Popłoch pospolity

Popłoch pospolity (Onopordum acanthium L.) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych.

Popłoch pospolity

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	popłoch
Gatunek	popłoch pospolity
Nazwa systematyczna
Onopordum acanthium L. Sp. Pl. 827. 1753
Synonimy
Onopordon acnthium L.[3]

Rozmieszczenie geograficzne

Pochodzi z obszaru śródziemnomorsko-irano-turańskiego^[4]. Rozprzestrzenił się jednak i obecnie poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na wielu wyspach^[5]. W Europie najstarsze znaleziska archeologiczne pochodzą z epoki żelaza (okres halsztadzki)^[4]. W XIX wieku do Ameryki Północnej i Australii. Na kontynentach tych stał się uciążliwym chwastem^[6]. We florze Polski jest archeofitem, dość pospolicie występującym na całym niżu i w niższych położeniach górskich^[4].

Morfologia

Łodyga

Wzniesiona, gruba, rozgałęziająca się, o wysokości 0,3–2 m. Jest szeroko i kolczasto oskrzydlona oraz wełnisto owłosiona^[7].

Liście

Szarozielone. Dolne krótkoogonkowe, o długości do 30 cm, szerokoeliptyczne i zatokowo klapowane, a brzegi blaszki liściowej mają kolczasto ząbkowane. Górne są podługowate lub wąskoeliptyczne, o blaszce na brzegach zatokowato wykrawanej i również kolczasto ząbkowanej. Podobnie jak łodyga są biało, wełnisto owłosione. Wszystkie liście zbiegają po łodydze^[4].

Kwiaty

Zebrane w duże (3–5 cm długości i szerokości) koszyczki pojedynczo wyrastające na szczytach pędów. Okrywa jest równowąska, o purpurowych, odstających i kłujących listkach (2–4 mm szerokości). Mięsiste dno koszyczka bez plewinek. Znajdują się w nim głębokie dołeczki o ząbkowanych brzegach. Wszystkie kwiaty w koszyczku są jasnopurpurowe, rurkowate, o koronie do 2 cm długiej^[8][9].

Owoc

O długości do 6 mm, jajowaty, czworokanciasty z uciętym szczytem, poprzecznymi zmarszczkami i szczecinkowatym puchem kielichowym dwukrotnie dłuższym od owocu^[4].

• 
  Roczna rozeta liściowa
• 
  Oskrzydlona łodyga
• 
  Kwiatostan
• 
  Owoce

Biologia i ekologia

Pokrój rośliny kwitnącej

Rozwój

Roślina dwuletnia, hemikryptofit. W pierwszym roku wytwarza różyczkę liściową, która zimuje. W drugim roku wyrasta z niej pęd kwiatowy. Po wydaniu owoców roślina obumiera^[4]. Roślina miododajna. Kwitnie od lipca do sierpnia, ma przedprątne kwiaty^[10]. Roślina wiatrosiewna, wytwarzająca od 8400 do 40 tys. nasion^[6].

Siedlisko

Siedliska ruderalne: przydroża, przychacia, pastwiska, nieużytki, kamieniołomy, tereny kolejowe. Występuje najczęściej na glebach piaszczystych w miejscach słonecznych, suchych i ciepłych^[4]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla zespołu roślinnego Onopordetum acanthii^[11].

Cechy fitochemiczne

Roślina trująca: ziele oraz korzeń zawierają olejki eteryczne, flawonoidy, pochodne kumaryny, żywicę, inulinę i śladowe ilości alkaloidów^[9].

Genetyka i zmienność

Liczba chromosomów (2n = 34^[12]. W Europie Środkowej i Zachodniej oprócz formy typowej występują dwa podgatunki: subsp. ceretanum (Sennen) Arènes, subsp. gautieri (Rouy) Bonnier^[3]. Gatunek ten tworzy też szereg mieszańców z innymi gatunkami z rodzaju, występują one jednak poza granicami Polski^[13].

Korelacje międzygatunkowe

Pasożytują na nim niektóre gatunki grzybów: Golovinomyces depressus i Podosphaera xanthii powodujące mączniaka prawdziwego, Puccinia acanthii powodujący rdzę^[14] i Ramularia cynarae emend powodujący plamistość liści^[15]. Na pędach żeruje kilka gatunków mszyc, owadów minujących i innych, na kwiatach niektóre gatunki muchówek^[14].

Zastosowanie i uprawa

• Ze względu na swoje szarozielone ubarwienie bywa uprawiany jako roślina ozdobna. Wymaga przepuszczalnej gleby i słonecznego stanowiska. Jest w pełni mrozoodporny. Uprawia się go z nasion lub przez odrosty korzeniowe^[16].
• Nieco gorzkie korzenie, a także młode odrośla, przyrządza się jako jarzynę. Wielkie koszyczki kwiatowe nadają się w młodym stanie do przyrządzania jak karczochy. Podobnie spożywane jest mięsiste dno koszyczka, które zawiera zamiast skrobi znacznie zdrowszą dla diabetyków inulinę^[7].

Udział w kulturze

Popłoch w dawnych tekstach polskich nazywany był ostem lub akantem^[17]. Prawdopodobnie ze względu na ozdobny charakter, popłoch pospolity jest współcześnie utożsamiany z ostem będącym rośliną-symbolem narodowym Szkocji, choć pierwowzorem tego symbolu raczej był ostrożeń lancetowaty^[18]. Widnieje na najważniejszym odznaczeniu Szkocji – Orderze Ostu, poza tym jest motywem obecnym w zdobieniach budynków, pamiątek i strojów szkockich. Niektórzy używanie nazwy oset w polskiej nazwie symbolu tłumaczą niezręcznością w skojarzeniu Najstarszego i Najszlachetniejszego Orderu szkockiego z popłochem, czyli paniką^[19][20]. Jest to jednak przykład stosowania nazwy popularnej, która nie jest zgodna ze współcześnie przyjmowaną nazwą botaniczną, gdyż zarówno popłoch pospolity, jak i ostrożeń lancetowaty potocznie uznawane są za odmiany ostów^[18].