Fiołkowate

Fiołkowate (Violaceae Batsch.) – rodzina roślin zaliczana współcześnie do malpigiowców (Malpighiales). Należy do niej ok. 900^[3]–985^[2] gatunków skupionych w 25^[4]–28^[5] rodzajach. Większość należących tu rodzajów obejmuje rośliny drzewiaste, pnącza i rośliny zielne terenów nizinnych w tropikach i strefie subtropikalnej, jedyny wyjątek to rodzaj fiołek Viola, do którego należy aż 550 gatunków, którego przedstawiciele są rozpowszechnieni na całym świecie w różnych siedliskach, włączając w to strefę umiarkowaną, a nawet Arktykę i siedliska alpejskie^[3][6]. W Polsce dziko rosną przedstawiciele też tylko tego jednego rodzaju (ponad 20 gatunków fiołka)^[7]. Fiołki uprawiane są jako rośliny ozdobne, rzadziej stosowane są jako jadalne (liście i kwiaty). Rośliny z tego rodzaju oraz Rinorea, ze względu na zawartość m.in. salicylanu metylu wykorzystywane są w medycynie. Rośliny z rodzaju Rinorea jako metalofity mogą być stosowane do fitoremediacji, poza tym gatunki drzewiaste z tego rodzaju dostarczają drewna. Kilka gatunków Hybanthus wykorzystywanych jest do sporządzania pułapek do łapania ptaków^[6].

Fiołkowate

Fiołek bagienny
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	malpigiowce
Rodzina	fiołkowate
Nazwa systematyczna
Violaceae Batsch Tab. Affin. Regni Veg.: 57. 2 Mai 1802

Hybanthus enneaspermus

Melicytus ramiflorus

Hymenanthera crassifolia

Morfologia

Pokrój

Byliny i rośliny jednoroczne, krzewy, drzewa i pnącza^[6][3].

Liście

Z przylistkami, u większości przedstawicieli skrętoległe, naprzeciwległe tylko u części gatunków z rodzajów Hybanthus i Rinorea. Blaszka jest pojedyncza, tylko u niektórych gatunków z rodzaju Viola bywa podzielona. Jej kształt jest zmienny – od równowąskiego do nerkowatego, brzeg cały lub piłkowany^[6].

Kwiaty

Pojedyncze lub w pęczkach (głównie u gatunków zielnych) lub zebrane w różnorodne kwiatostany: groniaste, wiechowate, wierzchotkowate (głównie u gatunków drzewiastych). Na szypułkach kwiatów występuje para liści przykwiatowych (podkwiatków). U połowy rodzajów (w tym zwłaszcza starszych linii rozwojowych jak np. w rodzaju Fusispermum) kwiaty są promieniste, u pozostałych – mniej lub bardziej grzbieciste. Mogą być drobne lub okazałe. Zwykle są obupłciowe (jedno- tylko u niektórych przedstawicieli rodzaju Melicytus)^[6]. Działek kielicha jest 5, mają różną wielkość^[6] i są trwałe^[2]. Płatków korony jest 5, przeważnie wolnych^[8], równowąskich do okrągławych^[6]. Pręcików jest 5 (rzadko 3) wolnych lub w różnym stopniu zrośniętych, często także z gruczołkami miodnikowymi^[6]. Łączniki w pylnikach zakończone okazałymi lub szczątkowo wykształconymi łuskami lub ostrogami^[3][6]. Zalążnia górna powstaje zwykle z 3 (rzadko 2 lub 5) owocolistków^[6]. Zawsze jest jednokomorowa^[8]. Na łożyskach ściennych rozwijają się pojedyncze do licznych zalążków^[6]. Znamię o bardzo zróżnicowanej budowie^[3].

Owoce i nasiona

Najczęściej wielonasienne torebki otwierające się wzdłuż nerwów środkowych owocolistków^[3]. Czasem są one drewniejące, czasem wykształcają się jako mięsista jagoda (Gloeospermum i Melicytus), orzech (Leonia), czy mieszek. Nasiona są kulistawe lub jajowate, rzadko oskrzydlone (Agatea i Anchietea). U wielu przedstawicieli nasiona zaopatrzone są w ciała tłuszczowe (elajosomy), które stanowiąc pożywienie dla mrówek powodują, że owady te przyczyniają się do rozprzestrzeniania diaspor (myrmekochoria)^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina przedstawiana jest jako siostrzana dla Goupiaceae i blisko spokrewniona z męczennicowatymi Passifloraceae i wierzbowatymi Salicaceae, wraz z którymi zaliczana jest do obszernego rzędu malpigiowców (Malpighiales) i wraz z nim do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych^[2].

←	Humiriaceae – pochodnikowate Achariaceae Goupiaceae Violaceae – fiołkowate Passifloraceae – męczennicowate Lacistemataceae Salicaceae – wierzbowate Peraceae Rafflesiaceae – bukietnicowate Euphorbiaceae – wilczomleczowate Phyllanthaceae – liściokwiatowate Picrodendraceae Linaceae – lnowate Ixonanthaceae

Pozycja systematyczna według systemu Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Violanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd fiołkowce (Violales Perleb), rodzina fiołkowate (Violaceae Batsch)^[9].

Podział rodziny na podrodziny, plemiona i rodzaje^[10][4]

Podrodzina Fusispermoideae Hekking

• Fusispermum Cuatrec.

Podrodzina Leonioideae

• Leonia Ruiz & Pav.

Podrodzina Violoideae

• Afrohybanthus Flicker
• Agatea A.Gray
• Allexis Pierre
• Amphirrhox Spreng.
• Anchietea A.St.-Hil.
• Bribria Wahlert & H.E.Ballard
• Calyptrion Ging.
• Decorsella A.Chev.
• Hybanthopsis Paula-Souza
• Hybanthus Jacq.
• Isodendrion A.Gray
• Ixchelia H.E.Ballard & Wahlert
• Melicytus J.R.Forst. & G.Forst.
• Noisettia Kunth
• Orthion Standl. & Steyerm.
• Paypayrola Aubl.
• Phyllanoa Croizat
• Pigea Ging.
• Pombalia Vand.
• Rinorea Aubl.
• Schweiggeria Spreng.
• Scyphellandra Thwaites
• Viola L. – fiołek