Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)

Cesarz rzymski (łac. Imperator Romanorum, niem. Römischer Kaiser) – termin używany przez historyków na określenie średniowiecznego władcy, który otrzymał tytuł cesarza rzymskiego od papieża. W historiografii używane jest również określenie „cesarz rzymski narodu niemieckiego”, odnoszące się do władców Królestwa Niemieckiego mających prawo do używania tytułu „cesarz rzymski”.

Cesarz rzymski

Imperator Romanorum
Römischer Kaiser

Herb
Ostatni
Franciszek II Habsburg, ostatni cesarz
Stanowisko
Państwo	Święte Cesarstwo Rzymskie
Data utworzenia	962
Pierwszy	Otton I Wielki
Data likwidacji	1806
Ostatni	Franciszek II Habsburg

Historia tytułu cesarskiego

Osobny artykuł: Cesarze rzymscy.

Po upadku antycznego cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 królowie państw germańskich nominalnie podlegali zwierzchnictwu cesarzy wschodniorzymskich, pozostawali jednak politycznie niezależni. W 800 król Franków Karol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieża Leona III na cesarza. Odtąd Karolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułu cesarza rzymskiego. Po podziale państwa Franków na mocy traktatu w Verdun (843) tytuł przypadł władcom królestwa środkowofrankijskiego. Traktat w Meerssen (870) przenosił go na królów zachodniofrankijskich. Krótkotrwała unia państw zachodniofrankijskiego i wschodniofrankijskiego spowodowała odziedziczenie tytułu w 881 przez królów tego drugiego. W 915 siłą wywalczył go wyemancypowany spod władzy Karolingów król Włoch, Berengar I z Friulu. Po jego śmierci przez kilkadziesiąt lat nikt na łacińskim Zachodzie nie używał tytułu cesarza rzymskiego. W 962 król niemiecki Otton I Wielki, uważający się za naturalnego dziedzica wschodniofrankijskich Karolingów, opanował Włochy, po czym koronował się zarówno na króla Włoch, jak i cesarza, choć nie używał epitetu rzymski, który przywrócił dopiero jego syn i następca, Otton II. Od tego momentu większość władców niemieckich używała jednocześnie tytułów króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, a od XI wieku zaczęto stosować wymiennie określenia król niemiecki i król rzymian – ten drugi stał się z czasem jedynym oficjalnym tytułem królewskim. Taka tytulatura wyrażała ówczesne dążenie do zjednoczenia wszystkich krajów łacińskiego chrześcijaństwa w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Tron niemiecki i cesarski był elekcyjny, ale zazwyczaj wybierano władcę w obrębie jednej dynastii. Od XV wieku do upadku Cesarstwa dzierżyli go władcy Austrii, Habsburgowie. W okresie nowożytnym często potocznie mówiono o cesarzach niemieckich, jako że w wyniku wydarzeń historycznych władza niemieckich monarchów ograniczyła się tylko do terytorium samej Rzeszy, a i tu była stosunkowo słaba. Władcy suwerennych państw europejskich uznawali honorowe pierwszeństwo cesarza, jednak nie czuli się zobowiązani do politycznego posłuszeństwa wobec niego (królowie francuscy mawiali rex imperator in regno suo est – Król jest cesarzem we własnym królestwie). Godność cesarza rzymsko-niemieckiego uległa likwidacji w 1806, kiedy po klęsce Austrii w wojnie z Francją państwa niemieckie ogłosiły secesję z Cesarstwa i oddały się pod protekcję Napoleona, tworząc Związek Reński. W reakcji na to i pod naciskiem francuskim, ostatni cesarz Franciszek II Habsburg ogłosił rozwiązanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zrzekł się tytułu. W 1866 Prusy pokonały Austrię w walce o hegemonię w Niemczech, a w 1871 doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern przyjął tytuł cesarza niemieckiego, funkcjonujący do upadku monarchii w Niemczech w 1918. Hohenzollernowie jako władcy II Rzeszy Niemieckiej nie używali określenia rzymski, jednak propagandowo nawiązywali do dziedzictwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Wyraźnie rozróżniano godność cesarską od królewskiej godności władcy Niemiec, były one ze sobą związane, ale nie tożsame. W średniowieczu władca niemiecki po elekcji i koronacji na króla Niemiec (zwykle w Akwizgranie) tytułował się zazwyczaj rex Romanorum, czyli „król Rzymian”. Po akcie koronacji na cesarza dokonanej przez papieża, zwykle w Rzymie, tytuł królewski zastępowano formułą divina favente clementia Romanorum Imperator semper Augustus, czyli „z łaski Bożej cesarz rzymski, zawsze August”. Od 1508, kiedy cesarze ostatecznie zrezygnowali z zabiegania o akceptację ze strony papieża, do tytulatury cesarskiej dodawano epitet „wybrany”, poza tym zapisywano jednocześnie tytuł cesarski i niemiecki tytuł królewski: divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, Germaniae rex („z łaski Bożej cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec”). Na język niemiecki tłumaczono to jako: von Gottes Gnaden erwählter römischer Kaiser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König von Germanien, a więc „z łaski Bożej wybrany cesarz rzymski, po wszystkie wieki pomnożyciel Cesarstwa, król Niemiec” (ewentualnie König in Germanien, czyli „król w Niemczech”, nie używano słowa Deutschland). Przekład enigmatycznego łacińskiego słowa Augustus na „pomnożyciel” brał się stąd, że w tamtych czasach uważano, iż pochodzi od łac. augere, czyli „powiększać”.

