Loading AI tools
gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zięba[3] (Fringilla coelebs) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Ogółem zasiedla Europę z wyjątkiem północnej Skandynawii i północnej Rosji, zachodnią i środkową Azję oraz północną Afrykę. Introdukowana na Nową Zelandię oraz na południe RPA. Nie jest zagrożona wyginięciem.
Fringilla coelebs[1] | |||||
Linnaeus, 1758 | |||||
Samiec nominatywnego podgatunku F. c. coelebs | |||||
Samica F. c. coelebs | |||||
Systematyka | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Typ | |||||
Podtyp | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Infragromada | |||||
Rząd | |||||
Podrząd | |||||
Rodzina | |||||
Podrodzina | |||||
Rodzaj | |||||
Gatunek |
zięba | ||||
| |||||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||||
Zasięg występowania | |||||
letnie lęgowiska siedliska całoroczne zimowiska letnie lęgowiska podgatunku F. c. spodiogenys populacje introdukowane przez człowieka letnie lęgowiska podgatunku F. c. canariensis |
W Polsce to bardzo liczny ptak lęgowy, objęty ochroną ścisłą. W całej Europie Środkowej obowiązuje zakaz łapania zięb do niewoli. W XIX wieku[4] zwyczaj ten był bardzo popularny w Niemczech, w celach konkursów śpiewu[5].
Opisana w 1758 roku przez Karola Linneusza. Obie części nazwy naukowej, Fringilla coelebs, pochodzą z łaciny[6] – pierwszy człon, fringilla, oznacza małego ptaka albo ptasie popiskiwanie, druga część, coelebs, oznacza kawalera.
Występuje bardzo wyraźny dymorfizm płciowy, i to o każdej porze roku. Obie płci mają różowoszare nogi i ołowianoniebieskie, nieco stożkowate dzioby. Jak u pozostałych łuszczaków dziób u zięb jest krótki i gruby. Mięśnie policzkowe są silne, a prążkowane podniebienie przydaje się przy zgniataniu pancerzyków chrząszczy i skorupek nasion. Samiec z czarnym czołem i szarą czapeczką zachodzącą na kark, niekiedy sprawiającą wrażenie szaroniebieskiej. Grzbiet oraz barkówki jasnobrunatne. Zielony, matowy kuper i pokrywy podogonowe dobrze widoczne w locie; samica również takowe posiada. „Policzki” i spód ciała ceglastoczerwone, pokrywy podogonowe białe, pierś i podgardle różowe. Środkowa sterówka szara, sprawiająca wrażenie zielonkawej. Skrzydła ogólnie czarne, ale lotki u samca na zewnętrznej stronie żółto obrzeżone, tak jak i lotki drugorzędowe. Dwa białe pasy: jeden od zgięcia skrzydeł, drugi od pokryw trzeciorzędowych, oba kończą się na barkówkach. Białe początki lotek pierwszorzędowych tworzą małą plamkę. W locie widoczne białe obrzeżenie ogona, zwłaszcza na 1. i 2. od zewnątrz sterówce, na trzeciej jedynie biała kropka na końcu.
Samica jest mniej intensywnie i kontrastowo ubarwiona – oliwkowobrązowa, zwłaszcza na skrzydłach (tam też ma dwa białe pasy, jak samiec), a brzuch ma jasnoszaro-kremowo-pomarańczowy. Wierzch ciała jasnobrunatno-szary. Głowa również taka jak brzuch, z nieco ciemniejszą brwią i szarawą czapeczką. Boki głowy i pierś są zielonkawe.
W zimie samce o nie tak intensywnym kolorze, przez ścieranie końców piór nabierają innych barw[7]. Dziób poza okresem lęgowym zmienia barwę na bladoróżową. Młode wyglądają na ogonie i skrzydłach jak samice, ale z wierzchu są oliwkowobrązowe, a pod spodem szarawe.
