Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie

Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny^{[uwaga 1]} – prawosławna cerkiew parafialna w Hrubieszowie. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Zlokalizowana przy ulicy 3 Maja, w centrum miasta^[1].

Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy

A/176 z dnia 16.07.1977.
cerkiew parafialna
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Hrubieszów
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	lubelsko-chełmska
Wezwanie	Zaśnięcia Bogurodzicy
Wspomnienie liturgiczne	15/28 sierpnia
Historia Data rozpoczęcia budowy 1867 Data zakończenia budowy 1875 Data poświęcenia 13 maja 1876 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Styl bizantyjsko-rosyjski Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Kopuła • liczba kopuł 13 Liczba ikonostasów 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 1 Liczba naw 1 Dzwonnica • typ dzwonnicy wbudowana
Położenie na mapie Hrubieszowa Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
Położenie na mapie Polski Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
Położenie na mapie województwa lubelskiego Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
Położenie na mapie powiatu hrubieszowskiego Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
50°48′17,9″N 23°53′22,2″E
Strona internetowa

Pierwsza cerkiew pod tym wezwaniem powstała w Hrubieszowie w latach 20. XVI w. Przed 1630 z pewnością świątynia ta przeszła na własność unitów, co nastąpiło po gwałtownym konflikcie między zwolennikami i przeciwnikami unii brzeskiej. Obecnie istniejący budynek został wzniesiony w latach 1867–1875 z inicjatywy napływowej ludności rosyjskiej. Istnienie w Hrubieszowie prawosławnej cerkwi miało nie tylko zaspokajać jej potrzeby religijne, ale i dać możliwość prowadzenia agitacji religijnej wśród słuchaczy miejscowego unickiego progimnazjum.

Po bieżeństwie świątynia została zamknięta, działalność duszpasterską wznowiono w niej w 1921. Parafia hrubieszowska działała także po II wojnie światowej i wywózkach prawosławnych Ukraińców do ZSRR, za sprawą których straciła większość wiernych. Była jedną z siedmiu placówek duszpasterskich na ziemi chełmskiej, o których zachowanie hierarchia PAKP dokładała w 1944 szczególnych starań (większość dotychczasowych prawosławnych świątyń została zamknięta z braku wiernych). Zamknięta po akcji „Wisła”, cerkiew wznowiła działalność już cztery lata później – w 1951 – i od tego czasu jest nieprzerwanie czynna.

Cerkiew w Hrubieszowie jest świątynią trójdzielną, orientowaną, reprezentuje – podobnie jak inne wznoszone w tym samym okresie w Imperium Rosyjskim świątynie prawosławne – styl bizantyjsko-rosyjski. Na tle innych cerkwi budowanych na ziemi chełmskiej w II połowie XIX w. wyróżnia się jednak swoim monumentalizmem oraz liczbą kopuł – jako jedyna ma ich trzynaście. Jest również jedyną 13-kopułową cerkwią prawosławną w granicach Polski oraz jedną z dwóch na świecie (druga znajduje się w Finlandii)^[2].

Historia

Pierwsza cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Hrubieszowie

Cerkiew prawosławna pod tym wezwaniem w Hrubieszowie została zbudowana w latach 20. XVI stulecia z fundacji mieszczanina Sofronija Kozuli. Opłacił on zarówno budowę świątyni, jak i całość jej wyposażenia^[3]. W 1596, gdy biskup chełmski Dionizy podpisał akt unii brzeskiej, cała eparchia chełmska stała się administraturą unicką^[4]. Przed 1630 cerkiew w Hrubieszowie z pewnością należała już do parafii unickiej^[3]. Zmiana jurysdykcji dokonała się po gwałtownym konflikcie między prawosławnymi a unitami^[5].

Murowana cerkiew w Hrubieszowie

Wzniesienie murowanej cerkwi w Hrubieszowie było związane z napływem prawosławnych Rosjan z Imperium Rosyjskiego. W mieście powstało w tym samym czasie unickie męskie progimnazjum. Otwarcie parafialnej świątyni miało umożliwić prawosławnemu duchowieństwu prowadzenie działalności misyjnej wśród jego słuchaczy, jak również wśród chłopów wyznania unickiego zamieszkujących wsie w okolicach Hrubieszowa. Placówka duszpasterska zaczęła działać w 1867, korzystając początkowo z kaplicy domowej. W tym samym roku rozpoczęto budowę wolno stojącej cerkwi murowanej^[6]. Budynek cerkwi został wzniesiony na miejscu rozebranego w 1785 kościoła parafialnego^[7]. Kamień węgielny pod jej budowę został położony 11 maja 1873^[3]. Prace budowlane zostały zakończone w 1875^[8] lub 1876^[6]. Poświęcenie gotowego obiektu miało miejsce 13 maja 1876, ceremonii przewodniczył arcybiskup chełmski i warszawski Leoncjusz^[3]. Budowa została sfinansowana z funduszu państwowego przeznaczonego na wznoszenie nowych cerkwi^[8].