Po 1508 wcześniejsze używanie tytułu królewskiego, a późniejsze cesarskiego oznacza, że dany monarcha został wybrany za życia poprzednika (vivente imperatore – za życia cesarza) i był jego formalnym współregentem w randze królewskiej, a po śmierci cesarza przejął jego godność. Praktykę elekcji vivente stosowano często, aby szanując reguły monarchii elekcyjnej zapewnić dziedziczenie tronu swojej rodzinie.

Cesarze rzymscy – lista chronologiczna

Karolingowie i inne rody

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Karol I Wielki	742–814	800–814	25 grudnia 800 w Rzymie	Leon III	król Franków od 768	–	–
Ludwik I Pobożny	778–840	814–840	5 października 816 w Reims	Stefan IV	król Franków	Ermengarda z Hesbaye	814–818
						Judyta Bawarska	819–840
Lotar I	795–855	840–855 (koregent od 817[a])	5 kwietnia 823 w Rzymie	Paschalis I	król Franków Środkowych od 843	Ermengarda z Tours	821–840–851
Ludwik II	825–875	855–875 (koregent od 850[b])	Wielkanoc 850 w Rzymie	Leon IV	król Włoch od 844	Engelberga	851–855–875
Karol II Łysy	823–877	875–877	29 grudnia 875 w Rzymie	Jan VIII	król Franków Zachodnich od 843	Rychilda Prowansalska	875–877
Karol III Gruby	839–888	881–888	12 lutego 881 w Rzymie		król Szwabii od 876, król Franków Wschodnich od 882, król Franków Zachodnich od 884	Ryszarda Szwabska	881–888
Gwido ze Spoleto	855–894	891–894	21 lutego 891 w Rzymie	Stefan V	książę Spoleto od 882, król Włoch od 891	Ageltrude	891–894
Lambert ze Spoleto	880–898	894–898 (koregent od 892)	30 kwietnia 892 w Rawennie	Formozus	książę Spoleto od 894, król Włoch od 889	–	–
Arnulf z Karyntii	850–899	896–899	15 lub 22 lutego 896 w Rzymie		król Franków Wschodnich od 887	Oda	896–899
Ludwik III Ślepy	880–928	901–905	22 lutego 901 w Rzymie	Benedykt IV	król Prowansji od 890, król Włoch od 900	Anna Bizantyjska[c]	901–905
Berengar I z Friulu	894–924	915–924	grudzień 915 w Rzymie	Jan X	król Włoch od 905	Bertila ze Spoleto	915
						Anna[d]	915–924

Pomiędzy 924 a 962 nikt nie nosił tytułu cesarza.

Ludolfingowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Otton I Wielki	912–973	962–973	2 lutego 962 w Rzymie	Jan XII	król Niemiec od 936	Adelajda Burgundzka	962–973
Otton II	955–983	973–983 (koregent od 967)	25 grudnia 967 w Rzymie	Jan XIII	król Niemiec	Teofano	972–973–983
Otton III	980–1002	996–1002	21 maja 996 w Monza	Grzegorz V	król Niemiec od 983	–	–
Henryk II Święty	973–1024	1014–1024	14 lutego 1014 w Rzymie	Benedykt VIII	król Niemiec od 1002, numeracja: Henryk I Ptasznik był królem Niemiec w latach 919–936, ale nie nosił tytułu cesarza; Henryk II określał się jako jego następca	Kunegunda Luksemburska	1014–1024

