Oset (potocznie)

Oset – w taksonomii ludowej nazwa roślin, głównie z rodziny astrowatych, o kłujących pędach. W języku polskim odnosi się zwykle do gatunków z rodzaju Carduus (oset), Cirsium (ostrożeń), Silybum (ostropest) i Onopordum (popłoch), ewentualnie też Carlina (dziewięćsił).

Ostrożeń polny

Oset zwisły

Ostropest plamisty

Herb lotaryńskiej miejscowości Fréménil

Roślinne symbole Zjednoczonego Królestwa: szkocki oset, angielska róża Tudorów i irlandzka koniczyna

Oset autorstwa Stanisława Wyspiańskiego

Zakres znaczeniowy

Zakres tego nieformalnego taksonu nie jest ścisły i w różnych kulturach może obejmować różne gatunki wyróżniane przez naukę, a w bardziej potocznym ujęciu może być też rozszerzany na kolejne gatunki kolczastych roślin^[1]. W polskim języku potocznym nazwą „oset” najczęściej określa się nie rośliny z rodzaju Carduus, ale Cirsium (ostrożeń), jako najpowszechniej spotykane. Może ona dotyczyć także rodzaju Onopordum (popłoch), ewentualnie też Carlina (dziewięćsił)^[2]. Podobny zakres do polskiego „oset” ma w kulturze anglojęzycznej nazwa „thistle”^[1]. Ze względu na to, że w zwyczajowej nomenklaturze stosowanej w polskich publikacjach botanicznych nazwę „oset” utożsamiono z nazwą rodzaju Carduus, czasem dochodzi do nieporozumień. Tak bywa w publikacjach etnobotanicznych, gdy na przykład relacje o spożywczym wykorzystaniu ostów, najprawdopodobniej dotyczące ostrożnia łąkowego i ostrożnia warzywnego, a wyjątkowo (w okresie głodu) również ostrożnia polnego, są uznawane za świadectwo spożywczego wykorzystania roślin z rodzaju Carduus^[2]. Podobnie w starożytnej grece nazwa ákanthos (ἄκανθος) miała szeroki zakres stosowania, więc zawężanie jej do roślin rodzaju akant jest nieuzasadnione, więc motyw takich liści znany z ornamentyki również może mieć źródło w różnych „ostach”^[3].

Niektóre tak określane osty są w zasadzie niekłujące i w polskim nazewnictwie gwarowym były również określane nazwą „szczerbak” (w różnych wariantach)^[2].

W dawnym języku polskim nazwą „oset” określano nie tylko rośliny zielne, ale także cierniste krzewy, choć było to rzadkie i w takich przypadkach używano częściej innych nazw, takich jak „tarn”^[4].

W Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych...^[5] Erazm Majewski odnotował użycie nazwy oset bez dodatkowego epitetu w polskiej literaturze, także botanicznej, do XIX wieku dla rodzajów: Camosa, Carduus (oset), Cirsium (ostrożeń), Onopordon (popłoch), Raminum (bliżej nieokreślony krzew ciernisty), Tribulus (buzdyganek) i różnych ich gatunków.

Oset jako nazwa rodzajowa w jego zestawieniu dotyczy również następujących rodzajów lub gatunków^[5]:

• akant – oset powłoczny,
• jawełna – oset kosmaty,
• Atractylis sp. – oset Matki Bożey, oset miękki,
• Camelica – oszeth vyelky,
• Carduus sylvestris – oset wielgi,
• Carthamus lanatus – oset Matki Bożej,
• Chamaepeuce diacantha (Cnicus diacanthus) – oset amerykański,
• drapacz, drapacz lekarski – oset włoski, oset turecki, osetnik,
• dwukolczak – oset wysoki,
• kotewka orzech wodny – oset wilgotny,
• kozibród – oset chłopski,
• oset nastroszony – oset barszczyk, oset najeżony, oset rodzieńcowy,
• oset zwisły – oset piżmowy,
• ostropest plamisty – błogi oset, oset biały,
• ostrożeń lancetowaty – oset szkapi,
• ostrożeń polny – oset polny, oset rolowy,
• ostrożeń warzywny – oset polny, oset właściwy,
• popłoch pospolity – oset bękartowy, oset podwórzowy, oset podwórzowy barszczowy, osetek Najświętszej Panienki,
• przegorzan – oset kulowy,
• przegorzan pospolity – oset kulowy,
• Spina alba (roślina ze starożytnych zielników) – oset biały,
• Spina arabica (roślina ze starożytnych zielników) – oset arabski,
• starzec jakubek – oset niekolący,
• szczeć pospolita – oset drapacz, oset folarski.

Ponadto w jego zestawieniu znajdują się nazwy takie jak „osetek” (dziewięćsił, szczególnie dziewięćsił bezłodygowy), „osetka” (Dysphania), „osetnia” (berkheja) oraz pochodzące od ostu nazwy zwierząt.

Majewski notuje też formę „asot” oraz pisownię „osset” i „oseth”^[5].