Świątynia pozostawała czynna do 1914, gdy prawosławni mieszkańcy Hrubieszowa udali się na bieżeństwo^[3]. W pierwszych latach po I wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę nadal pozostawała zamknięta – nie figuruje ani w wykazie prawosławnych cerkwi przeznaczonych do otwarcia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1919, ani na liście trzydziestu faktycznie otwartych obiektów opracowanej w połowie 1921^[9]. Cerkiew w Hrubieszowie została jednak przywrócona do użytku liturgicznego jeszcze w tym samym roku^[3]. W wykazie cerkwi prawosławnych w województwie lubelskim w 1923 została wskazana jako jedna z dziewiętnastu czynnych świątyń tego wyznania w powiecie hrubieszowskim, siedziba jednej z siedemnastu parafii dekanatu hrubieszowskiego diecezji warszawsko-chełmskiej^[9].

Po II wojnie światowej i wywózkach prawosławnych Ukraińców do ZSRR sieć parafialna Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie prawie całkowicie przestała istnieć. Biskup Tymoteusz (Szretter), administrujący od 1944 strukturami kościelnym w dawnej diecezji chełmsko-podlaskiej, być może pod naciskiem władz komunistycznych, zwrócił się do administracji lokalnej z prośbą o zachowanie jedynie siedmiu placówek duszpasterskich, powołując się na konieczność zachowania parafii dla prawosławnych Polaków. Cerkiew w Hrubieszowie została wymieniona wśród tychże cerkwi. Mimo negatywnej opinii władz powiatowych w opisywanej kwestii Ministerstwo Administracji Publicznej w końcu grudnia 1945 zaakceptowało prośbę hierarchy^{[uwaga 2][10]}. W 1947 do hrubieszowskiej parafii należało stu wiernych^[11]. Po zakończeniu akcji „Wisła” placówka duszpasterska, z braku wiernych, zaprzestała działalności^[12], jednak przed 1951 została restytuowana i włączona do dekanatu lubelskiego diecezji warszawsko-bielskiej^[13]. W 1956 na terenie świątyni doszło do incydentu: grupa chuliganów krzykami i gwizdami zakłóciła nabożeństwo^[14]. W końcu lat 50. na doraźne remonty obiektu przekazano środki uzyskane z rozbiórki nieczynnych po 1947 i zdewastowanych cerkwi w Modryniu i Koniuchach^[15]. W 1969 liczbę wiernych uczęszczających do cerkwi hrubieszowskiej oraz do jej filii w Tomaszowie Lubelskim szacowano na 200 osób^[16]. W latach 70. cerkiew została okradziona z pięciu ikon. W tym samym okresie proboszcz miejscowej parafii bezskutecznie ubiegał się w Funduszu Kościelnym oraz u metropolity warszawskiego o środki na remont świątyni, pochodzące z dotacji państwowej lub z ogólnokościelnej kolekty^[17].

cerkiew została odremontowana: odnowiono chór, pokrycie kopuł, ogrodzenie, zaś we wnętrzu część ikon^[3].

W 2023 został ukończony długoletni remont, w ramach którego odnowiono chór, pokrycie kopuł, został zakonserwowany ikonostas, oraz wymieniono instalacje: elektryczną, przeciwpożarową oraz przeciwwłamaniową.^[18][19]

Architektura

Bryła budynku

Świątynia została zbudowana na planie krzyża greckiego, w stylu bizantyjsko-rosyjskim^[3]. Jest bogato dekorowana z zewnątrz (kolumienki, gzymsy, nisze). Wejście do świątyni prowadzi przez przedsionek, ponad którym wznosi się wieża-dzwonnica. Całość wieńczy trzynaście kopuł. Są one rozmieszczone nad prezbiterium (1) i nawą (5) oraz bocznymi przybudówkami tworzącymi ramiona krzyża (po 3). Trzynasta, najmniejsza kopułka zlokalizowana została w zwieńczeniu dachu namiotowego na dzwonnicy cerkiewnej^[3][8]. Cerkiew w Hrubieszowie jest jedyną świątynią prawosławną na terenie Polski, w której zastosowano taką ich liczbę^[7]. Kopuły nad dzwonnicą zwieńczone są pozłacanymi żeliwnymi krzyżami^[3].