Dynastia salicka

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Konrad II	990–1039	1027–1039	26 marca 1027 w Rzymie	Jan XIX	król Niemiec od 1024, numeracja: Konrad I nie był cesarzem, ale był królem Niemiec w latach 911–918	Gizela Szwabska	1027–1039
Henryk III	1017–1056	1046–1056	25 grudnia 1046 w Rzymie	Klemens II	król Niemiec od 1039	Agnieszka z Poitou	1046–1056
Henryk IV	1050–1106	1084–1105	31 maja 1084 w Rzymie	antypapież Klemens III	król Niemiec od 1056	Berta Sabaudzka	1084–1087
						Eupraksja	1087–1005
Henryk V	1080–1125	1111–1125	14 kwietnia 1111 w Rzymie	Paschalis II	król Niemiec od 1105	Matylda z Normandii	1114–1125

Süpplinburgowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Lotar III	1075–1137	1133–1137	4 czerwca 1133 w Rzymie	Innocenty II	król Niemiec od 1125, numeracja: Lotar II, król Lotaryngii, który nie był faktycznie cesarzem, ale miał dziedziczne prawa do tytułu	Rycheza z Northeimu	1133–1137

Hohenstaufowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Fryderyk I Barbarossa	1122–1190	1155–1190	18 czerwca 1155 w Rzymie	Hadrian IV	król Niemiec od 1152	Beatrycze Burgundzka	1156–1184
Henryk VI	1165–1197	1191–1197	14 kwietnia 1191 w Rzymie	Celestyn III	król Niemiec od 1190	Konstancja Sycylijska	1191–1197

Welfowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Otto IV	1175/1176- 1218	1209–1215	4 października 1209 w Rzymie	Innocenty III	król Niemiec od 1208	Beatrycze Hohenstauf	1212
						Maria Brabancka	1214–1218

Hohenstaufowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Fryderyk II	1194–1250	1220–1250	22 listopada 1220 w Rzymie	Honoriusz III	król Niemiec od 1212	Konstancja Aragońska	1220–1222
						Jolanta Jerozolimska	1225–1228
						Izabela Plantagenet	1235–1241

Luksemburgowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Henryk VII	1275/1279- 1313	1312–1313	20 czerwca 1313 w Rzymie	–[e]	król Niemiec od 1308.	–	–

Wittelsbachowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Ludwik IV Bawarski	1282–1347	1328–1347	17 stycznia 1328 w Rzymie	–[f]	król Niemiec od 1314.	Małgorzata Holenderska	1328–1347

Luksemburgowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Karol IV	1316–1378	1355–1378	5 kwietnia 1355 w Rzymie	–[g]	król Niemiec od 1346, król Czech	Anna świdnicka	1355–1362
						Elżbieta pomorska	1368–1378
Zygmunt	1368–1437	1433–1437	31 maja 1433 w Rzymie	Eugeniusz IV	król Niemiec od 1410, król Czech, król Węgier	Barbara Cylejska	1433–1437

Habsburgowie

Papież Juliusz II zezwolił Maksymilianowi I tytułować się cesarzem bez koronacji papieskiej, od tamtej pory uznano, że nie koronacja przez papieża, a wybór przez elektorów Rzeszy daje prawo do tytułowania się cesarzem rzymskim (przyjęto tytuł Electus Romanorum Imperator, „wybrany cesarz rzymski”). Jeśli elekcja odbyła się za życia panującego cesarza (vivente imperatore), elekt przyjmował tytuł króla Rzymian (Niemiec). Tytuł cesarski przejmował wówczas automatycznie po śmierci poprzednika. Od czasów Maksymiliana I przeprowadzano również jedną koronację, dokonywaną przez elektorów duchownych, która odbywała się niezwłocznie po wyborze. Ostatnim cesarzem rzymskim koronowanym przez papieża był Karol V (w 1530, od 1519 jako wybrany cesarz rzymski).