Współcześnie w polskim języku potocznym stosowane są nazwy oset mleczny, ewentualnie święty oset lub oset św. Marii na określenie ostropestu plamistego, rośliny uprawianej w celach leczniczych, źródła sylimaryny^[6]. W ogrodnictwie dziewięćsił bezłodygowy bywa nazywany ostem górskim^[7]. Jako rodzaj ostu jest określany mikołajek nadmorski^[8].

Wyróżniane przez botaników rodzaje oset i ostrożeń są do siebie bardzo podobne, a różnią się tym, że puch kielichowy pierwszego tworzą pojedyncze, ewentualnie z zadziorkami, włoski, a tego drugiego włoski pierzaste^[9].

Obecność w kulturze

Oset jest narodowym symbolem Szkocji od czasów Aleksandra III, a za panowania Jakuba III po raz pierwszy wybito jego wizerunek na monetach. Jakub V ustanowił z kolei Order Ostu, najwyższe odznaczenie tego kraju. Z ostem jako symbolem Szkocji wiąże się legenda, mówiąca o tym, że jeden z norweskich wojowników próbujących zaatakować Szkotów nadepnął na tę roślinę, a jego krzyk zniweczył efekt zaskoczenia^[10]. Wśród pierwowzorów symbolu podawany jest popłoch pospolity, jednak nie jest to roślina rodzima dla Szkocji, więc za bardziej prawdopodobny uznaje się ostrożeń lancetowaty^[11].

Oset jest symbolem Lotaryngii, co znalazło odzwierciedlenie w powiedzeniu dotyczącym tej krainy, ostrzegającym przed ukłuciem przy próbie ataku^[12]. Początki tej symboliki wiążą się z Renem II Lotaryńskim, a ten rodzaj ostu jest uważany za symbol maryjny. Obecnie oset znajduje się m.in. na herbie Nancy, czyli dawnej stolicy krainy^[13].

Oset był jednym z kilku najczęstszych motywów roślinnych w sztuce secesji^[14]. Przy szerokim zaś ujęciu pojęcia oset, można przyjąć, że jego liście to pierwowzór akantu, czyli motywu zdobniczego popularnego w sztuce od czasów antycznych^[3].

Ostowi oprócz właściwości leczniczych przypisywano w polskiej kulturze ludowej właściwości magiczne związane ze zwalczaniem robaków^[15]. W niektórych wierzeniach żydowskich osty są wcieleniami demonów^[16]. Według tradycji oset (zwłaszcza ostropest plamisty) miał pomagać na ostre bóle (kolki), co zgodnie z tzw. doktryną sygnatur, sygnalizowała jego kolczasta natura. Fakt, że roślina kole miał być znakiem, że pomaga na kolki^[17].

Oset występuje w Biblii jako symbol świata poza rajem. Stąd też w symbolice ogrodów klasztornych oznaczał również Ewę^[18]. Oset i cierniste krzewy są teologicznym symbolem kary Bożej w postaci buntu świata wobec zbuntowanego człowieka^[19]. Porośnięcie dawnych siedzib ludzkich przez zarośla ostów jako roślin ruderalnych jest znakiem potępienia, a w przypowieści biblijnej same osty jako chwasty są symbolem potępionych^[20]. Poza Biblią symbol ten jest również utrzymany. W wierszu Czesława Miłosza Oset. Pokrzywa ziemia, którą porasta oset wraz z pokrzywą i innymi chwastami jest symbolem świata pozbawionego sensu, jaki nadaje mu mowa ludzka^[21].

Odmienną symbolikę ma ostropest plamisty, zwany ostem mlecznym i związany z kultem maryjnym, gdyż plamy na jego liściach według legendy powstały z mleka Maryi^[6].

W kulturze oset bywa wiązany z osłem. Wincenty Kadłubek ukuł aforyzm „Osłu lepiej smakuje oset niż sałata”^[22]. Ponury zakątek Kłapouchego z książek o Kubusiu Puchatku jest nim porośnięty^[23].

Onomastyka

Od ostu pochodzą takie nazwy miejscowe jak Osecina, Oset, Osetek, Osetka, Osetków, Osetna, Osetne, Osetnia, Osetnica, Osetnie, Osetno, Osety^[15]. Od łacińskiej nazwy ostu („carduus”) pochodzi nazwa naukowa rodzaju Carduelis^[24]. Do rodzaju tego należy m.in. ptak o polskiej nazwie osetnik. Osetnik to również nazwa gatunku motyla (rusałka osetnik), którego gąsienice odżywiają się różnego typu ostami^[25].

Na przełomie XX i XXI wieku w Polsce mieszkało kilkaset osób o nazwisku Oset. Największe ich skupisko to okolice Łodzi. Nieco więcej osób, choć również kilkaset, nosiło nazwisko Osetek. Największym skupiskiem jest Rzeszowszczyzna. Nazwisko Osetkowski/Osetkowska nosiło kilkadziesiąt osób w okolicach Rzeszowa i Puław. Nazwiska Osetowski/Osetowska, Osetyk, Osetnik nosiło kilka lub kilkanaście osób^[26][27].

Nazwisko Thistle na przełomie XIX i XX wieku nosiło po kilka rodzin w Szkocji i Walii, a kilkadziesiąt rodzin w Anglii, głównie na północy. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych to nazwisko było najczęściej spotykane na północnym wschodzie kraju^[28].