Monodelf

Monodelf^[15] (Monodelphis) – rodzaj ssaków z podrodziny dydelfów (Didelphinae) w obrębie rodziny dydelfowatych (Didelphidae).

Monodelf

Monodelphis
Burnett, 1829[1]
Przedstawiciel rodzaju – monodelf szary (M. domestica)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Nadrząd	torbacze
Rząd	dydelfokształtne
Rodzina	dydelfowate
Podrodzina	dydelfy
Plemię	Marmosini
Rodzaj	monodelf
Typ nomenklatoryczny
Monodelphis brachyura Burnett, 1830 (= Didelphys brachyuros von Schreber, 1777, = Didelphis brevicaudata Erxleben, 1777)
Synonimy Peramys Lesson, 1842[2] Hemiurus P. Gervais, 1855[3] Microdelphys Burmeister, 1856[4] Microdidelphys[a]: Trouessart, 1898[5] Monodelphiops Matschie, 1916[6] Minuania Cabrera, 1919[7] Microdelphis[a]: Pohle, 1927[8] Paramys[b] Cabrera, 1958[9] Monodelphys[c] Reig, 1959[10] Monodelhpis[c] Tálice, Laffite de Mosera & Machado, 1960[11] Macrodelphys[a]: B.E. Brown, 2004[12] Mygalodelphys Silvia E. Pavan & Voss, 2016[13] Pyrodelphys Pavan & Voss, 2016[14]
Podrodzaje i gatunki
5 podrodzajów i 24 gatunki – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Ameryce Środkowej i Południowej^[16][17][18].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 6–18,3 cm, długość ogona 3,6–10,6 cm; masa ciała 7,5–150 g^[16][19].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1829 roku brytyjski botanik Gilbert Thomas Burnett w artykule przedstawiającym ilustracje czworonogów, opublikowanym na łamach Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts^[1]. Burnett wymienił kilka gatunków nie wskazując gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1916 roku niemiecki zoolog Paul Matschie na typ nomenklatoryczny wyznaczył monodelfa rdzawobocznego (M. brevicaudata)^[20].

Etymologia

• Monodelphis: gr. μονος monos ‘pojedynczy’; δελφυς delphus ‘macica’^[21].
• Peramys: gr. πηρα pēra ‘skórzana torba, sakwa’; μυς mus, μυός muos ‘mysz’^[22]. Gatunek typowy: Monodelphis brachyura Burnett, 1830 (= Didelphys brachyuros Schreber, 1777, = Didelphis brevicaudata Erxleben, 1777).
• Hemiurus: gr. ἡμι- hēmi- ‘pół–’, od ἡμισυς hēmisus ‘połowa’; ουρα oura ‘ogon’^[23]. Gatunek typowy: Didelphis hunteri Waterhouse, 1841 (= Didelphis brevicaudata Erxleben, 1777).
• Monodelphiops: rodzaj Monodelphis Burnett, 1829 (monodelf); ωψ ōps, ωπος ōpos ‘wygląd, oblicze’^[24]. Gatunek typowy: Microdelphis sorex Hensel, 1873 (= Didelphys dimidiata Wagner, 1847).
• Minuania: „od minuanés, jednego z rdzennych ludów zamieszkujących Urugwaj”^[7]. Gatunek typowy: Didelphys dimidiata Wagner, 1847.
• Mygalodelphys: gr. μυγαλη mugalē ‘ryjówka’; δελφυς delphus ‘macica’^[25]. Gatunek typowy: Peramys adustus Thomas, 1897.
• Pyrodelphys: gr. πυρ pur, πυρος puros ‘ogień’; δελφυς delphus ‘macica’^[26]. Gatunek typowy: Peramys emiliae Thomas, 1912.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki zgrupowane w pięciu podrodzajach^[27][17][15]:

Podrodzaj	Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa	Podgatunki[16][17][19]	Rozmieszczenie geograficzne[16][17][19]	Podstawowe wymiary (DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała)[16][19]	Status IUCN
Pyrodelphys		Monodelphis emiliae	(O. Thomas, 1912)	monodelf dżunglowy	monotypowy	wschodnie Peru (na południe od połączenia rzek Marañón–Ukajali, na południe od rzeki Urubamba), północna Boliwia, Brazylia (na południe od rzeki Amazonka, na wschód od rzeki Tocantins)	DC: 9,7–15,8 cm; DO: 4,5–7 cm; MC: 20–60 g	LC
Monodelphiops		Monodelphis dimidiata	(J.A. Wagner, 1847)	monodelf żółtoboczny	monotypowy	południowo-wschodnia Brazylia, południowy Paragwaj, północna i wschodnia Argentyna oraz Urugwaj	DC: 8,8–15,4 cm; DO: 3,7–7,6 cm; MC: 40–84 g	LC
Monodelphiops		Monodelphis unistriata	(J.A. Wagner, 1842)	monodelf jednopręgi	monotypowy	południowo-wschodnia Brazylia (São Paulo) i północno-wschodnia Argentyna (Misiones)	DC: około 14,1 cm; DO: około 6,2 cm; MC: brak danych	CR
Microdelphys		Monodelphis scalops	(O. Thomas, 1888)	monodelf długonosy	monotypowy	południowo-wschodnia Brazylia (Espírito Santo do Santa Catarina) i północno-wschodnia Argentyna (Park Narodowy Iguazú i Misiones)	DC: 6,3–16,3 cm; DO: 3,7–8,3 cm; MC: 23–90 g	LC
Microdelphys		Monodelphis gardneri	Solari, Pacheco, Vivar & L.H. Emmons, 2012	monodelf parański	monotypowy	4 miejsca na wschodnich zboczach Andów, Peru	DC: 7,6–10 cm; DO: 3,9–5,3 cm; MC: brak danych	NE
Microdelphys		Monodelphis iheringi	(O. Thomas, 1888)	monodelf płaskogłowy	monotypowy	przybrzeżne Espirito Santo do Rio Grande do Sul, Brazylia; być może północno-wschodnia Argentyna (Misiones)	DC: 7,5–10 cm; DO: 5,3–6 cm; MC: 15–23 g	DD
Microdelphys		Monodelphis americana	(P.L.S. Müller, 1776)	monodelf amerykański	monotypowy	wschodnie Pará do Santa Catarina, przez interior na zachód do Brasílii, Brazylia; być może północno-wschodnia Argnetyna (Misiones)	DC: 9–13,7 cm; DO: 4–6 cm; MC: 23–46 g	LC
Mygalodelphys		Monodelphis pinocchio	S.E. Pavan, 2015		monotypowy	Mata Atlântica w Espirito Santo i Minas Gerais do São Paulo, Brazylia	DC: 8,8–10,3 cm; DO: 5–5,4 cm; MC: brak danych	NE
Mygalodelphys		Monodelphis kunsi	Pine, 1975	monodelf drobny	monotypowy	Boliwia (na wschód od Andów), północny Paragwaj, północna Argentyna (Salta), południowo-środkowa Brazylia	DC: 6,2–10,2 cm; DO: 3,6–4,5 cm; MC: 7,5–30 g	LC
Mygalodelphys		Monodelphis adusta	(O. Thomas, 1895)	monodelf podpalany	monotypowy	wschodnia Panama (wschodnie Darién), Kolumbia, południowo-zachodnia Wenezuela (Andy w Mérida i Táchira), wschodni Ekwador i północne Peru	DC: 8,4–11,4 cm; DO: 5–6,7 cm; MC: 15–35 g	LC
Mygalodelphys		Monodelphis reigi	Lew & Pérez-Hernándeez, 2004	monodelf przydrożny	monotypowy	wschodnia Wenezuela (Sierra de Lema) i zachodnia Gujana (Ayanganna)	DC: około 12,1 cm; DO: około 7,4 cm; MC: brak danych	VU