Ptak wielkości wróbla. Podobna jest do jera, ale ma zielonkawy, nie biały kuper, błyszczące szerokie pręgi na skrzydłach i białe obrzeżenia sterówek. Warto jednak wspomnieć, że obydwa gatunki zimą często występują na tych samych stanowiskach, gdzie mają pod dostatkiem nasion. Zdecydowanie jednak różnią się wabieniem i to ono jest najłatwiejszą cechą w oznaczaniu gatunku. Ze względu na dużą liczebność nie stosuje się wobec zięb zabiegów ochronnych.
W Polsce to bardzo liczny ptak lęgowy, jednakże coraz więcej osobników zimuje. Nazwa naukowa odnosi się do tego, że samice odlatują, a większość samców zostaje, aby bronić terytoriów. To gatunek o dużej plastyczności pod względem wymagań środowiskowych. Spotykana we wszystkich biotopach, gdzie są drzewa, często w bliskości człowieka. W okresie lęgowym zamieszkuje różne typy lasów i borów z ubogą warstwą krzewów i ziół, grupy drzew liściastych lub iglastych rosnących na polach, w ogrodach, alejach, zadrzewienia i parkach w miastach. Od jesieni do wiosny często widuje się zięby na otwartych terenach, gdzie żywi się nasionami roślin. Niekiedy odwiedza wtedy karmniki i gospodarstwa rolne, gdzie obok hodowanych zwierząt znajduje łatwy pokarm.
W Europie występuje prawie wszędzie, z wyjątkiem Islandii, najbardziej wysuniętych na północ części Skandynawii oraz północnej Rosji. W większości krajów występuje cały rok, granica z terenami wyłącznie lęgowymi biegnie przez wybrzeża południowej Skandynawii, gdzie jeszcze przebywa cały rok oraz na granicy Rosji z innymi państwami. W Azji większość zachodniej części Rosji i innych regionów tego kontynentu oraz północny Kazachstan (dokładniej zachodnia Syberia, Azja Mniejsza, Bliski Wschód). W Afryce zamieszkują jedynie północno-zachodnią część i na Wyspach Kanaryjskich. Na zimowiska z północnych części areału wędruje zwykle na południe, choć niedaleko – najdalej nad Morze Śródziemne. W umiarkowanej strefie klimatycznej część ptaków zimuje na terenach lęgowych. Zwykle na miejscu przez cały rok zostają stare samce, a w pobliżu siedlisk ludzkich regularnie zimują też niektóre samice. Introdukowana na Nową Zelandię oraz na południe RPA[13].
Odlot na zimę ma miejsce we wrześniu lub październiku, a przylot od marca do kwietnia. Na południu Polski mogą pojawić się już w lutym.
Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja zięby w Polsce liczyła 8 563 000 – 8 922 000 par lęgowych, co dawało jej drugie miejsce wśród ptaków lęgowych, po skowronku, a przed wróblem[14]. Zagęszczenie par może wynosić 2 pary na hektar, średnio co 50 m jest gniazdo[15]. Badania przeprowadzone w latach 60. wykazały, że podczas powrotu z zimowisk przez linię Bałtyku może przelatywać ponad milion osobników[6].
Poza okresem lęgowym, a głównie zimą zazwyczaj przebywa w stadach, również z innymi gatunkami ptaków, np. wróblami. Ruchliwa, zazwyczaj nie płoszy się łatwo. Nie jest wyspecjalizowana do konkretnego pokarmu i miejsca gniazdowania. W trakcie inkubacji samiec ostrzega samicę o niebezpieczeństwie. Gdy samiec chce innemu osobnikowi zaimponować, stroszy czubek i pokazuje białe lusterka oraz nieco odstawia skrzydła. Przestraszona zięba stara się nie poruszać, a jeżeli może, przywiera do gałęzi. Wszystkie osobniki Fringilla coelebs są bardzo agresywne wobec przedstawicieli tego samego gatunku[5].
