Borowiec wielki

Borowiec wielki^[16] (Nyctalus noctula) – gatunek ssaka z podrodziny mroczków (Vespertilioninae) w obrębie rodziny mroczkowatych (Vespertilionidae).

Borowiec wielki

Nyctalus noctula[1]
(Schreber, 1774)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	nietoperze
Podrząd	mroczkokształtne
Nadrodzina	Vespertilionoidea
Rodzina	mroczkowate
Podrodzina	mroczki
Plemię	karliki
Rodzaj	borowiec
Gatunek	borowiec wielki
Synonimy Vespertilio noctula Schreber, 1774[2] Vespertilio lardarius P.L.S. Müller, 1776[3] Vespertilio magnus Berkenhout, 1789[4] Vespertilio altivolans J. White, 1789[5] Vespertilio major[a] Leach, 1816[6] Vespertilio proterus Kuhl, 1818[7] Vespertilio rufescens C.L. Brehm, 1829[8] Vespertilio palustris Crespon, 1844[9] Vespertilio macuanus Peters, 1852[10] Vesperugo noctula var. minima Fatio, 1869[11] Nyctalus noctula princeps Ognev & Worobyev, 1923[12]
Podgatunki
N. n. noctula (Schreber, 1774) N. n. lebanoticus D.L. Harrison, 1962[13] N. n. mocklenburzevi Kuzyakin, 1934[14]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[15]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
N. n. noctula      N. n. lebanoticus      N. n. mocklenburzevi      Nyctalus plancyi labiatus

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1774 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Daniel von Schreber, nadając mu nazwę Vespertilio noctula^[2]. Holotyp pochodził z Francji^[17].

Nyctalus noctula jest taksonem siostrzanym kladu obejmującego N. lasiopterus i N. aviator^[18]. N. plancyi był czasem umieszczany w obrębie tego gatunku, ale obecnie jest rozpoznawany jako odrębny gatunek^[18]. Takson labiatus został przeniesiony do N. plancyi ze względu na wyraźne różnice morfologiczne między N. noctula a N. labiatus, chociaż labiatus nie został właściwie porównany z N. plancyi; potrzebne są dalsze badania^[18]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają trzy podgatunki^[18]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek	Oryginalna nazwa	Autor i rok opisu	Miejsce typowe
N. n. lebanoticus	Nyctalus noctula lebanoticus	D.L. Harrison, 1962	Natural Bridge, Faraya, Liban[19].
N. n. mocklenburzevi	Nyctalus noctula meklenburzevi	Kuzyakin, 1934	Taszkent, Uzbekistan[20].

Etymologia

• Nyctalus: gr. νυκταλος nuktalos lub νυσταλος nustalos „senny, ospały”^[21].
• noctula: fr. noctule „nietoperz”, od łac. nox, noctis „noc”^[22].
• lebanoticus: Liban^[13].
• meklenburzevi: Roman Meklenburcew (1905–2002), rosyjski zoolog^[14].

Zasięg występowania

Borowiec wielki występuje w Eurazji zamieszkując w zależności od podgatunku^[18]:

• N. noctula noctula – Europa od Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii na wschód do zachodniej Rosji, zachodniego Kazachstanu i południowo-zachodniego Turkmenistanu, włącznie z południową Skandynawią i wyspami Gotlandia i Olandia oraz Cyprem. Nieobecny w dużej części Półwyspu Iberyjskiego i lokalnie wymarły w Portugalii.
• N. noctula lebanoticus – zachodnio-środkowa i południowo-zachodnia Syria, Liban i północno-wschodni Izrael.
• N. noctula mocklenburzevi – południowo-środkowy i wschodni Kazachstan, południowo-centralna Rosja, zachodni Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan i północno-zachodnia Chińska Republika Ludowa (Sinciang).

Być może obecny w północnej Afryce, z dwoma zapisami pochodzącymi z Algierii z 1858 roku, ale mogą one reprezentować N. lasiopterus, dlatego zachodzi potrzeba zebrania dalszych próbek^[18].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 60–89 mm, długość ogona 40–66 mm, długość ucha 16–21 mm, długość tylnej stopy 12–14 mm, długość przedramienia 47–60 mm; masa ciała 17–44 g^[23]. Posiada jedwabiście lśniące, gęste futerko. Jest ono jednakowo ubarwione na całym ciele – u osobników dorosłych jest rude, u młodocianych – brązowe. Uszy ma krótkie i zaokrąglone, skrzydła wąskie. Błona na skrzydłach niemal czarna. Kariotyp wynosi 2n = 42 i FN = 54^[23].

