Dzięcioł duży

Dzięcioł duży^[4], dzięcioł pstry większy^[5] (Dendrocopos major) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych (Picidae), zamieszkujący Eurazję i północną Afrykę. Pospolity, nie jest zagrożony.

Dzięcioł duży

Dendrocopos major[1]
(Linnaeus, 1758)
Samiec
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	dzięciołowe
Podrząd	dzięciołowce
Rodzina	dzięciołowate
Podrodzina	dzięcioły
Plemię	Melanerpini
Rodzaj	Dendrocopos
Gatunek	dzięcioł duży
Synonimy
Picus major Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Występowanie

Zamieszkuje lasy całej Europy, północnej, środkowej i wschodniej Azji oraz północnej Afryki. Zasadniczo osiadły, choć część populacji wędruje jesienią, wykazując inwazyjność. Ma to miejsce w latach niedoboru nasion. Pojawia się wtedy liczniej w Europie Środkowej i Zachodniej. Młode ptaki w pierwszym roku życia mogą koczować w poszukiwaniu nowych terenów lęgowych. Wyróżniane ponad 20 podgatunków różni się od siebie nieznacznie.

W Polsce rozpowszechniony, liczny ptak lęgowy. Najliczniejszy i najpowszechniejszy z polskich dzięciołów, występujący we wszystkich drzewostanach w całym kraju i przez cały rok. Na większości obszaru występuje częściowo osiadły, zachodni podgatunek Dendrocopos major pinetorum. Na Mazurach zamiast niego lęgnie się Dendrocopos major major. Jest to podgatunek bardziej wędrowny i pojawia się w Polsce również podczas koczowań i wędrówek, zwłaszcza na wybrzeżu^[6]. Zimą pojawiają się większe osobniki z populacji północnych i wschodnich.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Samica podgatunku nominatywnego

Ptak wielkości nieco mniejszy od kosa, o kontrastowym upierzeniu, ściśle związany z korowiną drzew. Wierzch ciała, w tym skrzydeł i ogona oraz głowy czarny. U samca na tylnej części głowy (potylicy) jaskrawoczerwona, poprzeczna pręga, której brak u samicy. Tęczówki oczu są czerwone. Czarny pas ciągnie się od dzioba w kierunku piersi. Drugi otacza górną część szyi. Dolna część brzucha i podogonie w kolorze jaskrawoczerwonym oddzielają się wyraźnie od białego spodu – jest to charakterystyczna dla tego gatunku cecha ubarwienia. Na szyi dwie białe plamy, podobnie na barkach oraz skrajnych sztywnych sterówkach. Ma mocny, dłutowaty ciemnoszary dziób i szare nogi. Czepne nogi dostosowane są do siadania na pionowych pniach, dwa palce są skierowane ku przodowi, a dwa ku tyłowi. Młode dzięcioły w szacie juwenalnej mają cały tył głowy i ciemię czerwone (czapeczka jaskrawsza i większa u samców). Ponadto mają barkówki prążkowane, a podogonie jest bledsze niż u dorosłych^[7]. Ptak nie jest płochliwy, choć zachowuje ostrożność. Jego lot jest falisty.

Gatunki europejskich dzięciołów rozróżnia się po rozmiarach, rysunkach na szyi i grzbiecie, ubarwieniu czapeczki na głowie. Różnice tkwią też w zasięgu rozprzestrzenia się i środowisku występowania. Dzięcioła dużego można pomylić z innymi członkami jego rodziny – dzięciołem białogrzbietym, białoszyim, średnim, trójpalczastym i dzięciołkiem. Wszystkie prowadzą podobny tryb życia i tak samo wydobywają pokarm czy gnieżdżą się.

Wymiary średnie

• długość ciała – 21–25 cm^[8]
• rozpiętość skrzydeł – 25–40 cm^[8]
• masa ciała – 75–95 g^[8]

Głos

Bębnienie dzięcioła dużego

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Wydają dźwięki inne niż ptaki wróblowe. Śpiew zastąpiło bębnienie o korę drzewa, które służy oznajmianiu o zajętym terytorium i gotowości do jego obrony oraz ma przywabiać partnera. Bębnią obie płcie^[9]. Jest to krótka seria szybko powtarzanych mocnych uderzeń dziobem. Aby wzmocnić efekt, dzięcioł duży bębni w wypróchniałą korę, pod którą znajduje się pusta przestrzeń. Gdy takiej brakuje, może uderzać nawet w blaszane dachy, blaszane pokrywy latarń ulicznych lub anteny satelitarne. Działa to wtedy jak pudło rezonansowe i werblowy sygnał godowy roznosi się daleko. Usłyszeć go można w lasach i parkach od marca do czerwca.