Mygalodelphys		Monodelphis saci	S.E. Pavan, Mendes-Oliveira & Voss, 2017		monotypowy	Amazonia (Pará; występowanie w północnym Mato Grosso, północnej Rondônii i południowo-wschodnim Acre niepewne), Brazylia	DC: 9,8–10,1 cm; DO: 4,2–4,9 cm; MC: 16–19 g	NE
Mygalodelphys		Monodelphis handleyi	Solari, 2007	monodelf pręgobrzuchy	monotypowy	północno-wschodnie Peru (Loreto, od rzeki Ukajali do rzeki Javari) i zachodnio-środkowa Brazylia (Amazona)	DC: 12,3–6,9 cm; DO: około 6,9 cm; MC: 45–65 g	DD
Mygalodelphys		Monodelphis ronaldi	Solari, 2004	monodelf skryty	monotypowy	zachodni brzeg rzeki Madre de Dios, Peru	DC: około 14,1 cm; DO: około 7,2 cm; MC: około 70 g	LC
Mygalodelphys		Monodelphis osgoodi	Doutt, 1938	monodelf śniady	monotypowy	wschodnie zbocza Andów w południowo-wschodnim Peru i zachodniej Boliwii	DC: 6–6,2 cm; DO: 9,4–9,6 cm; MC: 18–29 g	LC
Mygalodelphys		Monodelphis peruviana	(Osgood, 1913)		monotypowy	wschodnie Andy w środkoweym i południowym Peru oraz zachodniej Boliwii	DC: około 9,6 cm; DO: 5,6–5,8 cm; MC: 24–30 g	LC
Monodelphis		Monodelphis vossi	S.A. Pavan, 2019		monotypowy	2 miejsca w północno-wschodniej Roraimie, Brazylia	DC: 12,7–16,2 cm; DO: 7,2–9,4 cm; MC: brak danych	NE
Monodelphis		Monodelphis glirina	(J.A. Wagner, 1842)	monodelf amazoński	monotypowy	południowo-wschodnie Peru, północna Boliwia (La Paz i Pando), Brazylia na południe od rzeki Amazonka (Acre na wschód od rzeki Xingu; również wyspa Marajó)	DC: 11–18 cm; DO: 6,5–10,6 cm; MC: 40–150 g	LC
Monodelphis		Monodelphis sanctaerosae	Voss, Pine & Scolari, 2012	monodelf peruwiański	monotypowy	Santa Cruz, Boliwia	DC: około 10,8 cm; DO: około 6 cm; MC: około 23 g	NE
Monodelphis		Monodelphis domestica	(J.A. Wagner, 1842)	monodelf szary	monotypowy	wschodnia Boliwia, północna Argentyna (Formosa)	DC: 12,3–17,9 cm; DO: 4,6–9,6 cm; MC: 58–110 g	LC
Monodelphis		Monodelphis palliolata	(Osgood, 1914)	monodelf kapturowy	monotypowy	północno-wschodnia Kolumbia (Norte de Santander i Vichada) północno-zachodnia i północna Wenezuela	DC: 10,2–18,3 cm; DO: 5,5–10,5 cm; MC: 32–106 g	LC
Monodelphis		Monodelphis touan	(G. Shaw, 1800)		monotypowy	Gujana Francuska, północna Brazylia (Amapá, Pará na południe od rzeki Amazonka i wyspa Marajó); być może Surinam	DC: 11,9–17 cm; DO: 6,5–9,5 cm; MC: 40–100 g	NE
Monodelphis		Monodelphis arlindoi	S.E. Pavan, R.V. Rossi & Schneider, 2012	monodelf krótkoogonowy	monotypowy	środkowa i południowa Gujana, Brazylia na północ od rzeki Amazonka (południowo-wschodnia Roraima, wschodnie Amazonas i północne Pará); być może Surinam	DC: 9,5–18,2 cm; DO: 6,5–9,8 cm; MC: 33–105 g	NE
Monodelphis		Monodelphis brevicaudata	(Erxleben, 1777)	monodelf rdzawoboczny	monotypowy	południowo-wschodnia Wenezuela (na południe od rzeki Orinoko), północna Gujana, północno-zachodnia Brazylia (na północ od rzeki Rio Negro i na zachód od rzeki Rio Branco)	DC: 12,8–17 cm; DO: 6,4–9,7 cm; MC: 50–127 g	LC

Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, NT – gatunek bliski zagrożenia, VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony, CR – gatunek krytycznie zagrożony, EW – gatunek wymarły na wolności, EX – gatunek wymarły, DD – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia; NE – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Kladogram wedle Silva-Neto et al., 2024^[28]

	Glironiinae Glironia venusta Caluromyinae Caluromys Caluromys philander Caluromys derbianus, Caluromys lanatus Caluromysiops irrupta
	Hyladelphinae Hyladelphys kalinowskii Didelphinae Marmosini Tlacuatzin Tlacuatzin insularis Tlacuatzin sinaloae Tlacuatzin balsasensis Tlacuatzin canescens, Tlacuatzin baumeri Monodelphis Monodelphis dimidiata Monodelphis scalops Monodelphis iheringi Monodelphis americana, Monodelphis gardneri Monodelphis emiliae Monodelphis domestica Monodelphis vossi Monodelphis glirina, Monodelphis sanctaerosae Monodelphis arlindoi Monodelphis touan Monodelphis brevicaudata, Monodelphis palliolata Monodelphis kunsi, Monodelphis pinocchio Monodelphis adusta Monodelphis reigi Monodelphis peruviana Monodelphis osgoodi, Monodelphis saci Monodelphis handleyi, Monodelphis ronaldi Marmosa Marmosa rubra Marmosa simonsi Marmosa robinsoni, Marmosa xerophila Marmosa isthmica Marmosa mexicana, Marmosa zeledoni Marmosa andersoni, Marmosa lepida Marmosa tyleriana Marmosa waterhousei Marmosa macrotarsus, Marmosa murina Marmosa rapposa Marmosa parda, Marmosa rutteri Marmosa paraguayana Marmosa meridae Marmosa constantiae Marmosa phaea Marmosa demerarae, Marmosa limae Marmosa jansae, Marmosa perplexa Marmosa germana Marmosa nicaraguae Marmosa adleri, Marmosa alstoni Metachirini Metachirus Metachirus myosurus Metachirus aritanai, Metachirus nudicaudatus Didelphini Chironectes minimus Lutreolina Lutreolina crassicaudata Lutreolina massoia Didelphis Didelphis virginiana Didelphis albiventris Didelphis imperfecta, Didelphis pernigra Didelphis aurita, Didelphis marsupialis Philander Philander quica Philander andersoni, Philander nigratus Philander mcilhennyi, Philander opossum Philander melanurus, Philander vossi Philander canus, Philander pebas Thylamyini Marmosops Marmosops incanus Marmosops paulensis Marmosops caucae Marmosops ocellatus, Marmosops soinii Marmosops creightoni, Marmosops noctivagus Marmosops handleyi Marmosops invictus Marmosops carri, Marmosops fuscatus Marmosops bishopi Marmosops ojastii Marmosops chucha, Marmosops magdalenae Marmosops pakaraimae, Marmosops parvidens Marmosops marina Marmosops pinheiroi, Marmosops woodali Gracilinanus Gracilinanus emiliae, Gracilinanus marica Gracilinanus agilis, Gracilinanus microtarsus Gracilinanus aceramarcae, Gracilinanus peruanus Cryptonanus Cryptonanus unduaviensis Cryptonanus chacoensis Cryptonanus agricolai, Cryptonanus guahybe Chacodelphys formosa Lestodelphys halli Thylamys Thylamys karimii, Thylamys velutinus Thylamys sponsorius, Thylamys venustus Thylamys macrurus Thylamys tatei Thylamys ellegans, Thylamys pallidior Thylamys pusillus Thylamys citellus, Thylamys pulchellus

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Microdelphys Burmeister, 1856.
2. Niepoprawna późniejsza pisownia Peramys Lesson, 1842.
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Monodelphis Burnett, 1829.