Fiołek trójbarwny

Fiołek trójbarwny^[5] (Viola tricolor L.) – gatunek rośliny z rodziny fiołkowatych (Violaceae). Nazwa ludowa: bratek polny^[6]. Występuje jako gatunek rodzimy w Europie i Azji (Zachodnia Syberia, Turcja, Iran). Jako gatunek introdukowany występuje na obu kontynentach amerykańskich, w południowej Afryce, w południowej i wschodniej Azji^[7]. W Polsce pospolity niemal w całym kraju, rzadki na północnym wschodzie^[8].

Fiołek trójbarwny

A V. tricolor B V. arvensis (po lewej)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	malpigiowce
Rodzina	fiołkowate
Rodzaj	fiołek
Gatunek	fiołek trójbarwny
Nazwa systematyczna
Viola tricolor L. Sp. Pl. 935 1753[3]
Synonimy Ion tricolor Medik. Jacea tricolor (L.) Opiz Mnemion elegans Spach Mnemion nemausense (Jord.) Fourr. Mnemion sagotii (Jord.) Fourr. Mnemion tricolor (L.) Spach Mnemion variatum (Jord.) Fourr. Viola banatica Kit. ex Schult. Viola bella Gren. Viola bicolor Hoffm. Viola cantiana Drabble Viola carpatica Borbás Viola confinis Jord. ex Nyman Viola deminuta Schur Viola derelicta Jord. Viola flavida Jord. Viola foucaudii Sav. Viola garganica Strobl Viola grandiflora L. Viola kupffieri Klokov Viola lejeunei Jord. Viola lepida Jord. Viola leptoceras Schur Viola lilascens Heldr. ex Boiss. Viola lloydii Jord. ex Boreau Viola luteola Jord. Viola media (DC.) Chaillet ex Schult. Viola meduanensis Boreau Viola mentita Jord. Viola micrantha Bertol. Viola mucuzii Orph. ex Nyman Viola mutabilis Rochel Viola nemausensis Jord. Viola olonnensis Genev. Viola orcadensis Drabble Viola paillouxi Jord. Viola pallescens Jord. Viola parviflora Kit. ex Schult. Viola peregrina Jord. ex Boreau Viola perrobusta Borbás Viola provostii Boreau Viola pseudolutea Schur Viola ruralis Jord. ex Boreau Viola sagotii Jord. Viola sicula Schur Viola soongorica Fisch. ex Ledeb. Viola subtilis Jord. Viola timbali Jord. Viola tricolor f. alba Sigunov Viola tricolor var. cantiana (Drabble) P.D.Sell Viola tricolor var. carpatica (Borbás) P.D.Sell Viola tricolor var. lejeunei (Jord.) P.D.Sell Viola tricolor var. orcadensis (Drabble) P.D.Sell Viola tricolor var. raiblensis Lausi & Cusma-Vel. Viola tricolor f. tenella Farw. Viola variata Jord. Viola variegata Vuk. Viola vectensis (F.N.Williams) Drabble Viola versicolor Salisb. Viola virgata Gren. Viola vivariensis Jord.[4]

Morfologia

Łodyga

Pojedyncza lub gałęzista, leżąca, podnosząca się lub wzniesiona, czterokanciasta, delikatnie owłosiona. Wysokość: 10–30 cm.

Liście

Dolne sercowate, górne lancetowate lub eliptyczne. Wszystkie mają karbowane brzegi.

Kwiaty

Pojedyncze, obupłciowe, wyrastają w kątach liści na długich szypułkach. Korona znacznie dłuższa od kielicha, płatki górne fioletowe, boczne i dolne żółte. Ostroga zielonawo-fioletowa. Kielich złożony z 5 lancetowatych działek z przedłużeniami poniżej nasady. Gatunek bardzo zmienny w ubarwieniu kwiatów, rozróżnia się szereg odmian botanicznych.

Owoce

Trójklapowa torebka z drobnymi, brunatnożółtymi nasionami zawierającymi elajosom.