Gdy wspina się po pniu, wydaje ciche „kik kik”, a gdy jest spłoszony – „gi gi gi”.

Biotop

Pień dębu szypułkowego – kuźnia dzięcioła

Stare lasy liściaste, iglaste (sosnowe) lub mieszane z domieszką osiki. Również inne mniejsze zadrzewienia (w tym śródpolne), parki miejskie i wiejskie (nawet w centrach miast), ogrody oraz aleje na równinach i terenach górzystych. Nie jest to zatem ptak wymagający pod względem składu gatunkowego, wysokości nad poziomem morza ani wieku drzewostanu.

Okres lęgowy

Gniazdo

Dziupla wykuta w pniu lub bocznym konarze przez oboje rodziców, umieszczona zazwyczaj na wysokości od 0,5 do 20 m nad ziemią w potężnym żywym drzewie. Chętniej wybiera pnie z uszkodzonym drewnem, podobnie jak inne dzięciołowate. Tylko wyjątkowo kuje w całkowicie zdrowym drewnie. Średnica otworu dziupli 4,5–5,5 cm, tj. znacznie mniejsza niż w dziuplach dzięcioła czarnego, zielonego i zielonosiwego. Budowa trwa 2–3 tygodnie. Dziupla nie jest wysłana ściółką, a podkładkę stanowią jedynie suche trociny i odłamki drewna, które wpadają do środka komory gniazdowej w trakcie jej wykuwania. Zwykle co roku wykuwa nową dziuplę, rzadziej zasiedla starą. Korzysta także ze skrzynek lęgowych. Utworzone pary są monogamiczne. Gniazduje od kwietnia do czerwca.

Jaja

Jajo z kolekcji muzealnej

Składane w liczbie zwykle 4–7^[10], gdy wykuwanie dziupli jest już zakończone (w Polsce najczęściej w ostatniej dekadzie kwietnia i pierwszej dekadzie maja^[11]). Mają białą, grubą skorupkę z połyskiem i średnie wymiary 26×19 mm. Dzięcioł duży wyprowadza jeden lęg w ciągu roku.

Wysiadywanie i pisklęta

Pisklę dzięcioła dużego

Obydwoje rodzice wysiadują jaja przez okres 12–13 dni, licząc od złożenia ostatniego. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w dziupli 21 do 25 dni i są wtedy bardzo hałaśliwe. Młode zdradzają swoją obecność w dziupli, odzywając się nieprzerwanie. Jedno z nich stale wygląda z dziupli czekając, aż rodzice przylecą z pokarmem. Oboje rodzice dokarmiają je, nawet gdy już opuszczą gniazdo.

Zimą dzięcioła dużego można spotkać w mieszanych stadach złożonych również z sikor, kowalików, pełzaczy i mysikrólików. Razem starają się szukać pokarmu i nawzajem ostrzegają przed drapieżnikami. O tej porze roku odwiedza też karmniki.

Pożywienie

Dzięcioły duże zimą odwiedzają karmniki, samica (z lewej) i samiec (po prawej)

Dzięcioł duży na padłej świni

W okresie wiosny i lata (lęgowym) jego pożywienie stanowią głównie owady i ich larwy wydobywane z drewna (np. gąsienice motyli, mrówki, chrząszcze). Zimą i jesienią, przy ograniczonej dostępności pokarmu żywego, jego dieta wzbogaca się o nasiona drzew sosnowych oraz świerkowych, a także owoce. Zimą chętnie pojawia się w karmnikach ze słoniną. Może żywić się także padliną. Pewną osobliwością tych dość dużych ptaków jest to, że najchętniej zjadają mszyce. Wiosną dzięcioły mogą nakłuwać korę brzóz i pić wyciekający sok roślinny. Czasem zjadają też ptasie jaja i pisklęta. W porównaniu z innymi gatunkami dzięciołów jego dieta jest zatem mniej wyspecjalizowana.