Cerkiew hrubieszowska wyróżniała się swoim monumentalizmem na tle innych parafialnych świątyń zbudowanych w Królestwie Polskim w latach 60. i 70. XIX w. Co prawda jej ogólna struktura była analogiczna, jak w przypadku starszych cerkwi, świątynia osiągnęła jednak większe rozmiary i otrzymała bardziej zróżnicowaną formę^[20].

Wystrój wnętrza

Wnętrze cerkwi

We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas wykonany z drewna dębowego, z pozłoceniami. Ikony wchodzące w jego skład napisał petersburski ikonograf Siłajew. On też jest autorem wizerunków świętych znajdujących się w pomieszczeniu ołtarzowym w dębowych kiotach^[3]. W świątyni znajdują się także cztery starsze ikony z przełomu XVIII i XIX w.: dwa wizerunki maryjne (jeden przeniesiony ze zburzonej w 1958 cerkwi w Tyszowcach) oraz wyobrażenia Zaśnięcia Matki Bożej i Chrystusa Dobrego Pasterza. Innym elementem wyposażenia starszym niż sama cerkiew jest ołtarzowy krzyż z I połowy XIX w.^[21]

Na dzwonnicy cerkiewnej znajdowało się pięć dzwonów, które w czasie II wojny światowej zaginęły. Trzy nowe dzwony, ufundowane przez prywatnych darczyńców, zostały zawieszone w tym samym miejscu dopiero w 2005^[3].

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 4 kwietnia 1958 pod nr kl. V-Oa/9/58 oraz 16 lipca 1977 pod nr. A/176^[22].

Uwagi

1. Alternatywnie: cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy lub Zaśnięcia Matki Bożej.
2. De facto w 1947 na Lubelszczyźnie, przed akcją „Wisła”, czynne były nadal 33 cerkwie. Tylko siedem świątyń (w Lublinie, Chełmie, Włodawie, Hrubieszowie, Terespolu, Białej Podlaskiej i w Jabłecznej) było jednak oficjalnie zarejestrowanych i nie były w związku z tym zagrożone zamknięciem. Por. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 76. ISBN 978-83-7629-260-1.

Przypisy

1. Samonek M.: Święto Zaśnięcia Bogurodzicy w Hrubieszowie. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-09]. (pol.).
2. „Cerkwie. Część 2", Kolekcja Nasza Polska, tom 46, De Agostini Warszawa 2012.
3. G.J. Pelica: Historia: Hrubieszów – Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-02-23]. (pol.).
4. D. Błażejowśkyj: Ijerarchija Kyjiwśkoji cerkwy (861–1996). Lwów: Kameniar, 1996, s. 300.
5. Andrzej Gil: Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2005, s. 73. ISBN 83-85854-85-1.
6. K. Latawiec: W służbie imperium... Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864–1915. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 212–213. ISBN 978-83-227-2698-3.
7. Zabytki powiatu hrubieszowskiego. Hrubieszów: Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, 2011, s. 14. ISBN 978-83-931607-0-9.
8. P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 136. ISBN 83-232-1463-8.
9. G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 41–45. ISBN 978-83-925882-0-7.
10. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 74–76. ISBN 978-83-7629-260-1.
11. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 78. ISBN 978-83-7629-260-1.
12. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 80. ISBN 978-83-7629-260-1.
13. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 82. ISBN 978-83-7629-260-1.
14. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 133. ISBN 978-83-7629-260-1.
15. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 181. ISBN 978-83-7629-260-1.
16. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 176. ISBN 978-83-7629-260-1.
17. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 178–179. ISBN 978-83-7629-260-1.
18. Hrubieszowska cerkiew ponownie oddana wiernym [online], 2 maja 2023 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
19. DziennikD. Wschodni DziennikD., Piękna i unikalna. Cerkiew w Hrubieszowie już po remoncie [online], Dziennik Wschodni [dostęp 2024-03-04] (pol.).
20. P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 85. ISBN 83-232-1463-8.
21. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom VIII Województwo lubelskie, Zeszyt 6 Powiat Hrubieszowski, R. Brykowski, E. Rowińska (red.), Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1964, s. 24.
22. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024.