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Fryderyk III	1415–1493	1452–1493	19 marca 1452 w Rzymie	Mikołaj V	król Rzymian (Niemiec) od 1440, ostatnia koronacja w Rzymie	Eleonora Aviz	1452–1467
Maksymilian I	1459–1519	1508–1519	9 kwietnia 1486 w Akwizgranie[h]	–	król Rzymian (Niemiec) od 1486	Bianca Maria Sforza	1508–1510
Karol V	1500–1558	1519–1556	24 lutego 1530 w Bolonii	Klemens VII	ostatnia koronacja cesarza rzymskiego przeprowadzona przez papieża; abdykował	Izabela Portugalska	1526–1539
Ferdynand I	1503–1564	1558–1564	24 marca 1558 we Frankfurcie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1531	–	–
Maksymilian II	1527–1576	1564–1576	30 listopada 1562 we Frankfurcie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1562	Maria Hiszpańska	1564–1576
Rudolf II	1552–1612	1576–1612	1 listopada 1575 w Ratyzbonie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1575, numeracja: jako następca Rudolfa I, króla Niemiec, ale nie cesarza	–	–
Maciej	1557–1619	1612–1619	26 czerwca 1612 we Frankfurcie	–		Anna Tyrolska	1612–1618
Ferdynand II	1578–1637	1619–1637	9 września 1619 we Frankfurcie	–		Eleonora Gonzaga	1622–1637
Ferdynand III	1608–1657	1637–1657	30 grudnia 1636 we Frankfurcie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1636	Maria Anna Habsburg	1637–1646
						Maria Leopoldyna Austriaczka	1648–1649
						Eleonora Gonzaga	1651–1657
Leopold I	1640–1705	1658–1705	1 sierpnia 1658 we Frankfurcie	–		Małgorzata Teresa Habsburg	1666–1673
						Klaudia Felicyta Habsburg	1673–1676
						Eleonora Magdalena von Pfalz-Neuburg	1676–1705
Józef I	1668–1711	1705–1711	26 stycznia 1690 we Frankfurcie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1690	Wilhelmina Amalia Brunszwicka	1705–1711
Karol VI	1685–1740	1711–1740	22 grudnia 1711 we Frankfurcie	–		Elżbieta Krystyna von Braunschweig-Wolfenbüttel	1711–1740

Wittelsbachowie

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Karol VII Bawarski	1697–1745	1742–1745	12 lutego 1742 we Frankfurcie	–	elektor Bawarski od 1726	Maria Amalia Habsburg	1742–1745

Dynastia habsbursko-lotaryńska

Władca	Lata życia	Lata panowania jako cesarz	Data koronacji	Papież koronujący	Inne tytuły, uwagi	Cesarzowa	Lata panowania cesarzowej
Franciszek I Lotaryński	1708–1765	1745–1765	4 października 1745 we Frankfurcie	–	wielki książę Toskanii od 1737	Maria Teresa	1745–1765
Józef II	1741–1790	1765–1790	3 kwietnia 1764 we Frankfurcie	–	król Rzymian (Niemiec) od 1764	Maria Józefa Antonina Wittelsbach	1765–1767
Leopold II	1747–1792	1790–1792	9 października 1790 we Frankfurcie	–	wielki książę Toskanii od 1765	Maria Ludwika Burbon	1790–1792
Franciszek II	1768–1835	1792–1806	14 lipca 1792 we Frankfurcie	–	od 1804 cesarz Austrii	Maria Teresa Burbon-Sycylijska	1792–1806

6 sierpnia 1806 Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć i tym samym również przestał obowiązywać tytuł cesarza rzymskiego.

Zobacz też

• cesarze niemieccy (od 1871)
• koronacja królów i cesarzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• regalia cesarskie
• wikariusz Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• władcy Niemiec

Uwagi

1. W 817 podniesiony przez ojca do rangi współcesarza.
2. W 850 uznany przez ojca za współcesarza.
3. Córka cesarza bizantyńskiego – Leona VI.
4. Przypuszcza się, że była to córka Ludwika III Ślepego.
5. Koronacji cesarskiej dokonali w pałacu Lateran kardynałowie wyznaczeni uprzednio przez papieża Klemensa V. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
6. Przyjął koronę cesarską z rąk przedstawiciela wpływowego rodu Colonna, Sciarra Colonny. Ówczesny papież Jan XXII sprawował swą władzę w Awinionie.
7. Koronacji dokonał, za zgodą papieża Innocentego V, kardynał Pierre Bertrand du Colombier, wówczas biskup Ostii. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
8. Koronacja na króla Rzymian (Niemiec).

Bibliografia

• Almut Bues, Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998.
• Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981. ISBN 83-04-00444-5.
• Jerzy Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002. ISBN 83-04-044226.
• John H. Mundy, Europa średniowieczna 1150 – 1309, PWN, Warszawa 2001. ISBN 83-06-02826-0.
• Jean-Francois Noel, Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998. ISBN 83-86857-95-1.