Udowodniono, że samiec w ciągu dnia może śpiewać nawet 2000 razy[16]. Charakterystyczny śpiew łatwo rozpoznawalny, wykonywany w jakimś eksponowanym miejscu. Jest to seria przyśpieszających dźwięków, z „zawijasowym” zakończeniem, całość to „ci-ci-cit-cit-tjut-tjut-tjuttjutjutju-citirjit”. Dawniej w Polsce ten „zawijas” był interpretowany jako „myślisz-żem-cię-na-śliw-kach nie widział?” albo „cze-kaj-cze-kaj-cośzrobiła-a widzisz?”[17]. Często daną zwrotkę kończy krótkim „kik”. W zależności od regionu zakończenie zmienia się, różnice w melodii zależnej od pochodzenia ptaka zwane są „dialektami”. Młode zięby uczą się śpiewać od rodziców, a wychowywane w niewoli, bez odtwarzania im poprawnego śpiewu dorosłego ptaka, nie nauczą się tego dobrze[18]. Pierwsze ciche i raczej nieudolne tony można już usłyszeć podczas lata lub jesienią.
Głos wabiący podobny jest do „pink!” albo „fink!”, większość europejskich nazw zięby wzorowane jest na tym głosie[5] (jer wydaje twarde „jerrr kwek”). Może to być również „djib” albo „wriit”. Dawniej wierzono, że kiedy zięba wyda głos „wriit” spadnie deszcz. W przypadku przelatujących ptaków wabienie to „ćjup, ćjup” albo krótkie „jyp”. Zaniepokojona wydaje przenikliwe „ziit”. Młode zięby wydają ćwierkające „czeerp”, bardzo podobne do ćwierkania wróbla[19]. Melodia samca zięby jest jedną z najładniejszych pieśni słyszanych w miastach, obok kosów. Okazało się też, że są najczęściej odzywającymi się śpiewakami w środowisku naturalnym. W ten sposób nie tylko bowiem zwabiają samice, ale również oznaczają swoje terytorium.
Zazwyczaj żeruje na ziemi. Zjada głównie nasiona oraz owoce jagodowe, jabłek, śliwek, porzeczek i gruszek. W trakcie pożywiania porusza się drobnymi kroczkami i ciągle kiwa głową. Sporadycznie spija nektar z kwiatów i sok spływający z drzew. Wiosną, w okresie lęgowym, owady i inne bezkręgowce zbiera z liści i gałązek, a w pozostałą część roku podstawę pożywienia stanowią nasiona chwastów, roślin zielnych, drzew i krzewów, a czasem też pąki drzew. Poza tym od wiosny do jesieni zjada owoce, owady i pajęczaki zbierane z gałązek i ziemi. Pisklęta karmione są małymi owadami i ich larwami oraz pajęczakami, czasami drobnymi nasionami dziko rosnących roślin.
1 – 2[8] lęgi wyprowadza od maja do lipca. Gnieździ się w lasach i grupach drzew z ubogą warstwą krzewów, również w miastach. Z powodu powtarzanych przy nieudanych poprzednich lęgów, gniazda mogą być użytkowane do sierpnia.
Większość gniazd umieszczona jest na drzewach w rozwidleniu gałęzi lub tuż przy pniu. Zwykle umieszczone poniżej 4 m nad ziemią. Nie przymocowane do gałęzi, jedynie głęboko pomiędzy nie wciśnięte. Zazwyczaj niczym nie osłonięte, ale dobrze zakamuflowane porostami lub pajęczynami, ma kształt misternie uwitej miseczki. Trudno je dostrzec z ziemi. Warstwa zewnętrzna składa się z owadzich kokonów, porostów, źdźbeł trawy, korzonków i kory brzozowej, przymocowane do gniazda pajęczynami. Warstwa środkowa w różnych proporcjach zbudowana z liści i mchu, zdarzają się całkowicie liścienne lub mchowe gniazda. Wyściółka z drobnych piórek, suchej trawy, sierści i włosia. Średnica zewnętrzna wynosi 11–12 cm, wewnętrzna około 6 cm, wysokość 8–9 cm, a głębokość 3–4 cm. Suche gniazdo waży ok. 10 gramów[6].
Samica sama buduje gniazdo, zwykle miesiąc po przylocie z zimowiska, umieszczone na świerkach, jałowcach, drzewach liściastych. Zbiera materiał w najbliższej okolicy, aby jeszcze lepiej się maskowało. Samiec w tym czasie jej i gniazda strzeże.