Gatunki podobne

Pozostałe dwa krajowe, występujące na niżu gatunki fiołków o bocznych płatkach częściowo nachodzących na płatki górne oraz żółtych elementach korony – fiołek polny oraz fiołek Kitaibela^[9].

• 
  Pokrój
• 
  Kwiat
• 
  Kwiat i owoc

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna (jara i ozima), czasem dwuletnia, owadopylna (zapylaczami są głównie pszczoły), kwitnie od kwietnia do października^[10]. Nasiona rozsiewane są autochorycznie i endochorycznie przez zwierzęta^[10], także przez mrówki (myrmekochoria).

Siedlisko: pola, przydroża, łąki, wzgórza, ogrody (chwast). Preferuje stanowiska suche o glebach piaszczystych, często ubogich. Gatunek kwasolubny, roślina wskaźnikowa gleb kwaśnych^[11].

Zmienność

• Występuje w kilku podgatunkach^[9]:
  • V. tricolor subsp. curtisii (E. Forster) Syme. = V. tricolor var. maritima Schweigg. Łodyga dość gruba, o wysokości 3–15 cm i rozgałęziająca się zaraz nad ziemią. Mięsiste liście o wąskich łatkach. Przeważnie fioletowa korona kwiatów o długości 10–15 mm. Rośnie na piaskach, występuje głównie nad morzem. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Koelerion albescentis, Ass. Helichryso-Jasionetum^[12]
  • V. tricolor subsp. tricolor. Cienka i wzniesiona łodyga o wysokości 15-25 (40) cm, rozgałęziająca się wyżej nad ziemią. Korona kwiatów różnobarwna o długości 15–25 mm. Rośnie na murawach, przydrożach i obrzeżach lasów.
  • Viola tricolor subsp. subalpina Gaudin. W niektórych ujęciach taksonomicznych traktowany jako odrębny gatunek – fiołek trwały (Viola saxatilis)^[5].
• Ze skrzyżowania V. tricolor, V. lutea (fiołek żółty) i V. altaica otrzymano popularne, dwuletnie bratki – fiołek ogrodowy (Viola ×vittrockiana Gams. ex Kappert).

Zastosowanie

• Roślina lecznicza:
  • Surowiec zielarski: cała roślina (Herba Violae tricoloris). Zawiera wiolutozyd, saponiny triterpenowe, śluz, alkaloid wiolinę (w korzeniach), fenolokwasy (kawowy, protokatechowy, gentozynowy, waniliowy i in.), rutynę
  • Działanie: reguluje przemianę materii, działa moczopędnie, zmniejsza łamliwość naczyń krwionośnych. Stosuje się go w zapaleniach pęcherza moczowego, kamicy moczowej, uszkodzeniu nerek przez substancje toksyczne (również przez uboczne działanie antybiotyków), w chorobie gośćcowej, trądziku młodzieńczym, wykwitach skórnych, tak zwanych wysypkach uczuleniowych, nadciśnieniu tętniczym i chorobach siatkówki oka.
  • Zbiór i suszenie: Ziele ścina się latem, suszy rozłożone jedną warstwą w miejscu ciepłym, ale nie na słońcu.
• Roślina ozdobna, uprawiana zwykle jako dwuletnia. Oprócz typowej formy w uprawie istnieją kultywary, m.in. ’Bowles Black’ posiadający jedne z najciemniejszych (niemal czarne) kwiaty wśród wszystkich roślin^[13].

Przeciwwskazania: W wielopłytkowości (trombocytosis), zakrzepicy pourazowej (thrombosis posttraumatica) oraz zaawansowanej miażdżycy w wieku starszym wskazana jest ostrożność ze względu na przedłużanie przez rutynę działania adrenaliny na naczynia i możliwość niebezpieczeństwa agregacji trombocytów^[14].

Filatelistyka

Poczta Polska wydała 5 września 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający fiołek trójbarwny o nominale 90 gr, w serii Kwiaty polne. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r. Fiołek trójbarwny pojawił się też na pierwszym znaczku tej serii o nominale 20 gr, w bukiecie kwiatów polnych^[15].