Karmienie młodych przez samca

W określonych wybranych miejscach, w szczelinach korowiny pnia lub pieńka, rozwidleniach gałęzi lub w pękniętej korze, zwanym kuźniami, dzięcioł duży wkłada szyszki drzew iglastych. Obiera je tam swym mocnym dziobem z pojedynczych łusek i wybiera nasiona. Owady (są one często szkodnikami drzew) spod kory drzew wydobywa długim i lepkim językiem lub też zbiera z drzew i krzewów. Żeruje w koronach drzew i na ziemi, chodząc po pniach i opukując je z każdej strony. Często zajmuje go wykuwanie, również w twardym drewnie. Potrafi zwisać głową w dół, gdy siedząc na cienkich gałązkach, stara się zerwać szyszkę.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dzięcioła dużego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 73–111 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą^[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja lęgowa liczyła 883 000 – 1 002 000 par^[14].

Podgatunki

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia 24 podgatunki D. major^[15]:

• D. m. major (Linnaeus, 1758) – dzięcioł duży^[4] – Skandynawia i północno-wschodnia Polska do zachodniej Syberii
• D. m. brevirostris (Reichenbach, 1854) – zachodnia Syberia do wschodniej Syberii, północno-wschodnich Chin i północnej Mongolii
• D. m. kamtschaticus (Dybowski, 1883) – Kamczatka (wschodnia Syberia)
• D. m. anglicus E. Hartert, 1900 – Wielka Brytania
• D. m. pinetorum (C.L. Brehm, 1831) – Europa Środkowa
• D. m. parroti E. Hartert, 1911 – Korsyka
• D. m. harterti Arrigoni degli Oddi, 1902 – Sardynia
• D. m. italiae (Stresemann, 1919) – Włochy, Sycylia i zachodnia Słowenia
• D. m. hispanus (Schluter, 1908) – Półwysep Iberyjski
• D. m. canariensis (A.F. Koenig, 1890) – Teneryfa (Wyspy Kanaryjskie)
• D. m. thanneri le Roi, 1911 – Gran Canaria (Wyspy Kanaryjskie)
• D. m. mauritanus (C.L. Brehm, 1855) – Maroko
• D. m. numidus (Malherbe, 1843) – dzięcioł przepasany^[4] – północna Algieria i Tunezja
• D. m. candidus (Stresemann, 1919) – Rumunia i południowa Ukraina do Grecji
• D. m. paphlagoniae (Kummerlöwe & Niethammer, 1935) – północna Turcja
• D. m. tenuirostris Buturlin, 1906 – Kaukaz i Kaukaz Południowy (południowo-zachodnia Azja)
• D. m. poelzami (Bogdanov, 1879) – dzięcioł kaspijski^[4] – południowo-wschodni Azerbejdżan, północny Iran i południowo-zachodni Turkmenistan
• D. m. japonicus (Seebohm, 1883) – dzięcioł mandżurski^[4] – południowo-wschodnia Syberia, północno-wschodnie Chiny, Półwysep Koreański oraz północna i środkowa Japonia
• D. m. wulashanicus T. Cheng, Xian, Y-s Zhang & Z. Jiang, 1975 – Mongolia Wewnętrzna (północne Chiny)
• D. m. cabanisi (Malherbe, 1854) – dzięcioł wschodni^[4] – wschodnie Chiny
• D. m. beicki (Stresemann, 1927) – środkowe Chiny
• D. m. mandarinus (Malherbe, 1857) – południowe Chiny i wschodnia Mjanma do północnego Laosu i północnego Wietnamu
• D. m. stresemanni (Rensch, 1923) – północno-wschodnie Indie, północno-wschodnia Mjanma do południowo-wschodniego Tybetu i południowo-środkowych Chin (zachodni Syczuan, Junnan)
• D. m. hainanus E. Hartert & Hesse, 1911 – wyspa Hajnan (u wybrzeży południowo-wschodnich Chin)

Niektóre z tych podgatunków są słabo identyfikowalne i nie są uznawane przez część systematyków, np. autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżnili jedynie 14 podgatunków^[2].

Zobacz też

• ptaki Polski