Samica również wszystkie czynności wykonuje sama. Jaja są jasnozgniłozielone, w czarne, rdzawo obrzeżone plamki, o średnich wymiarach 19x14 mm[20]. 3–6 jaj, rzadko do 8, inkubacja rozpoczyna się po złożeniu ostatniego jaja. Trwa ona 11–15 dni.
W trakcie klucia i opieki nad pisklętami samiec ciągle dokarmia partnerkę. Pisklęta mają intensywnie czerwone wnętrze dzioba, bez wzorów, porośnięte są jasnoszarym puchem[21]; gniazdowniki. Przebywają w gnieździe około 14 dni, ale w razie zagrożenia mogą je opuścić wcześniej. Po 12–15 dniach są już zdolne do lotu. Młode karmią jednak oboje rodzice, przy czym samica znacznie częściej. Dostają od nich owady, które gromadzą w wolu, po czym wypluwają je do dziobów wyczekujących na to niecierpliwie piskląt.
Najstarsza zięba w niewoli dożyła 29 lat, często żyją ponad 20. Najstarszy zaobrączkowany osobnik z natury dożył 17 lat[6].
Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia obecnie 16 podgatunków F. coelebs[22][3]:
Zaproponowano też inne podgatunki, które jednak nie zostały zaakceptowane, m.in. balearica, tyrrhenica, schiebeli i caucasica zsynonimizowano z podgatunkiem nominatywnym[22], a scotica i hibernicus uznano za synonimy F. coelebs gengleri[13].
IUCN uznaje ziębę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy na rok 2015, zawiera się w przedziale 500–800 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[2].
W Polsce zięba podlega ścisłej ochronie gatunkowej[23]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[24].
W wielu krajach zięby są ptakami domowymi. W Belgii tradycyjnym historycznym sportem były walki zięb (ang. vinkensport) polegające na zmaganiach samców tych ptaków w uzyskaniu największej liczby śpiewów w ciągu godziny. Zawody te szczególnie popularne były we Flandrii, gdzie stały się jednym z elementów tamtejszej kultury. Swoje początki wzięły od flamandzkich kupców, którzy przeprowadzili je pierwszy raz w 1596 roku. Ocenia się, że w 2007 roku było 13 000 entuzjastów tego lokalnego sportu, zwanych ziębiarzami (ang. finchers), hodującymi 10 000 zięb[25]. Przez wiele lat członkowie organizacji działających na rzecz obrony zwierząt sprzeciwiali się tym praktykom.
W piętnastowiecznej Anglii wykorzystywano wizerunek zięby na marginesach manuskryptu Mszału z Sherborne[26]. Zięba znalazła się też w gotyckim obrazie Rajski ogród.
W polskiej poezji w wierszu dla dzieci Ptasie plotki Jan Brzechwa wykorzystuje grę słowną, gdzie ptak martwi się, że przeziębi gardło i nie wykona swego koncertu u wrony: „Usiadła zięba na dębie: Na pewno dziś się przeziębię!”. Plotkujące ptaki przeinaczają ten fakt i po lesie roznosi się wieść o śmierci ptaka. U tego samego poety w Szpaku i sowie to zięba przekazuje wiadomości o sowie: „Zięba spotkała się z kosem, ćwierknęła mu to półgłosem”. Omawiany gatunek pojawia się też w Ptasim radiu Juliana Tuwima: „Będą ćwierkać, świstać, kwilić, pitpilitać i pimpilić (...) wilga, zięba, bocian, szpak oraz każdy inny ptak”, a także w wierszu Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy Hieronima Morsztyna: „Zięba wietała głosy wszystkie zamykając”. Natomiast w Godach życia Adolfa Dygasińskiego zięba to „zarozumialec waśniwy”.
Rysunek zięby z rozpostartymi skrzydłami znalazł się na znaczku pocztowym nr 4954 wydanym 24 kwietnia 2019 r. przez Pocztę Polską w emisji „Europa”[27].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.