ਗਗਰੋਨ ਕਿਲ੍ਹਾ

ਗਗਰੋਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ( ਹਿੰਦੀ / ਰਾਜਸਥਾਨੀ : गागरोन का किला) ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਡੋਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਝਾਲਾਵਾੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ^[1][2] ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਬਿਜਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਡੋਡ (ਇੱਕ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾ) ਨੇ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਹੂ ਨਦੀ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਖਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਜਲਦੁਰਗ (ਹਿੰਦੀ / ਰਾਜਸਥਾਨੀ : जलदुर्ग, ਅਨੁਵਾਦ: ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿਲਾ) ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[3] ਇਸ ਨੂੰ 2013 ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[4]

ਇਤਿਹਾਸ

ਗਾਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਾ ਬਿਜਲਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ 300 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਖਿਚੀ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਕਿਸ ਦਿਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਚੌਦ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[3]

ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਅਚਲ ਦਾਸ ਖਿਚੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਗਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਸੁਲਤਾਨ ਹੋਸ਼ਾਂਗ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਾਲ 1423 ਵਿੱਚ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ 84 ਹਾਥੀ ਸਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਅਚਲ ਦਾਸ ਖਿਚੀ ਨੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਉੱਚੇ ਨੰਬਰਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸਦੀ ਹਾਰ ਅਟੱਲ ਹੈ, ਸਮਰਪਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆਉਣ ਤੱਕ ਲੜਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੁਲਤਾਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਜੌਹਰ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ) ਕੀਤਾ।^[5][3] ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 14 ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਜੌਹਰਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹਨ।^[3][5]

ਇਹ ਕਿਲਾ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਨੇ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।^[3]

ਬਣਤਰ

ਗਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਗਗਰੋਂ ਦਾ ਕਿਲਾ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਖਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਆਹੂ ਨਦੀ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਤਿੰਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬੁਰਜ ਵਿੰਧਿਆ ਰੇਂਜ ਦੇ ਮੁਕੁੰਦਰਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿਸ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੀ ਹਨ। ਇੱਕ ਗੇਟ ਨਦੀ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਗੇਟ ਪਹਾੜੀ ਸੜਕ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[3]

ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਥਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:

• ਗਣੇਸ਼ ਪੋਲ
• ਨੱਕਰਖਾਨਾ
• ਭੈਰਵੀ ਪੋਲ
• ਕਿਸ਼ਨ ਪੋਲ
• ਸੇਲੇਖਾਨਾ
• ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ
• ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖਾਸ
• ਜਨਾਨਾ ਮਹਿਲ
• ਮਧੂਸੂਦਨ ਮੰਦਰ
• ਰੰਗ ਮਹਿਲ

ਕਿਲ੍ਹਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਜਲਦੁਰਗਾ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿਲਾ) ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[3][5] ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ ਮਿੱਠੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਮੁਹੱਰਮ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਲਾਨਾ ਰੰਗੀਨ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਸੰਗਮ ਦੇ ਪਾਰ ਸੰਤ ਪੀਪਾ ਜੀ ਦਾ ਮੱਠ ਵੀ ਹੈ।^[6]

ਸੰਭਾਲ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਛੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਅਰਥਾਤ, ਆਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਚਿਤੌੜ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਗਾਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਕੁੰਭਲਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਰਣਥੰਭੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੂਨ 2013 ਦੌਰਾਨ ਨੌਮ ਪੇਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਕਮੇਟੀ ਦੀ 37ਵੀਂ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਈਟ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀਵਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਫੌਜੀ ਪਹਾੜੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ।^[4][7][8]