Ekologia

Siedlisko

Naturalnym środowiskiem jego życia są lasy, spotkać go można jednak także w pobliżu ludzkich osiedli, a nawet w miastach. W dzień ukrywa się najczęściej w wysoko położonych dziuplach drzew, rzadziej w skrzynkach dla ptaków lub nietoperzy. W ostatnich latach coraz częściej są spotykane na terenie Polski w budynkach (chociaż w Europie zachodniej występują w nich od dawna). Na terenach położonych na południe od Polski spotyka się je również w szczelinach skalnych. W dziuplach wiosną i latem samice tworzą duże kolonie rozrodcze, samce żyją natomiast samotnie, zaś w okresie godów są terytorialne. Duże kolonie (składające się z osobników obu płci) gatunek ten tworzy również zimą.

Tryb życia

Podobnie, jak inne nietoperze prowadzi nocny tryb życia. Odżywia się owadami, które chwyta w locie. W sprawnym poruszaniu się w ciemnościach, oraz w lokalizacji owadów wykorzystuje ultradźwięki o względnie niskiej częstotliwości (18–22 kHz). Na łowy wylatuje wcześniej niż inne nietoperze – często wówczas, kiedy jest zupełnie jasno. Jesienią, kiedy noce stają się zimne, poluje jedynie o zmroku i o świcie, spędzając noc w ukryciu. Polując lata na skraju lasu, na polanach śródleśnych i nad stawami. Szczególnie lubi polować nad zbiornikami wodnymi, na latające w dużych rojach owady. Lata szybko i wysoko, z dala od przeszkód i powierzchni gruntu. Na sen zimowy kryje się w dziuplach drzew, budynkach (np. na strychach czy w szczelinach budynków z wielkiej płyty) i w szczelinach skalnych, gdzie zapada w stan hibernacji. Trwa on od października do kwietnia. Przed zimą borowiec wielki przenosi się o kilkaset kilometrów bardziej na południe. Stwierdzono maksymalny przelot na 1600 km. Mimo to, przy silnych mrozach wiele nietoperzy zamarza w swoich kryjówkach. W ostatnich latach coraz częściej obserwuje się osobniki tego gatunku zimujące w Polsce.

Rozród

Gody odbywają się we wrześniu, wówczas też ma miejsce zaplemnienie. Samce zajmują wówczas terytoria godowe, których bronią i oznakowują ich granice za pomocą donośnych sygnałów dźwiękowych, słyszalnych dla człowieka i emitowanych z otworów kryjówek. Kryjówkami godowymi są najczęściej dziuple drzew. Wokół terytorialnych samców gromadzą się haremy liczące 4–5 (wyjątkowo do 20) samic. Kopulacje mogą się również odbywać w miejscach hibernacji (koloniach zimowych), nie obserwuje się jednak wówczas żadnych zachowań terytorialnych ani formowania się haremów. Zapłodnienie jest opóźnione – ma miejsce dopiero pod koniec zimy lub na początku wiosny. Po ciąży trwającej 70–75 dni, samica w Europie Środkowej rodzi zwykle dwoje (wyjątkowo troje) młodych, zaś na Wyspach Brytyjskich – najczęściej jedno młode. Młode te żywią się mlekiem matki, aż do uzyskania samodzielności, co zwykle trwa 8–9 tygodni. Osiągają dojrzałość płciową po 1,5 roku. Żyją do 12 lat.

Pasożyty

Do pasożytów zewnętrznych borowca wielkiego należą spośród owadów pluskwiaki Cimex dissimilis i Cimex pipistrelli oraz pchły Ceratophyllus gallinae, Ischnopsyllus hexactenus, I. elongatus, I. intermedius, I. variabislis i Nycteridopsylla eusarca. Roztocze reprezentowane są przez obrzeżka nietoperzowca z rodziny obrzeżkowatych, Macronyssus flavus, Steatonyssus noctulus, S. periblepharus, S. occidentalis evansi i S. spinosus z rodziny Macronyssidae, Spinturnix acuminatus z rodziny Spinturnicidae, Acanthophthirius noctulius z rodziny Myobiidae, Chiroptella muscae z rodziny lądzieniowatych, Nycteriglyphus tuerkorum z rodziny Rosensteiniidae, Notoedres chiropteralis z rodziny Sarcoptidae, Psorergatoides nyctali z rodziny Psorergatidae^[24] oraz Demodex pusillus z rodziny nużeńcowatych. Ten ostatni jest przykładem gatunku monoksenicznego^[25].

Do pasożytów wewnętrznych tego nietoperza należą m.in. przywry Lecithodendrium spathulatum, Plagiorchis vespertilionis i Prosthodendrium chilostomum, tasiemiec Vampirolepis skrjabinariana oraz nicienie Molinostrongylus skrjabini i Physaloptera myotis^[26]. W jego krwi wykryto pasożytnicze pierwotniaki Babesia vesperuginis, Trypanosoma dionisii i T. vespertilionis^[27].

Ochrona

Gatunek podlegający w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej i wymagający ochrony czynnej^[28].

Zobacz też

• ssaki Polski

Uwagi

1. Nomen nudum.