေးဆို ဆလိုင်း ဆွန်ကျဲအို
• အကယ်ဒမီ သက်မွန်မြင့်
• အဆိုတော် ဆုန်သင်းပါရ်
• ခင်မောင်သန့် - အိုင်းရင်းခရော့စ် (Iron Cross) တီးဝိုင်းအဖွဲ့ဝင်
• ဒေးဗစ်ထန် - မြန်မာ့လက်ရွေးစင်ဘောလုံးသမား၊ ရန်ကုန်ယူနိုက်တက် အသင်းခေါင်းဆောင်